Đại Học Thái Nguyên: Nghiên Cứu Kinh Tế và Văn Hóa Huyện Yên Lập Tỉnh Phú Thọ Nửa Đầu Thế Kỷ XIX

• Tác giả: Hoàng Thị Nguyệt
• Người hướng dẫn: PGS. Đàm Thị Uyên
• Trường học: Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
• Đề tài: Kinh Tế, Văn Hóa Huyện Yên Lập Tỉnh Phú Thọ Nửa Đầu Thế Kỷ XIX
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2016
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. MỤC LỤC
• 2. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• 3. DANH MỤC CÁC BẢNG
• 4. Lý do chọn đề tài
• 5. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
• 6. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
• 7. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 8. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu
• 9. Đóng góp của luận văn
• 10. Cấu trúc của luận văn
• 11. KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN YÊN LẬP TỈNH PHÚ THỌ
• 11.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên
• 11.1.1. Vị trí địa lý
• 11.1.2. Điều kiện tự nhiên
• 11.2. Lịch sử hành chính huyện Yên Lập
• 11.3. Các thành phần dân tộc
• 11.4. Khái quát tình hình chính trị - xã hội huyện Yên Lập
• 12. KINH TẾ CỦA HUYỆN YÊN LẬP NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX
• 12.1. Tình hình sở hữu ruộng đất ở huyện Yên Lập nửa đầu thế kỉ XIX
• 12.1.1. Sở hữu ruộng đất huyện Yên Lập theo địa bạ Gia Long 4 năm (1805)
• 12.1.2. Sở hữu ruộng đất huyện Yên Lập theo địa bạ Minh Mệnh 21 (1840)
• 12.1.3. So sánh sở hữu ruộng đất ở Yên Lập theo địa bạ Gia Long 4 (1805) và Minh Mệnh 21 (1840)
• 12.2. Chế độ tô thuế
• 12.3. Tình hình kinh tế
• 12.4. Thủ công nghiệp, thương nghiệp
• 13. VĂN HÓA HUYỆN YÊN LẬP NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX
• 13.1. Làng bản và nhà cửa
• 13.2. Y phục và trang sức
• 13.3. Tục lệ xã hội
• 13.4. Quan hệ dòng họ, gia đình
• 13.5. Nghi lễ và tín ngưỡng liên quan đến nông nghiệp
• 13.6. Tín ngưỡng, tôn giáo
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Kinh Tế Văn Hóa Yên Lập Thế Kỷ XIX Phú Thọ

Yên Lập, một huyện miền núi phía Tây Bắc tỉnh Phú Thọ, mang trong mình bề dày truyền thống lịch sử và văn hóa. Nằm trong cái nôi của dân tộc Việt Nam, Yên Lập sớm là nơi cư trú của người Việt cổ, sau này là một phần của quốc gia Văn Lang. Trải qua hàng ngàn năm, các thế hệ người dân Yên Lập đã chung sức, chung lòng, cần cù sáng tạo, kiên trung bất khuất, cùng nhau xây dựng và bảo vệ quê hương. Tình hình cộng cư của nhiều thành phần dân tộc gắn liền với quá trình phát triển lâu dài của đất nước. Việc xây dựng cộng đồng chính trị - xã hội trong lịch sử không tách rời việc xây dựng cộng đồng quốc gia dân tộc. Các triều đại phong kiến Việt Nam rất coi trọng và có những chính sách cụ thể để phát triển kinh tế, đoàn kết cư dân miền núi, góp phần củng cố quốc gia, đẩy lùi các thế lực xâm chiếm từ bên ngoài. Nghiên cứu về một thời kỳ lịch sử của Yên Lập (nửa đầu thế kỷ XIX) góp phần khôi phục lại bức tranh lịch sử về hoạt động kinh tế cũng như đời sống văn hóa phong phú, độc đáo của các dân tộc nơi đây.

1.1. Vị Trí Địa Lý và Điều Kiện Tự Nhiên Huyện Yên Lập Xưa

Yên Lập nằm ở vị trí chiến lược, là trung tâm của tiểu vùng Tây - Đông - Bắc của tỉnh Phú Thọ. Điều kiện tự nhiên thuận lợi đã tạo điều kiện cho sự phát triển nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa nước. Địa hình đa dạng với đồi núi xen kẽ đồng bằng, tạo nên sự phong phú về tài nguyên thiên nhiên. Khí hậu nhiệt đới gió mùa ảnh hưởng lớn đến nông nghiệp Yên Lập thế kỷ XIX, quyết định mùa vụ và các loại cây trồng phù hợp. Sự đa dạng về địa hình và khí hậu cũng ảnh hưởng đến sự phân bố dân cư và các hoạt động kinh tế khác.

