I. Tổng quan phương thức hòa giải tranh chấp kinh doanh thương mại
Trong bối cảnh kinh tế thị trường phát triển năng động, tranh chấp kinh doanh thương mại là một hiện tượng tất yếu, phát sinh từ những mâu thuẫn về quyền và nghĩa vụ giữa các chủ thể. Để giải quyết những xung đột này, pháp luật Việt Nam công nhận nhiều phương thức khác nhau, trong đó, giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng hòa giải nổi lên như một giải pháp hiệu quả, linh hoạt và được ưa chuộng. Đây là quá trình các bên tự nguyện đàm phán, thỏa thuận với sự hỗ trợ của một bên thứ ba trung lập, gọi là hòa giải viên, nhằm tìm ra tiếng nói chung và duy trì mối quan hệ hợp tác. Phương thức này không chỉ tiết kiệm thời gian, chi phí so với tố tụng tại Tòa án mà còn bảo mật thông tin kinh doanh, giữ gìn uy tín cho các doanh nghiệp. Lịch sử pháp luật Việt Nam đã ghi nhận sự phát triển của chế định hòa giải từ những quy định sơ khai trong Sắc lệnh số 13 năm 1946, đến các văn bản pháp lý chuyên sâu hơn như Nghị định 22/2017/NĐ-CP về hòa giải thương mại và gần đây nhất là Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án năm 2020. Sự hoàn thiện của khung pháp lý cho thấy nhà nước ngày càng coi trọng và khuyến khích việc áp dụng hòa giải thương mại, tạo ra một cơ chế giải quyết tranh chấp văn minh, hiệu quả, phù hợp với xu thế hội nhập kinh tế quốc tế. Việc tìm hiểu sâu về bản chất, đặc điểm và quá trình phát triển của phương thức này là nền tảng quan trọng để các doanh nghiệp có thể vận dụng một cách tối ưu, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình.
1.1. Khái niệm cốt lõi về tranh chấp kinh doanh thương mại
Theo các tài liệu nghiên cứu và quy định pháp luật, tranh chấp kinh doanh thương mại được hiểu là những mâu thuẫn, bất đồng hay xung đột về quyền và nghĩa vụ giữa các bên phát sinh trong hoặc liên quan đến hoạt động kinh doanh thương mại. Các hoạt động này, theo Khoản 1 Điều 3 Luật Thương mại 2005, là những hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, và xúc tiến thương mại. Đặc điểm chính của loại tranh chấp này là chủ thể tham gia chủ yếu là các thương nhân (cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh). Nội dung tranh chấp thường liên quan trực tiếp đến lợi ích kinh tế, tài sản và có giá trị lớn. Căn cứ phát sinh tranh chấp thường là do một bên không thực hiện hoặc thực hiện không đúng các nghĩa vụ đã cam kết trong hợp đồng.
1.2. Định nghĩa và bản chất của hòa giải trong giải quyết tranh chấp
Hòa giải trong giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp với sự tham gia của một bên thứ ba trung lập (hòa giải viên). Hòa giải viên đóng vai trò hỗ trợ, giải thích, thuyết phục các bên tìm kiếm giải pháp chung để loại bỏ xung đột. Bản chất của hòa giải là quá trình đàm phán có trợ giúp, khác với thương lượng (không có bên thứ ba) và trọng tài hay tòa án (bên thứ ba có quyền ra phán quyết bắt buộc). Đặc điểm cốt lõi của hòa giải là tính tự nguyện, các bên hoàn toàn tự do tham gia và quyết định nội dung thỏa thuận. Bên cạnh đó, tính bảo mật cũng là một ưu điểm lớn, giúp giữ kín bí mật kinh doanh và uy tín của các bên trên thương trường.
1.3. Lịch sử phát triển chế định hòa giải tại Việt Nam
Chế định hòa giải đã có lịch sử phát triển lâu dài trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Bắt đầu từ Sắc lệnh số 13 năm 1946, hòa giải dần được quy định cụ thể hơn trong các văn bản pháp luật về tố tụng. Một dấu mốc quan trọng là sự ra đời của Bộ luật Tố tụng dân sự (BLTTDS) 2004 và sau này là BLTTDS 2015, trong đó hòa giải được quy định là một nguyên tắc và là thủ tục bắt buộc trong quá trình giải quyết vụ án tại Tòa án. Để chuyên nghiệp hóa hoạt động này, Nghị định 22/2017/NĐ-CP về hòa giải thương mại đã tạo hành lang pháp lý cho hòa giải ngoài tố tụng. Gần đây nhất, Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án năm 2020 được ban hành, thể chế hóa một cơ chế hòa giải mới, linh hoạt, hiệu quả, gắn liền với Tòa án nhưng diễn ra trước giai đoạn thụ lý vụ án.
