Nghiên cứu giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ mắc chứng tự kỷ trong gia đình tại Hà Nội

• Tác giả: Nguyễn Thị Mẫn
• Người hướng dẫn: PGS. Văn Thị Kim Cúc
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Tâm lý học
• Đề tài: Giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ mắc chứng tự kỷ trong gia đình tại Hà Nội
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2010
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
• 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề
• 1.2. Sơ lược các nghiên cứu về giao tiếp của trẻ nói chung và trẻ tự kỷ nói riêng và quan hệ cha mẹ - con cái ở nước ngoài
• 1.3. Một số tác giả đã đề cập đến một khía cạnh nào đó của mối quan hệ giao tiếp giữa trẻ tự kỷ và cha mẹ
• 1.4. Sơ lược các nghiên cứu về giao tiếp của trẻ nói chung và trẻ tự kỷ nói riêng và quan hệ cha mẹ - con cái ở Việt Nam
• 2. CHƯƠNG 2: TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Sơ lược về địa bàn nghiên cứu
• 2.2. Mô tả mẫu nghiên cứu
• 2.3. Phương pháp nghiên cứu
• 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận
• 2.3.2. Phương pháp quan sát
• 2.3.3. Phương pháp phỏng vấn sâu
• 2.3.4. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi
• 2.3.5. Xây dựng bảng hỏi và thử độ tin cậy hệ số Alpha Cronbach
• 2.3.6. Cách tính điểm
• 2.3.7. Phương pháp nghiên cứu trường hợp
• 2.3.8. Phương pháp sử dụng test đánh giá
• 2.3.9. Phương pháp thống kê toán học
• 2.4. Tiến trình nghiên cứu
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Mục đích giao tiếp của cha mẹ đối với trẻ mắc chứng tự kỷ
• 3.2. Thời gian giao tiếp của cha mẹ đối với trẻ
• 3.3. Hoàn cảnh giao tiếp của cha mẹ đối với trẻ
• 3.4. Nội dung giao tiếp của cha mẹ đối với trẻ
• 3.5. Hình thức giao tiếp của cha mẹ đối với trẻ
• 3.6. Ảnh hưởng tích cực của quá trình giao tiếp đối với trẻ tự kỷ
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Giới thiệu về giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ

Giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ là một chủ đề quan trọng trong nghiên cứu tâm lý học. Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc giao tiếp và tương tác xã hội, điều này ảnh hưởng lớn đến sự phát triển tâm lý và hành vi của trẻ. Nghiên cứu này nhằm tìm hiểu thực trạng giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ em tự kỷ tại Hà Nội, từ đó đưa ra những phương pháp giao tiếp hiệu quả. Theo một số nghiên cứu, mối quan hệ giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển ngôn ngữ mà còn tác động đến sự hình thành nhân cách của trẻ. Việc hiểu rõ về phương pháp giao tiếp có thể giúp cha mẹ hỗ trợ trẻ tốt hơn trong quá trình phát triển.

1.1. Tầm quan trọng của giao tiếp

Giao tiếp đóng vai trò quyết định trong sự phát triển của trẻ tự kỷ. Theo các chuyên gia tâm lý, giao tiếp cha mẹ không chỉ là việc truyền đạt thông tin mà còn là cách thức thể hiện tình cảm và sự quan tâm. Trẻ tự kỷ thường thiếu kỹ năng giao tiếp, do đó, cha mẹ cần áp dụng những phương pháp giao tiếp phù hợp để giúp trẻ phát triển. Nghiên cứu cho thấy rằng, những trẻ được cha mẹ giao tiếp thường xuyên và hiệu quả có khả năng phát triển ngôn ngữ tốt hơn. Điều này cho thấy rằng, tâm lý trẻ tự kỷ có thể được cải thiện thông qua việc tăng cường giao tiếp trong gia đình.

II. Thực trạng giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng, thực trạng giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ tại Hà Nội còn nhiều hạn chế. Nhiều cha mẹ chưa hiểu rõ về thách thức giao tiếp mà trẻ tự kỷ gặp phải. Họ thường cảm thấy bối rối và không biết cách giao tiếp hiệu quả với trẻ. Thời gian giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ cũng không đủ, dẫn đến việc trẻ không có cơ hội để phát triển kỹ năng giao tiếp. Một số cha mẹ cho rằng, việc giao tiếp với trẻ tự kỷ là khó khăn và không hiệu quả, điều này càng làm tăng thêm khoảng cách giữa cha mẹ và trẻ. Việc thiếu kiến thức về can thiệp sớm cũng là một yếu tố cản trở sự phát triển của trẻ.

