Giải pháp quản lý bền vững tài nguyên rừng tại Việt Nam

Quản lý rừng bền vững (QLRBV) đảm bảo khai thác, sử dụng, quản lý, bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng hợp lý theo quan điểm phát triển bền vững. ITTO định nghĩa QLRBV là quá trình quản lý rừng để đạt mục tiêu quản lý, đảm bảo sản xuất liên tục sản phẩm và dịch vụ mà không làm giảm giá trị di truyền và năng suất tương lai, không gây tác động xấu đến môi trường và xã hội.Tiến trình Helsinki định nghĩa QLRBV là sự quản lý rừng và đất rừng để duy trì đa dạng sinh học, năng suất, khả năng tái sinh, sức sống của rừng và duy trì tiềm năng kinh tế, xã hội của chúng. QLRBV hay sử dụng bền vững tài nguyên rừng là cách quản lý đảm bảo đạt được các mục tiêu bền vững về kinh tế, môi trường và xã hội, được xem xét bình đẳng và đồng thời.

Hiện nay, mất rừng đã trở thành vấn đề quan trọng ở Việt Nam, thể hiện ở sự thu hẹp diện tích và suy giảm trữ lượng, chất lượng rừng. Nhiều loài động, thực vật có nguy cơ tuyệt chủng đe dọa sự cân bằng sinh thái. Nguyên nhân là do công tác quản lý, sử dụng vốn rừng còn nhiều bất cập.Việc lập kế hoạch, xác định các giải pháp quản lý sử dụng rừng thường dựa trên hiện trạng tài nguyên rừng và định hướng chủ quan của yêu cầu quản lý. Việc lập quy hoạch quản lý, phát triển rừng thường không xuất phát từ nhu cầu của cộng đồng dân cư hoặc không đảm bảo lợi ích lâu dài về đất đai của người dân bản địa. Từ thực tế đó, vấn đề đặt ra trong quản lý, sử dụng rừng hiện nay là phải đảm bảo tính ổn định, bền vững.

Nguyên nhân dẫn đến tình trạng suy giảm số lượng và chất lượng rừng là do công tác quản lý, sử dụng vốn rừng còn nhiều bất cập, chưa đáp ứng kịp thời cũng như phù hợp với nhu cầu và tốc độ phát triển của xã hội.Việc lập kế hoạch, xác định các giải pháp quản lý sử dụng rừng thường mới chỉ dựa trên hiện trạng tài nguyên rừng và định hướng chủ quan của yêu cầu quản lý mà ít khi xem xét đến những tiềm năng, định hướng lâu dài và khả năng đáp ứng của tài nguyên rừng đối với nhu cầu phát triển kinh tế, xã hội và đảm bảo an ninh môi trường.Việc lập quy hoạch quản lý, phát triển rừng thường không được xuất phát từ nhu cầu của cộng đồng dân cư hoặc không đảm bảo lợi ích lâu dài về đất đai của người dân bản địa. Do vậy, khi tổ chức triển khai thường gặp rất nhiều khó khăn, hiệu quả không cao, không đảm bảo tính ổn định, bền vững.

Áp lực từ gia tăng dân số trong khu vực và nhu cầu về lâm sản, đất canh tác đã tác động, ảnh hưởng trực tiếp đến tài nguyên rừng và đất rừng. Hệ sinh thái rừng trên khu vực đang bị đe dọa, mất dần các giá trị, chức năng phòng hộ và bảo vệ môi trường sống bởi các hoạt động canh tác của cộng đồng dân cư trên khu vực. Mặt khác một số chính sách của Nhà nước, phương thức quản lý, sử dụng và quy hoạch phát triển rừng cũng chưa phù hợp, không đáp ứng với nhu cầu của thực tiễn trong quản lý, sử dụng rừng hiện nay.

Một hệ thống sử dụng tài nguyên rừng bền vững về kinh tế phải đáp ứng được 4 yêu cầu cơ bản: đạt năng suất cao và ngày càng tăng, chất lượng tốt, đạt giá trị sản phẩm trên đơn vị diện tích cao, giảm rủi ro đến mức tối thiểu. Hệ thống sử dụng tài nguyên rừng phải có mức năng suất sinh học cao trên mức bình quân vùng có điều kiện tự nhiên.Các nhân tố rủi ro phải được tính toán sao cho có thể giảm đến mức thấp nhất như thiên tai, sâu bệnh hại, lửa rừng. Cần chú ý cả khía cạnh thị trường trong kinh doanh, tránh cho người sản xuất bị người mua độc quyền ép giá. Sản phẩm ưu tiên phải là các sản phẩm dễ bảo quản, ít hư hỏng, để được lâu và có thị trường rộng.