II. Thách thức trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh hiện nay
Mặc dù phương thức giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng hòa giải mang lại nhiều ưu điểm, thực tiễn áp dụng tại Việt Nam vẫn còn đối mặt với không ít thách thức và bất cập. Một trong những rào cản lớn nhất đến từ thói quen và nhận thức của cộng đồng doanh nghiệp. Nhiều doanh nhân vẫn có xu hướng ưu tiên giải quyết tranh chấp tại Tòa án, coi đây là phương thức duy nhất có khả năng cưỡng chế thi hành, mà chưa nhận thức đầy đủ về hiệu quả và giá trị pháp lý của kết quả hòa giải thành. Bên cạnh đó, các phương thức truyền thống như Tòa án bộc lộ nhiều hạn chế như thủ tục phức tạp, kéo dài, chi phí tốn kém và đặc biệt là tính công khai có thể ảnh hưởng tiêu cực đến uy tín thương hiệu. Khung pháp lý về hòa giải thương mại tuy đã được hoàn thiện một bước nhưng vẫn tồn tại những khoảng trống, chẳng hạn như quy định về thời hạn, hình thức tiến hành hòa giải, hay cơ chế khuyến khích các bên tham gia chưa thực sự mạnh mẽ. Nghiên cứu thực tiễn tại một địa bàn cụ thể như quận Long Biên (Hà Nội) cho thấy, dù có tiềm năng, việc áp dụng hòa giải vẫn còn mới mẻ và chưa phát huy hết thế mạnh. Nguyên nhân không chỉ nằm ở pháp luật mà còn do thiếu hụt đội ngũ hòa giải viên chuyên nghiệp, cơ sở vật chất chưa đáp ứng và sự phối hợp thiếu đồng bộ giữa các cơ quan liên quan. Vượt qua những thách thức này đòi hỏi một chiến lược tổng thể, từ hoàn thiện pháp luật đến nâng cao nhận thức và năng lực thực thi.
2.1. Hạn chế của các phương thức giải quyết tranh chấp truyền thống
Giải quyết tranh chấp tại Tòa án nhân dân (TAND), dù có ưu điểm là phán quyết mang tính cưỡng chế cao, nhưng lại tồn tại nhiều hạn chế. Thủ tục tố tụng thường phức tạp, cứng nhắc và kéo dài qua nhiều cấp xét xử, gây mất thời gian và chi phí cho doanh nghiệp. Nguyên tắc xét xử công khai có thể làm lộ bí mật kinh doanh và ảnh hưởng xấu đến hình ảnh của các bên. Tương tự, phương thức trọng tài tuy linh hoạt hơn nhưng chi phí thường cao. Trong khi đó, thương lượng lại phụ thuộc hoàn toàn vào thiện chí của các bên và kết quả không có cơ chế pháp lý đảm bảo thi hành, dễ rơi vào bế tắc nếu một bên không hợp tác.
2.2. Những bất cập trong thực tiễn áp dụng hòa giải tại Việt Nam
Thực tiễn áp dụng pháp luật Việt Nam về hòa giải cho thấy một số vướng mắc. Tầm quan trọng và hiệu quả của hòa giải chưa được nhận thức đầy đủ trong cộng đồng doanh nghiệp, dẫn đến tỷ lệ lựa chọn phương thức này còn hạn chế. Các quy định pháp luật đôi khi còn chưa rõ ràng, cụ thể, ví dụ như quy định về thời hạn lấy ý kiến của đương sự vắng mặt hay hình thức tiến hành hòa giải. Bên cạnh đó, việc thiếu một cơ chế đồng bộ để xử phạt các hành vi vi phạm trong hòa giải thương mại cũng làm giảm tính hiệu lực của phương thức này. Đội ngũ hòa giải viên chuyên nghiệp, được đào tạo bài bản còn mỏng, chưa đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng của xã hội.