2.1. Nội dung và hình thức giao tiếp

Nội dung giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ thường đơn giản và thiếu phong phú. Cha mẹ thường sử dụng những câu hỏi đơn giản hoặc chỉ dẫn ngắn gọn, điều này không đủ để kích thích trẻ phát triển ngôn ngữ. Hình thức giao tiếp cũng chủ yếu là giao tiếp bằng lời nói, trong khi trẻ tự kỷ có thể phản ứng tốt hơn với các hình thức giao tiếp phi ngôn ngữ như hình ảnh hoặc trò chơi. Việc áp dụng các phương pháp giao tiếp đa dạng có thể giúp trẻ tự kỷ cảm thấy thoải mái hơn và dễ dàng hơn trong việc tiếp nhận thông tin.

III. Đề xuất phương pháp giao tiếp hiệu quả

Để cải thiện giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ, cần áp dụng những phương pháp giao tiếp hiệu quả. Cha mẹ nên tìm hiểu về kỹ năng giao tiếp và các phương pháp can thiệp sớm để hỗ trợ trẻ. Việc sử dụng hình ảnh, trò chơi và các hoạt động tương tác có thể giúp trẻ tự kỷ cảm thấy hứng thú hơn trong giao tiếp. Ngoài ra, cha mẹ cũng cần kiên nhẫn và tạo ra môi trường giao tiếp tích cực để trẻ có thể tự do thể hiện bản thân. Các hội thảo về hỗ trợ cha mẹ cũng nên được tổ chức để cung cấp kiến thức và kỹ năng cần thiết cho cha mẹ trong việc giao tiếp với trẻ tự kỷ.

3.1. Tăng cường sự tham gia của cha mẹ

Cha mẹ cần được khuyến khích tham gia vào các hoạt động giao tiếp với trẻ tự kỷ. Việc tham gia vào các nhóm hỗ trợ hoặc các lớp học về giao tiếp có thể giúp cha mẹ hiểu rõ hơn về cách thức giao tiếp hiệu quả. Họ cũng nên được hướng dẫn về cách sử dụng các công cụ hỗ trợ giao tiếp như hình ảnh, thẻ từ, hoặc ứng dụng công nghệ. Sự tham gia tích cực của cha mẹ không chỉ giúp trẻ tự kỷ phát triển kỹ năng giao tiếp mà còn tạo ra mối quan hệ gắn bó hơn giữa cha mẹ và trẻ.

Tổng quan nghiên cứu

Hội chứng tự kỷ là một rối loạn phát triển thần kinh với tỷ lệ mắc ngày càng gia tăng, ước tính khoảng 58 đến 60 trẻ tự kỷ trên 10.000 trẻ sinh ra. Tại Việt Nam, số trẻ được chẩn đoán mắc chứng tự kỷ ngày càng nhiều, tuy chưa có con số chính thức. Giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển tâm lý và xã hội của trẻ, đặc biệt trong giai đoạn từ 1 đến 6 tuổi – thời kỳ hình thành nhân cách và kỹ năng xã hội cơ bản. Tuy nhiên, nghiên cứu về giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ tại Việt Nam còn hạn chế và thiếu hệ thống.

Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ mắc chứng tự kỷ trong gia đình tại nội thành Hà Nội, nơi tập trung đông trẻ tự kỷ với đa dạng điều kiện kinh tế và văn hóa. Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ mục đích, nội dung, hình thức, hoàn cảnh và thời gian giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ, từ đó đánh giá ảnh hưởng của giao tiếp đến tiến triển của trẻ và đề xuất các giải pháp giao tiếp phù hợp. Nghiên cứu được thực hiện trên 75 gia đình có trẻ tự kỷ, trong đó có 70 phiếu khảo sát hợp lệ và 2 trường hợp nghiên cứu sâu, nhằm đảm bảo tính đại diện và chiều sâu thông tin.

Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ vai trò của giao tiếp trong sự phát triển của trẻ tự kỷ mà còn hỗ trợ các bậc cha mẹ, các trung tâm can thiệp và nhà trường trong việc xây dựng phương pháp giao tiếp hiệu quả, nâng cao chất lượng chăm sóc và giáo dục trẻ tự kỷ tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về giao tiếp và phát triển tâm lý trẻ em, đặc biệt là trẻ tự kỷ:

• Lý thuyết giao tiếp của A. Leonchiev và Lomov: Giao tiếp được xem là một hệ thống các quá trình có mục đích, đảm bảo sự tương tác giữa các chủ thể trong hoạt động xã hội, bao gồm cả ngôn ngữ và phi ngôn ngữ.
• Lý thuyết gắn bó mẹ - con (Attachment Theory) của Bowlby và Ainsworth: Nhấn mạnh vai trò của sự gắn bó trong những năm đầu đời đối với sự phát triển tâm lý và xã hội của trẻ.
• Khái niệm giao tiếp xúc cảm trực tiếp: Giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ trong những năm đầu đời là nền tảng cho sự phát triển ngôn ngữ và nhân cách.
• Định nghĩa và phân loại tự kỷ theo DSM-IV: Tự kỷ được xác định bởi sự khiếm khuyết trong ba lĩnh vực chính: quan hệ xã hội, giao tiếp và hành vi thu hẹp, định hình.
• Các khái niệm về giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ: Giao tiếp bị hạn chế về nội dung, hình thức và thời gian, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của trẻ.

Các khái niệm chính bao gồm: giao tiếp trực tiếp và gián tiếp, giao tiếp bằng ngôn ngữ và phi ngôn ngữ, các chức năng của giao tiếp (thông báo, nhận thức, điều chỉnh hành vi, cảm xúc), và đặc điểm giao tiếp của trẻ tự kỷ.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 75 gia đình có trẻ mắc chứng tự kỷ tại nội thành Hà Nội, trong đó 70 phiếu khảo sát hợp lệ và 2 trường hợp nghiên cứu sâu. Dữ liệu được thu thập tại các trung tâm phục hồi chức năng, phòng khám, trường mầm non đặc biệt và gia đình.
• Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn mẫu theo tiêu chuẩn DSM-IV và thang đánh giá CARS để xác định mức độ tự kỷ, đảm bảo tính đại diện và chính xác.
• Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp nghiên cứu lý luận, quan sát, phỏng vấn sâu, điều tra bằng bảng hỏi với độ tin cậy Alpha Cronbach = 0.85, nghiên cứu trường hợp và test đánh giá mức độ tự kỷ. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 12.0, phân tích tỉ lệ %, điểm trung bình, độ lệch chuẩn và so sánh các nhóm.
• Timeline nghiên cứu:
  • Giai đoạn chuẩn bị (3 tháng): Thu thập tài liệu, xây dựng đề cương.
  • Giai đoạn khảo sát thử (3 tháng): Thử nghiệm công cụ, điều chỉnh phương pháp.
  • Giai đoạn khảo sát chính thức (6 tháng): Thu thập và xử lý dữ liệu, phân tích kết quả.

Phương pháp kết hợp đa dạng nhằm đảm bảo thu thập dữ liệu toàn diện, chính xác và có chiều sâu về giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đặc điểm khách thể nghiên cứu: Trong 70 gia đình, 87,1% trẻ là nam, tỷ lệ nam/nữ là 7/1; 41,4% trẻ ở mức độ tự kỷ nặng, 58,6% ở mức trung bình. Thời gian phát hiện tự kỷ chủ yếu từ 2 đến 3 tuổi (47,1%), dưới 2 tuổi (32,9%) và trên 3 tuổi (20%). Cha mẹ chủ yếu ở độ tuổi trung niên (94,3%), trình độ học vấn đại học trở lên chiếm 65,7%, điều kiện kinh tế trung bình và khá giả chiếm 82,9%.

2. Mục đích giao tiếp của cha mẹ với trẻ tự kỷ: Mục đích chính là hy vọng vào sự thay đổi của trẻ (điểm trung bình 3,95/4), giúp trẻ hiểu những gì đang diễn ra trong cuộc sống (3,09/4). Các mục đích khác như chia sẻ suy nghĩ, tìm niềm vui, tự trấn an có điểm trung bình thấp hơn (khoảng 2,1-2,3). Mục đích không nhằm mục đích gì chỉ là thói quen hàng ngày được đánh giá rất thấp (1,78/4).