1.2. Thành Phần Dân Tộc Đa Dạng và Sự Giao Thoa Văn Hóa Yên Lập

Yên Lập là nơi sinh sống của nhiều dân tộc anh em, trong đó người Mường chiếm số lượng lớn nhất, tiếp theo là người Kinh, Dao và các dân tộc khác. Sự cộng cư của các dân tộc đã tạo nên một bức tranh văn hóa đa dạng và phong phú. Các dân tộc có những phong tục tập quán, tín ngưỡng riêng, nhưng cũng có sự giao thoa và ảnh hưởng lẫn nhau. Nghiên cứu về thành phần dân tộc và sự giao thoa văn hóa giúp hiểu rõ hơn về xã hội Yên Lập thế kỷ XIX và quá trình hình thành bản sắc văn hóa độc đáo của vùng đất này.

II. Thách Thức Kinh Tế Nông Nghiệp Yên Lập Thế Kỷ XIX Giải Pháp

Nửa đầu thế kỷ XIX, kinh tế Yên Lập chủ yếu dựa vào nông nghiệp, với cây lúa là cây trồng chính. Tuy nhiên, nền nông nghiệp này còn gặp nhiều khó khăn do kỹ thuật canh tác lạc hậu, thiên tai thường xuyên xảy ra và chính sách tô thuế nặng nề của nhà nước phong kiến. Tình trạng sở hữu ruộng đất không đồng đều, với phần lớn ruộng đất tập trung trong tay địa chủ và quan lại, khiến cho người nông dân nghèo khó càng thêm bần cùng. Bên cạnh đó, thủ công nghiệp và thương nghiệp còn kém phát triển, chưa đáp ứng được nhu cầu của xã hội. Những khó khăn này đã kìm hãm sự phát triển kinh tế của Yên Lập và gây ra nhiều bất ổn xã hội.

2.1. Tình Hình Sở Hữu Ruộng Đất và Chế Độ Tô Thuế Khắc Nghiệt

Tình hình sở hữu ruộng đất ở Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX thể hiện sự bất bình đẳng sâu sắc. Theo địa bạ Gia Long 4 (1805) và Minh Mệnh 21 (1840), phần lớn ruộng đất tập trung trong tay địa chủ, quan lại và các dòng họ lớn. Người nông dân nghèo chỉ có một ít ruộng đất hoặc không có ruộng đất phải đi làm thuê, chịu tô thuế nặng nề. Chế độ tô thuế của nhà nước phong kiến cũng là một gánh nặng lớn đối với người nông dân, khiến cho cuộc sống của họ càng thêm khó khăn. Điều này dẫn đến mâu thuẫn xã hội gay gắt và các cuộc khởi nghĩa nông dân.

2.2. Thủ Công Nghiệp và Thương Nghiệp Yên Lập Tiềm Năng Bị Hạn Chế

Thủ công nghiệp và thương nghiệp ở Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX còn kém phát triển, chưa đóng góp nhiều vào nền kinh tế. Các nghề thủ công chủ yếu là dệt vải, làm gốm, rèn sắt, nhưng quy mô nhỏ và kỹ thuật còn lạc hậu. Thương nghiệp chủ yếu là trao đổi hàng hóa giữa các vùng trong huyện và với các địa phương lân cận. Tuy nhiên, do giao thông khó khăn và chính sách hạn chế thương mại của nhà nước phong kiến, thương nghiệp không phát triển mạnh. Điều này làm hạn chế khả năng cải thiện đời sống của người dân và sự phát triển kinh tế của huyện.

III. Phong Tục Tập Quán Tín Ngưỡng Độc Đáo Yên Lập Thế Kỷ XIX

Văn hóa Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX mang đậm bản sắc của các dân tộc Mường, Kinh, Dao và các dân tộc khác. Làng bản và nhà cửa được xây dựng theo phong cách truyền thống, phản ánh đời sống và tín ngưỡng của người dân. Y phục và trang sức cũng mang những nét đặc trưng riêng của từng dân tộc. Các tục lệ xã hội, quan hệ dòng họ, gia đình, lễ tết và tín ngưỡng tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân. Nghiên cứu về văn hóa Yên Lập thế kỷ XIX giúp hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa độc đáo của vùng đất này và sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc.