III. Hướng dẫn giải quyết tranh chấp bằng hòa giải trong tố tụng Tòa án
Một trong hai hình thức chính của giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng hòa giải là hòa giải trong tố tụng tại Tòa án. Đây là một thủ tục bắt buộc được quy định chặt chẽ trong Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 (BLTTDS 2015). Theo Điều 10 BLTTDS 2015, Tòa án có trách nhiệm tiến hành hòa giải và tạo điều kiện thuận lợi để các đương sự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết vụ án. Thủ tục này được tiến hành trong giai đoạn chuẩn bị xét xử, sau khi Tòa án thụ lý đơn khởi kiện và trước khi đưa vụ án ra xét xử. Mục tiêu của hòa giải tại Tòa án không chỉ là giải quyết xung đột mà còn giúp các bên hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình theo pháp luật, từ đó đi đến một thỏa thuận tự nguyện, hợp pháp và phù hợp đạo đức xã hội. Quá trình này được chủ trì bởi một Thẩm phán, người đóng vai trò trung gian, phân tích các khía cạnh pháp lý và hậu quả của việc hòa giải thành hoặc không thành. Quy trình tiến hành một phiên hòa giải được quy định rõ ràng, từ việc thông báo, thành phần tham gia cho đến nội dung và cách thức lập biên bản. Khi các bên đạt được thỏa thuận, Tòa án sẽ ra Quyết định công nhận sự thỏa thuận của các đương sự. Quyết định này có hiệu lực pháp luật ngay và được đảm bảo thi hành bằng cơ chế cưỡng chế của nhà nước, mang lại giá trị pháp lý cao và chấm dứt hoàn toàn vụ tranh chấp.
3.1. Nguyên tắc và phạm vi hòa giải theo Bộ luật Tố tụng dân sự
Việc hòa giải tại Tòa án phải tuân thủ hai nguyên tắc cơ bản được quy định tại Điều 205 BLTTDS 2015. Thứ nhất, tôn trọng sự tự nguyện thỏa thuận của các đương sự, không được ép buộc họ phải thỏa thuận trái với ý chí của mình. Thứ hai, nội dung thỏa thuận không được vi phạm điều cấm của luật và không trái đạo đức xã hội. Về phạm vi, Tòa án tiến hành hòa giải đối với hầu hết các vụ án kinh doanh thương mại, trừ một số trường hợp không được hòa giải (như yêu cầu bồi thường thiệt hại tài sản nhà nước) hoặc không tiến hành hòa giải được (như một bên cố tình vắng mặt sau hai lần triệu tập hợp lệ) theo quy định tại Điều 206 và 207 BLTTDS 2015.
3.2. Quy trình thủ tục hòa giải trong tố tụng tại Tòa án
Quy trình hòa giải trong tố tụng bắt đầu sau khi thụ lý vụ án. Thẩm phán sẽ tổ chức phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ, sau đó tiến hành phiên hòa giải. Thành phần phiên hòa giải bao gồm Thẩm phán, Thư ký Tòa án, các đương sự hoặc người đại diện. Tại phiên hòa giải, Thẩm phán phổ biến quy định pháp luật, các bên trình bày ý kiến, và cùng nhau thảo luận để tìm ra phương án giải quyết. Nếu hòa giải thành, Tòa án sẽ lập biên bản hòa giải thành. Nếu không thành, biên bản hòa giải không thành sẽ được lập và Tòa án sẽ tiếp tục thủ tục đưa vụ án ra xét xử.
3.3. Giá trị pháp lý của quyết định công nhận hòa giải thành
Theo Điều 212 BLTTDS 2015, sau khi lập biên bản hòa giải thành, các đương sự có thời hạn 07 ngày để thay đổi ý kiến. Nếu không có sự thay đổi, Thẩm phán sẽ ra Quyết định công nhận sự thỏa thuận của các đương sự. Điều 213 quy định, quyết định này có hiệu lực pháp luật ngay sau khi được ban hành và không bị kháng cáo, kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm. Nó có giá trị như một bản án và sẽ được đảm bảo thi hành thông qua cơ quan thi hành án dân sự, mang lại sự chắc chắn và kết thúc dứt điểm cho vụ tranh chấp.
IV. Bí quyết hòa giải thương mại ngoài tố tụng hiệu quả nhất
Bên cạnh hòa giải trong tố tụng, hòa giải ngoài tố tụng là một phương thức linh hoạt, tự chủ và ngày càng được ưa chuộng để giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại. Hình thức này cho phép các bên tự do lựa chọn hòa giải viên, thời gian, địa điểm và quy tắc hòa giải mà không bị ràng buộc bởi các thủ tục tố tụng nghiêm ngặt của Tòa án. Nền tảng pháp lý quan trọng cho hoạt động này là Nghị định 22/2017/NĐ-CP về hòa giải thương mại, được ban hành nhằm tạo ra một hành lang pháp lý thống nhất, khuyến khích các bên tranh chấp sử dụng dịch vụ hòa giải chuyên nghiệp. Nghị định này quy định rõ về nguyên tắc hòa giải, tiêu chuẩn của hòa giải viên thương mại, cũng như việc thành lập và hoạt động của các trung tâm hòa giải. Một trong những đột phá lớn nhất mà pháp luật mang lại là cơ chế công nhận kết quả hòa giải thành ngoài Tòa án, được quy định tại Chương 33 của BLTTDS 2015. Theo đó, khi các bên đạt được thỏa thuận thông qua hòa giải thương mại, họ có quyền yêu cầu Tòa án có thẩm quyền công nhận kết quả đó. Khi được công nhận, văn bản hòa giải thành sẽ có hiệu lực thi hành như một bản án của Tòa án, được đảm bảo bằng sức mạnh cưỡng chế của nhà nước. Cơ chế này đã khắc phục được nhược điểm lớn nhất của các phương thức giải quyết tranh chấp ngoài Tòa án trước đây, đó là tính tự nguyện thi hành, từ đó nâng cao vị thế và tính hiệu quả của hòa giải.