3. Khác biệt giữa cha và mẹ: Mẹ tập trung hơn vào mục đích giúp con hiểu và hy vọng thay đổi, trong khi cha có xu hướng cân bằng giữa mục đích hướng về trẻ và chia sẻ cảm xúc cá nhân. Ví dụ, điểm trung bình mục đích giúp con hiểu là 3,24 ở mẹ và 3,07 ở cha; mục đích hy vọng thay đổi là cao hơn ở cha.

4. Thời gian và hoàn cảnh giao tiếp: Cha mẹ thường dành từ 30 phút đến 1 giờ mỗi ngày để giao tiếp với trẻ, chủ yếu trong các hoàn cảnh sinh hoạt hàng ngày như ăn uống, chơi đùa và học tập. Thời gian giao tiếp có xu hướng giảm khi mức độ tự kỷ của trẻ nặng hơn.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ bị hạn chế về thời gian và nội dung, phù hợp với giả thuyết nghiên cứu. Mục đích giao tiếp chủ yếu tập trung vào sự phát triển của trẻ, thể hiện sự kỳ vọng và nỗ lực của cha mẹ trong việc hỗ trợ con. Sự khác biệt giữa cha và mẹ phản ánh vai trò và cách thức thể hiện tình cảm khác nhau trong gia đình.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với quan điểm của Bowlby về vai trò gắn bó mẹ - con và các nghiên cứu về giao tiếp xúc cảm trực tiếp trong phát triển trẻ. Đồng thời, kết quả cũng phù hợp với nghiên cứu trong nước về thái độ và hành vi của cha mẹ đối với trẻ tự kỷ, cho thấy sự quan tâm và nỗ lực của gia đình là yếu tố then chốt trong can thiệp sớm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mục đích giao tiếp theo mức độ cần thiết, bảng so sánh điểm trung bình mục đích giao tiếp giữa cha và mẹ, và biểu đồ thời gian giao tiếp theo mức độ tự kỷ của trẻ để minh họa rõ ràng hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo kỹ năng giao tiếp cho cha mẹ: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp giao tiếp phù hợp với trẻ tự kỷ, nhằm nâng cao hiệu quả giao tiếp, đặc biệt tập trung vào kỹ năng giao tiếp phi ngôn ngữ và tạo môi trường giao tiếp tích cực. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; chủ thể: các trung tâm can thiệp và tổ chức xã hội.

2. Xây dựng chương trình hỗ trợ tâm lý cho cha mẹ: Cung cấp dịch vụ tư vấn, hỗ trợ cảm xúc và chia sẻ kinh nghiệm cho cha mẹ, giúp họ vượt qua stress, tăng cường sự kiên nhẫn và tình cảm trong giao tiếp với trẻ. Thời gian: liên tục; chủ thể: bệnh viện, trung tâm tư vấn tâm lý.

3. Phát triển mô hình can thiệp gia đình: Khuyến khích sự phối hợp giữa gia đình, trường học và các trung tâm can thiệp để xây dựng kế hoạch giao tiếp và giáo dục cá nhân hóa cho trẻ tự kỷ, đảm bảo sự đồng bộ và liên tục trong quá trình phát triển. Thời gian: 1-2 năm; chủ thể: các trường mầm non đặc biệt, trung tâm phục hồi chức năng.

4. Tăng cường nhận thức cộng đồng về tự kỷ và giao tiếp: Triển khai các chiến dịch truyền thông nhằm nâng cao hiểu biết về tự kỷ và vai trò của giao tiếp trong phát triển trẻ, giảm kỳ thị và tạo môi trường xã hội hỗ trợ cho gia đình có trẻ tự kỷ. Thời gian: 12 tháng; chủ thể: các cơ quan truyền thông, tổ chức xã hội.

Các giải pháp trên nhằm mục tiêu tăng thời gian và chất lượng giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ, cải thiện sự phát triển tâm lý và xã hội của trẻ, đồng thời hỗ trợ gia đình trong quá trình chăm sóc và giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cha mẹ có con mắc chứng tự kỷ: Nhận thức rõ hơn về vai trò và cách thức giao tiếp hiệu quả với trẻ, từ đó áp dụng các phương pháp phù hợp để hỗ trợ sự phát triển của con.