3.1. Làng Bản Nhà Cửa và Y Phục Trang Sức Truyền Thống Yên Lập

Làng bản ở Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX thường được xây dựng ở những nơi có địa hình thuận lợi, gần nguồn nước và đất đai màu mỡ. Nhà cửa được xây dựng theo phong cách truyền thống của từng dân tộc, sử dụng các vật liệu tự nhiên như gỗ, tre, nứa, lá. Y phục và trang sức cũng mang những nét đặc trưng riêng của từng dân tộc, thể hiện sự sáng tạo và thẩm mỹ của người dân. Ví dụ, người Mường có trang phục truyền thống với áo cóm, váy đen và khăn đội đầu, còn người Dao có trang phục với nhiều hoa văn sặc sỡ.

3.2. Tín Ngưỡng Tôn Giáo và Lễ Hội Truyền Thống Yên Lập Xưa

Tín ngưỡng và tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX. Các tín ngưỡng dân gian như thờ cúng tổ tiên, thờ thần linh, thờ các lực lượng siêu nhiên phổ biến trong cộng đồng. Bên cạnh đó, Phật giáo và Đạo giáo cũng có ảnh hưởng nhất định đến đời sống tôn giáo của người dân. Các lễ hội truyền thống như lễ hội xuống đồng, lễ hội cơm mới, lễ hội cầu mùa được tổ chức hàng năm để cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và cuộc sống ấm no.

IV. Biến Đổi Kinh Tế Xã Hội Yên Lập Nửa Đầu Thế Kỷ XIX

Nửa đầu thế kỷ XIX, Yên Lập chứng kiến những biến đổi nhất định về kinh tế và xã hội. Mặc dù nông nghiệp vẫn là ngành kinh tế chủ đạo, nhưng đã có những dấu hiệu của sự phát triển thủ công nghiệp và thương nghiệp. Tình hình xã hội cũng có những thay đổi do tác động của các chính sách của nhà nước phong kiến và sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc. Tuy nhiên, những biến đổi này còn chậm chạp và chưa tạo ra sự thay đổi lớn trong đời sống của người dân. Nghiên cứu về biến đổi kinh tế xã hội Yên Lập giúp hiểu rõ hơn về quá trình phát triển của vùng đất này trong lịch sử.

4.1. Tác Động của Chính Sách Nhà Nguyễn Đến Kinh Tế Yên Lập

Các chính sách của nhà Nguyễn có tác động không nhỏ đến kinh tế Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX. Chính sách tô thuế nặng nề đã gây khó khăn cho người nông dân và kìm hãm sự phát triển nông nghiệp. Chính sách hạn chế thương mại cũng làm hạn chế sự phát triển của thương nghiệp. Tuy nhiên, một số chính sách như khuyến khích khai hoang, phục thủy lợi cũng có tác động tích cực đến sản xuất nông nghiệp. Nhìn chung, tác động của các chính sách nhà Nguyễn đến kinh tế Yên Lập là phức tạp và mâu thuẫn.

4.2. Mâu Thuẫn Xã Hội và Các Cuộc Khởi Nghĩa Nông Dân Yên Lập

Tình trạng bất bình đẳng về sở hữu ruộng đất và chế độ tô thuế nặng nề đã gây ra mâu thuẫn xã hội gay gắt ở Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX. Người nông dân nghèo khổ bị bóc lột nặng nề đã đứng lên đấu tranh chống lại địa chủ, quan lại và nhà nước phong kiến. Các cuộc khởi nghĩa nông dân tuy không thành công, nhưng đã thể hiện tinh thần đấu tranh bất khuất của người dân Yên Lập và góp phần vào phong trào đấu tranh chung của cả nước.

V. Di Sản Văn Hóa Giá Trị Lịch Sử Yên Lập Cần Bảo Tồn

Nghiên cứu về kinh tế và văn hóa Yên Lập nửa đầu thế kỷ XIX có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của vùng đất này. Các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể như làng bản, nhà cửa, y phục, trang sức, lễ hội, tín ngưỡng cần được bảo tồn và phát huy để giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ và phát triển du lịch. Đồng thời, cần có những chính sách phù hợp để phát triển kinh tế xã hội, nâng cao đời sống của người dân và bảo vệ môi trường.

5.1. Bảo Tồn và Phát Huy Di Sản Văn Hóa Vật Thể Yên Lập

Việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa vật thể ở Yên Lập cần được thực hiện một cách khoa học và bài bản. Các di tích lịch sử, kiến trúc cổ cần được trùng tu, bảo dưỡng và khai thác phục vụ du lịch. Các làng bản truyền thống cần được bảo tồn nguyên vẹn, tránh sự xâm nhập của kiến trúc hiện đại. Các hiện vật văn hóa như y phục, trang sức, đồ dùng sinh hoạt cần được sưu tầm, trưng bày và giới thiệu đến công chúng.