Sử dụng tài nguyên rừng bền vững về mặt bảo vệ môi trường phải thoả mãn 3 yêu cầu cơ bản: duy trì và không ngừng cải thiện sức sản xuất của đất, tăng độ che phủ của lớp thảm thực vật. Yêu cầu về bảo vệ đất được thể hiện bằng chỉ tiêu giảm lượng mất đất hàng năm dưới mức cho phép, mức này được xác định cho từng loại đất, từng loại thảm thực vật và cho từng vùng địa lý khác nhau. Độ phì của đất tăng dần là đòi hỏi bắt buộc đối với sử dụng đất bền vững trong bất kỳ hệ canh tác nào, trong đó tuần hoàn các chất hữu cơ được cải thiện có vai trò quan trọng hàng đầu. Độ che phủ mặt đất phải đạt tối thiểu trên mức an toàn sinh thái, thông thường là 35%. Khả năng bảo vệ nguồn nước bao gồm 2 mặt: số lượng và chất lượng.

Đa dạng sinh học bao gồm 3 thành phần chính: Đa dạng về gen, đa dạng về loài và đa dạng về hệ sinh thái. Mỗi thành phần của đa dạng sinh học có những giá trị riêng về khoa học, kinh tế và môi trường và giữa chúng với nhau có những mối quan hệ hữu cơ ràng buộc. Bảo tồn đa dạng sinh học phải chú ý bảo tồn cả 3 thành phần của nó, trong đó quan trọng nhất là bảo tồn các hệ sinh thái, vì đây là nơi cư trú của loài, nơi giữ gìn các gen đã được hình thành và thích nghi với từng điều kiện sống cụ thể. Khai thác HSTR quá mức đã làm cho nhiều loài động, thực vật có nguy cơ bị tuyệt chủng.

Những tiêu chí phản ánh tính bền vững về mặt xã hội của một hệ thống sử dụng tài nguyên rừng cũng tương tự như các hệ thống quản lý sử dụng đất đai khác bao gồm: Khả năng đáp ứng các nhu cầu đa dạng của người dân, sự phù hợp với năng lực thực tế của người thực hiện, không ngừng nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân, phù hợp với pháp luật hiện hành.Điều quan trọng là thu nhập phải thường xuyên, thời gian sản xuất ngắn và vốn đầu tư thấp, người sản xuất ít vốn không thể chờ đợi thu thập lâm sản chính ở cuối chu kỳ, nếu trong chu kỳ cây lâm nghiệp họ không có thu nhập đủ bảo đảm cuộc sống.

GIS cho phép chồng xếp các lớp thông tin khác nhau (địa hình, loại đất, thảm thực vật...) để phân tích và đưa ra các quyết định quản lý rừng tối ưu. Nó hỗ trợ quy hoạch sử dụng đất lâm nghiệp, đánh giá tác động môi trường và giám sát tài nguyên rừng hiệu quả.

Sử dụng ảnh vệ tinh và máy bay không người lái (drone) để theo dõi diện tích rừng, phát hiện các khu vực bị mất rừng, ước tính trữ lượng gỗ và giám sát các hoạt động khai thác. Dữ liệu từ xa cung cấp thông tin nhanh chóng và chính xác, giúp cơ quan quản lý đưa ra các biện pháp can thiệp kịp thời.

Đào tạo, tập huấn nâng cao kiến thức và kỹ năng cho cán bộ lâm nghiệp địa phương về QLRBV. Trang bị các công cụ, phương tiện làm việc hiện đại để tăng cường khả năng giám sát và thực thi pháp luật. Xây dựng cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các lực lượng chức năng trong công tác quản lý, bảo vệ rừng.

Phát triển du lịch sinh thái rừng có kiểm soát, tạo nguồn thu nhập cho người dân địa phương và nâng cao nhận thức về bảo vệ rừng. Khuyến khích người dân tham gia vào các hoạt động du lịch, như hướng dẫn viên, cung cấp dịch vụ ăn uống, lưu trú, bán đồ thủ công mỹ nghệ. Xây dựng các sản phẩm du lịch sinh thái hấp dẫn, gắn liền với văn hóa bản địa.