2. Nhân viên y tế và chuyên gia tâm lý: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chương trình can thiệp, tư vấn và hỗ trợ gia đình có trẻ tự kỷ, nâng cao hiệu quả điều trị và phục hồi chức năng.

3. Giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục mầm non đặc biệt: Áp dụng kiến thức về giao tiếp và đặc điểm trẻ tự kỷ để thiết kế chương trình giáo dục hòa nhập, tạo môi trường học tập thân thiện và hỗ trợ trẻ phát triển toàn diện.

4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tâm lý học, giáo dục đặc biệt: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về giao tiếp và phát triển trẻ tự kỷ tại Việt Nam.

Luận văn cung cấp thông tin khoa học, thực tiễn và các đề xuất thiết thực, giúp các đối tượng trên nâng cao hiệu quả công tác và chăm sóc trẻ tự kỷ.

Câu hỏi thường gặp

1. Tự kỷ là gì và ảnh hưởng như thế nào đến giao tiếp của trẻ?
   Tự kỷ là rối loạn phát triển đặc trưng bởi khiếm khuyết trong giao tiếp xã hội, hành vi thu hẹp và lặp lại. Trẻ tự kỷ thường hạn chế giao tiếp bằng lời và phi ngôn ngữ, khó hiểu và đáp ứng với người khác, ảnh hưởng lớn đến sự phát triển xã hội và học tập.

2. Tại sao giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ lại quan trọng?
   Giao tiếp là cầu nối giúp trẻ phát triển ngôn ngữ, kỹ năng xã hội và nhân cách. Đặc biệt với trẻ tự kỷ, giao tiếp tích cực từ cha mẹ giúp trẻ cải thiện khả năng tương tác, giảm các hành vi tiêu cực và tăng cường sự hòa nhập xã hội.

3. Cha mẹ nên dành bao nhiêu thời gian để giao tiếp với trẻ tự kỷ?
   Nghiên cứu cho thấy thời gian giao tiếp từ 30 phút đến 1 giờ mỗi ngày là hiệu quả, tập trung vào các hoạt động sinh hoạt, chơi đùa và học tập. Thời gian này cần duy trì đều đặn và chất lượng để tạo môi trường giao tiếp tích cực.

4. Làm thế nào để cha mẹ có thể giao tiếp hiệu quả với trẻ tự kỷ?
   Cha mẹ cần sử dụng ngôn ngữ đơn giản, kết hợp cử chỉ, ánh mắt và biểu cảm khuôn mặt, kiên nhẫn lắng nghe và phản hồi tích cực. Tham gia các khóa đào tạo kỹ năng giao tiếp và nhận hỗ trợ từ chuyên gia cũng rất cần thiết.

5. Giao tiếp của cha và mẹ có khác nhau không?
   Có sự khác biệt: mẹ thường tập trung vào việc giúp trẻ hiểu và hy vọng thay đổi, trong khi cha vừa tập trung vào trẻ vừa chia sẻ cảm xúc cá nhân. Cả hai vai trò đều quan trọng và bổ sung cho nhau trong quá trình hỗ trợ trẻ.

Kết luận

• Giao tiếp giữa cha mẹ và trẻ tự kỷ tại Hà Nội còn hạn chế về thời gian, nội dung và hình thức, ảnh hưởng đến sự phát triển của trẻ.
• Mục đích giao tiếp chủ yếu là hy vọng vào sự thay đổi của trẻ và giúp trẻ hiểu cuộc sống xung quanh.
• Cha mẹ có sự khác biệt trong mục đích và cách thức giao tiếp, với mẹ tập trung hơn vào trẻ, cha cân bằng giữa trẻ và cảm xúc cá nhân.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình đào tạo, hỗ trợ và can thiệp phù hợp cho gia đình và trẻ tự kỷ.
• Các bước tiếp theo cần triển khai các giải pháp đào tạo kỹ năng giao tiếp, hỗ trợ tâm lý cho cha mẹ và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Luận văn kêu gọi các nhà quản lý, chuyên gia và gia đình cùng phối hợp hành động để cải thiện chất lượng giao tiếp và phát triển toàn diện cho trẻ tự kỷ tại Việt Nam.