5.2. Phát Huy Giá Trị Văn Hóa Phi Vật Thể Yên Lập Trong Đời Sống

Việc phát huy giá trị văn hóa phi vật thể ở Yên Lập cần được thực hiện thông qua các hoạt động văn hóa, nghệ thuật, giáo dục và du lịch. Các lễ hội truyền thống cần được phục dựng và tổ chức thường xuyên để thu hút du khách và giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ. Các loại hình nghệ thuật dân gian như hát xoan, hát ghẹo, múa sạp cần được bảo tồn và phát triển. Các phong tục tập quán tốt đẹp cần được duy trì và phát huy trong đời sống hàng ngày.

Tổng quan nghiên cứu

Huyện Yên Lập, tỉnh Phú Thọ, nằm ở vùng miền núi phía Tây Bắc của tỉnh, có diện tích tự nhiên khoảng 43.783,62 ha, chiếm 12,4% diện tích toàn tỉnh. Với dân số 88.271 người (tính đến năm 2013), huyện là nơi cư trú của nhiều dân tộc anh em, trong đó dân tộc Mường chiếm 67,77%, người Kinh 27,08%, người Dao 4,52% và các dân tộc khác. Nghiên cứu tập trung vào kinh tế và văn hóa huyện Yên Lập trong nửa đầu thế kỷ XIX, dưới triều Nguyễn, nhằm khôi phục bức tranh lịch sử toàn diện về hoạt động kinh tế, chế độ sở hữu ruộng đất, cũng như đời sống văn hóa đa dạng của các dân tộc trên địa bàn.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ tình hình sở hữu ruộng đất qua các địa bạ năm 1805 và 1840, phân tích các loại hình kinh tế như nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp, đồng thời khảo sát cấu trúc xã hội, phong tục tập quán, tín ngưỡng và lễ hội của các dân tộc Mường, Kinh, Dao. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong huyện Yên Lập với 23 xã thôn thuộc phủ Quy Hóa, tỉnh Hưng Hóa cũ, trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống và định hướng phát triển kinh tế - xã hội vùng miền núi hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về lịch sử kinh tế và văn hóa địa phương, trong đó có:

• Lý thuyết về sở hữu ruộng đất và chế độ phong kiến: Phân tích sự biến đổi sở hữu ruộng đất dưới triều Nguyễn, vai trò của địa chủ, chức sắc trong quản lý đất đai và thuế khóa.
• Mô hình cấu trúc xã hội truyền thống: Nghiên cứu tổ chức xã hội người Mường với hệ thống nhà Lang, quan hệ dòng họ, vai trò của các chức sắc trong làng xã.
• Khái niệm văn hóa dân tộc và giao thoa văn hóa: Đánh giá sự đa dạng văn hóa của các dân tộc Mường, Kinh, Dao, qua phong tục, tín ngưỡng, lễ hội và đời sống vật chất.

Các khái niệm chính bao gồm: sở hữu ruộng đất tư nhân và công, chế độ tô thuế, thiết chế xã hội nhà Lang, tục lệ xã hội, tín ngưỡng nông nghiệp, và lễ hội dân gian.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm:

• Tư liệu địa bạ: 17 địa bạ năm 1805 (Gia Long 4) và 13 địa bạ năm 1840 (Minh Mệnh 21) lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, cung cấp số liệu chi tiết về diện tích ruộng đất, chủ sở hữu, phân bố ruộng đất.
• Tư liệu lịch sử và địa chí cổ: Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí, Đồng Khánh địa dư chí, các địa chí tỉnh Hưng Hóa, Phú Thọ, Vĩnh Phú.
• Tư liệu thực địa, điền dã: Thu thập phong tục tập quán, ca dao, truyện dân gian tại các làng bản.
• Tư liệu văn hóa dân gian và khảo cổ học: Các hiện vật trống đồng, sách ảnh, tài liệu về lễ hội dân tộc Mường.

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Phân tích định lượng: Thống kê diện tích ruộng đất, phân bố chủ sở hữu, quy mô sở hữu, so sánh các thời điểm 1805 và 1840.
• Phân tích mô tả, so sánh: Mô tả cấu trúc xã hội, phong tục, tín ngưỡng, so sánh với các vùng lân cận và các nghiên cứu trước.
• Phương pháp lịch sử và điền dã: Kết hợp khai thác tài liệu thành văn với khảo sát thực địa để làm rõ các vấn đề lịch sử và văn hóa.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm toàn bộ các địa bạ của huyện Yên Lập trong hai thời điểm, với tổng số chủ sở hữu ruộng đất là 46 năm 1805 và 62 năm 1840. Phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác của số liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Sở hữu ruộng đất tư nhân chiếm ưu thế tuyệt đối: Năm 1805, ruộng đất tư nhân chiếm 100% diện tích thực trưng, trong đó ruộng lưu hoang chiếm tới 88,17%. Đến năm 1840, ruộng tư vẫn chiếm 99,26%, ruộng công chỉ chiếm 0,74%. Điều này phản ánh sự phát triển mạnh mẽ của sở hữu tư nhân và sự suy giảm ruộng công trong huyện.