4.1. Vai trò của Nghị định 22 2017 NĐ CP về hòa giải thương mại
Nghị định 22/2017/NĐ-CP là văn bản pháp lý chuyên biệt đầu tiên quy định chi tiết về hoạt động hòa giải thương mại tại Việt Nam. Văn bản này đã chính thức hóa hòa giải thương mại như một phương thức giải quyết tranh chấp độc lập, song song với Tòa án và Trọng tài. Nghị định đã xác định rõ phạm vi, nguyên tắc của hòa giải, quyền và nghĩa vụ của các bên cũng như của hòa giải viên thương mại. Quan trọng hơn, nó tạo cơ sở cho việc thành lập các tổ chức hòa giải thương mại chuyên nghiệp, góp phần xây dựng một đội ngũ hòa giải viên có trình độ và uy tín, đáp ứng nhu cầu của xã hội.
4.2. Thủ tục công nhận kết quả hòa giải thành ngoài Tòa án
Để nâng cao giá trị pháp lý cho kết quả hòa giải ngoài tố tụng, BLTTDS 2015 (Chương 33) đã quy định thủ tục yêu cầu Tòa án công nhận kết quả hòa giải thành. Theo đó, trong vòng 06 tháng kể từ ngày lập văn bản hòa giải thành, các bên có quyền gửi đơn yêu cầu đến Tòa án có thẩm quyền. Tòa án sẽ xem xét yêu cầu và nếu thỏa thuận của các bên là hoàn toàn tự nguyện, không vi phạm điều cấm của luật và không trái đạo đức xã hội, Tòa án sẽ ra quyết định công nhận. Quyết định này có hiệu lực thi hành ngay và được đưa ra thi hành án theo pháp luật về thi hành án dân sự.
V. Phân tích thực tiễn hòa giải tranh chấp tại quận Long Biên
Việc nghiên cứu thực tiễn thi hành pháp luật là yếu tố then chốt để đánh giá hiệu quả của một chính sách. Luận văn của tác giả Nguyễn Thị Minh Tú đã cung cấp một cái nhìn sâu sắc về thực trạng giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng hòa giải tại quận Long Biên, thành phố Hà Nội, trong giai đoạn 2016-2020. Đây là một địa bàn có tốc độ phát triển kinh tế nhanh, kéo theo sự gia tăng của các tranh chấp thương mại. Kết quả khảo sát cho thấy, công tác hòa giải trên địa bàn đã đạt được những thành tựu nhất định. Tỷ lệ hòa giải thành trong các vụ án kinh doanh thương mại tại Tòa án nhân dân quận Long Biên có xu hướng tăng, góp phần giảm tải đáng kể cho công tác xét xử, tiết kiệm thời gian và nguồn lực của nhà nước cũng như của các đương sự. Việc này giúp giải quyết dứt điểm nhiều mâu thuẫn, duy trì được mối quan hệ hợp tác giữa các doanh nghiệp. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả tích cực, thực tiễn tại Long Biên cũng bộc lộ rõ những hạn chế, tồn tại. Nhận thức của một bộ phận doanh nghiệp về phương thức hòa giải thương mại còn hạn chế. Hoạt động hòa giải ngoài tố tụng còn rất mới mẻ và chưa được áp dụng nhiều. Nguyên nhân của những tồn tại này bao gồm cả yếu tố chủ quan và khách quan, từ những bất cập trong quy định pháp luật, sự thiếu đồng bộ trong cơ chế phối hợp giữa các cơ quan, cho đến năng lực của đội ngũ cán bộ thực thi và cơ sở vật chất chưa đáp ứng yêu cầu.