2. Quy mô sở hữu ruộng đất có sự phân hóa rõ rệt: Năm 1805, 84,78% chủ sở hữu có dưới 5 mẫu ruộng, chiếm 39,24% diện tích; chỉ có một chủ sở hữu trên 10 mẫu (9,73%). Năm 1840, số chủ sở hữu dưới 5 mẫu chiếm 66,13% nhưng chỉ chiếm 25,09% diện tích, trong khi 33,87% chủ sở hữu có từ 5 đến 30 mẫu chiếm tới 74,91% diện tích, cho thấy sự tập trung ruộng đất tăng lên.

3. Vai trò kinh tế của chức sắc trong làng xã: Năm 1805, 76,27% chức sắc có sở hữu ruộng đất, với bình quân sở hữu 1 mẫu 4 sào 4 thước 8 tấc. Sắc mục có quyền lực kinh tế lớn hơn xã trưởng, thể hiện qua diện tích ruộng đất sở hữu. Tuy nhiên, nhiều chức sắc không có ruộng đất, phản ánh sự đa dạng về vị thế kinh tế trong tầng lớp này.

4. Cấu trúc xã hội truyền thống đặc trưng của người Mường: Hệ thống nhà Lang với quyền lực cha truyền con nối, quản lý ruộng đất và tín ngưỡng, là trung tâm của tổ chức xã hội. Quan hệ dòng họ, tục lệ xã hội và lễ hội gắn bó chặt chẽ với đời sống kinh tế nông nghiệp và tín ngưỡng nông nghiệp.

Thảo luận kết quả

Sự chiếm ưu thế của sở hữu ruộng đất tư nhân và sự tập trung ruộng đất vào tay một số chủ lớn phản ánh xu hướng phát triển kinh tế phong kiến nông thôn dưới triều Nguyễn, phù hợp với các nghiên cứu về chế độ ruộng đất trung đại Việt Nam. Tỷ lệ ruộng lưu hoang giảm từ 88,17% năm 1805 xuống còn khoảng 60% năm 1840 cho thấy hiệu quả của chính sách khuyến khích khai hoang của vua Minh Mệnh, dù ruộng công vẫn không được phục hồi đáng kể.

Vai trò kinh tế của chức sắc trong làng xã thể hiện sự gắn bó giữa quyền lực chính trị và kinh tế, đồng thời cho thấy sự phân tầng xã hội rõ rệt trong cộng đồng người Mường. Sự tồn tại của nhà Lang và các thiết chế xã hội truyền thống góp phần duy trì ổn định xã hội và bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bố diện tích ruộng đất theo nhóm chủ sở hữu, bảng so sánh tỷ lệ ruộng lưu hoang qua hai thời điểm, và sơ đồ cấu trúc xã hội nhà Lang. So sánh với các huyện miền núi khác như Trấn Yên (Yên Bái) cho thấy những nét tương đồng về chế độ sở hữu và tổ chức xã hội, đồng thời làm nổi bật đặc thù văn hóa riêng của Yên Lập.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống: Xây dựng các chương trình bảo tồn lễ hội dân gian, phong tục tập quán của người Mường, Dao, Kinh nhằm duy trì bản sắc văn hóa đặc trưng của huyện. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ, UBND huyện Yên Lập. Thời gian: 3-5 năm.

2. Phát triển kinh tế nông lâm kết hợp bền vững: Khai thác tiềm năng đất đai và rừng với các cây công nghiệp lâu năm, cây dược liệu quý, kết hợp bảo vệ môi trường sinh thái. Đẩy mạnh áp dụng kỹ thuật canh tác hiện đại để nâng cao năng suất. Chủ thể: Phòng Nông nghiệp huyện, các hợp tác xã nông lâm nghiệp. Thời gian: 5 năm.

3. Xây dựng hệ thống giao thông và hạ tầng kinh tế xã hội: Hoàn thiện mạng lưới đường tỉnh lộ, đường liên xã, bê tông hóa đường thôn xóm để thúc đẩy giao lưu kinh tế, văn hóa, nâng