5.1. Những kết quả đạt được trong công tác hòa giải thực tế
Tại quận Long Biên, phương thức hòa giải, đặc biệt là hòa giải tại Tòa án, đã chứng minh được hiệu quả. Nhiều vụ việc phức tạp đã được giải quyết thành công thông qua con đường hòa giải, giúp các bên tìm được tiếng nói chung, tránh được các phiên tòa căng thẳng và tốn kém. Việc hòa giải thành không chỉ giải quyết triệt để tranh chấp mà còn góp phần duy trì sự ổn định trong môi trường kinh doanh, củng cố niềm tin của doanh nghiệp vào hệ thống pháp luật. Các Thẩm phán đã tích cực phát huy vai trò hướng dẫn, giải thích pháp luật, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho các bên thỏa thuận.
5.2. Tồn tại hạn chế và nguyên nhân từ thực tiễn áp dụng
Mặc dù có kết quả, thực tiễn tại Long Biên cho thấy việc áp dụng phương thức hòa giải vẫn còn nhiều hạn chế. Số lượng vụ việc được giải quyết bằng hòa giải ngoài tố tụng còn rất ít. Một số đương sự chưa có thái độ hợp tác, thiện chí, cố tình kéo dài hoặc lợi dụng hòa giải để trì hoãn thực hiện nghĩa vụ. Nguyên nhân chính được chỉ ra bao gồm: (1) Nhận thức của doanh nghiệp chưa cao; (2) Các quy định pháp luật về khuyến khích hòa giải chưa đủ mạnh; (3) Năng lực, kỹ năng của một số hòa giải viên, cán bộ Tòa án còn hạn chế; và (4) Sự thiếu vắng các trung tâm hòa giải thương mại chuyên nghiệp trên địa bàn.
VI. Định hướng hoàn thiện pháp luật về hòa giải thương mại ở VN
Từ những phân tích lý luận và đánh giá thực tiễn, việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi về giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng hòa giải là một yêu cầu cấp thiết. Định hướng chung là xây dựng một cơ chế pháp lý toàn diện, đồng bộ và linh hoạt, tạo mọi điều kiện thuận lợi để hòa giải trở thành phương thức được ưu tiên lựa chọn. Để làm được điều đó, cần có những kiến nghị cụ thể nhằm sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật hiện hành. Cần làm rõ hơn các quy định về thời hạn, hình thức tiến hành hòa giải để tránh các cách hiểu và áp dụng khác nhau. Đồng thời, cần xây dựng một cơ chế xử phạt hành chính đủ sức răn đe đối với các hành vi vi phạm trong hòa giải thương mại. Một giải pháp quan trọng khác là tăng cường sự kết nối giữa Tòa án nhân dân và các trung tâm hòa giải độc lập, tạo ra một cơ chế chuyển gửi vụ việc hiệu quả. Bên cạnh việc hoàn thiện pháp luật, các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi cũng cần được chú trọng. Cần đầu tư vào việc đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ hòa giải viên chuyên nghiệp, có đủ kiến thức pháp luật, kỹ năng hòa giải và đạo đức nghề nghiệp. Công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về hòa giải cần được đẩy mạnh để thay đổi nhận thức của cộng đồng doanh nghiệp. Cuối cùng, việc học hỏi kinh nghiệm quốc tế và tăng cường hợp tác trong lĩnh vực này sẽ góp phần đưa hoạt động hòa giải thương mại của Việt Nam phát triển ngang tầm khu vực và thế giới.
6.1. Kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan
Để nâng cao hiệu quả, cần có một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật Việt Nam. Cụ thể: (1) Sửa đổi quy định về thời hạn lấy ý kiến của đương sự vắng mặt theo hướng linh hoạt hơn. (2) Quy định rõ ràng hơn về các hình thức tiến hành hòa giải, cho phép cả hình thức trực tuyến. (3) Ban hành quy định về xử phạt vi phạm hành chính đồng bộ với pháp luật về hòa giải thương mại. (4) Xây dựng cơ chế khuyến khích Tòa án kết nối, chuyển giao vụ việc cho các tổ chức hòa giải thương mại độc lập để giảm tải và tăng tính chuyên môn hóa.
6.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật hòa giải
Về giải pháp thực thi, cần tập trung vào các yếu tố con người và cơ sở vật chất. Cần có kế hoạch đào tạo, phát triển đội ngũ hòa giải viên và cán bộ Tòa án chuyên trách về hòa giải. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, phòng hòa giải đạt chuẩn tại các Tòa án và trung tâm hòa giải. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về lợi ích của hòa giải đến cộng đồng doanh nghiệp thông qua các hội thảo, ấn phẩm. Cuối cùng, cần thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Tòa án, Viện kiểm sát, cơ quan thi hành án và các trung tâm hòa giải để đảm bảo quá trình giải quyết tranh chấp diễn ra thông suốt và hiệu quả.
