Nghiên cứu về gia đình trong tiểu thuyết của Ma Văn Kháng

• Tác giả: Lý Thị Kim Dung
• Người hướng dẫn: PGS. Lê Dục Tú
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
• Đề tài: Gia Đình Trong Tiểu Thuyết Của Ma Văn Kháng
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lý do chọn đề tài
• 0.2. Lịch sử vấn đề
• 0.3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu
• 0.4. Phương pháp nghiên cứu
• 0.5. Đóng góp của luận văn
• 0.6. Cấu trúc luận văn
• 1. CHƯƠNG 1: MỐI QUAN HỆ TRONG GIA ĐÌNH TRUYỀN THỐNG
• 1.1. Mối quan hệ vợ - chồng
• 1.2. Mối quan hệ giữa cha mẹ với con cái
• 1.3. Các mối quan hệ khác
• 2. CHƯƠNG 2: MỐI QUAN HỆ TRONG GIA ĐÌNH HIỆN ĐẠI
• 2.1. Những tác động của đời sống hiện đại đến gia đình
• 2.2. Sự lệch pha giữa vợ và chồng
• 2.3. Sự lệch pha về tình dục
• 2.4. Sự lệch pha về tính cách, lối sống, quan điểm sống
• 2.5. Sự lệch pha giữa cha mẹ và con cái
• 3. CHƯƠNG 3: MỘT SỐ PHƯƠNG THỨC NGHỆ THUẬT TIÊU BIỂU THỂ HIỆN ĐỀ TÀI GIA ĐÌNH
• 3.1. Không gian nghệ thuật
• 3.2. Không gian ngôi nhà
• 3.3. Không gian căn phòng
• 3.4. Không gian mảnh vườn
• 3.5. Nghệ thuật xây dựng nhân vật
• 3.5.1. Xây dựng nhân vật qua ngoại hình
• 3.5.2. Xây dựng nhân vật qua nội tâm
• 3.6. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ và giọng điệu
• 3.6.1. Giọng trữ tình
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về gia đình trong tiểu thuyết Việt Nam

Gia đình là một chủ đề quan trọng trong tiểu thuyết Việt Nam, đặc biệt là trong các tác phẩm của Ma Văn Kháng. Tác phẩm của ông không chỉ phản ánh những mối quan hệ gia đình mà còn thể hiện sự biến đổi của gia đình qua các thời kỳ lịch sử. Gia đình trong văn học không chỉ là nơi nuôi dưỡng tình cảm mà còn là không gian phản ánh những xung đột xã hội. Các tác phẩm như 'Đám cưới không có giấy giá thú' đã khắc họa rõ nét những vấn đề của gia đình trong bối cảnh hiện đại. Từ đó, có thể thấy rằng gia đình không chỉ là một đơn vị xã hội mà còn là một chủ đề phong phú cho nghiên cứu văn học.

II. Mối quan hệ trong gia đình truyền thống

Trong tiểu thuyết của Ma Văn Kháng, mối quan hệ vợ chồng được thể hiện như một nền tảng của gia đình. Gia đình truyền thống Việt Nam thường có nhiều thế hệ sống chung, tạo nên sự gắn bó chặt chẽ. Theo các nhà nghiên cứu, kiểu gia đình này thường có sự phân chia rõ ràng về vai trò và trách nhiệm. Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái cũng được thể hiện qua những tác phẩm của ông, cho thấy sự ảnh hưởng của văn hóa Nho giáo trong việc giáo dục và nuôi dưỡng con cái. Những chuẩn mực đạo đức trong gia đình truyền thống không chỉ là quy tắc mà còn là những giá trị sống được truyền lại qua các thế hệ. Điều này tạo nên một bức tranh rõ nét về gia đình trong văn học, nơi mà tình cảm và trách nhiệm luôn song hành.

2.1. Mối quan hệ vợ chồng

Mối quan hệ vợ chồng trong gia đình truyền thống được xây dựng trên nền tảng của tình yêu và sự tôn trọng lẫn nhau. Trong tác phẩm 'Mùa lá rụng trong vườn', Ma Văn Kháng đã khắc họa một gia đình với những mối quan hệ phức tạp nhưng đầy tình cảm. Tình yêu và sự gắn bó giữa các cặp vợ chồng không chỉ là yếu tố quyết định cho sự bền vững của gia đình mà còn là nguồn cảm hứng cho các tác phẩm văn học. Những nhân vật trong tác phẩm của ông thường phải đối mặt với những thử thách trong mối quan hệ, từ đó thể hiện rõ nét những giá trị văn hóa và xã hội của gia đình Việt Nam.

III. Mối quan hệ trong gia đình hiện đại

Gia đình hiện đại trong tiểu thuyết của Ma Văn Kháng phản ánh những biến đổi sâu sắc do sự phát triển của xã hội. Những tác phẩm như 'Đám cưới không có giấy giá thú' cho thấy sự thay đổi trong mối quan hệ giữa vợ và chồng, cũng như giữa cha mẹ và con cái. Sự lệch pha trong các mối quan hệ này không chỉ là vấn đề cá nhân mà còn là vấn đề xã hội lớn. Các nhân vật trong tác phẩm thường phải đối mặt với những xung đột về giá trị sống, lối sống và quan điểm sống. Điều này cho thấy rằng gia đình hiện đại không chỉ là nơi nuôi dưỡng tình cảm mà còn là nơi phản ánh những mâu thuẫn trong xã hội.

3.1. Những tác động của đời sống hiện đại đến gia đình

Đời sống hiện đại đã tạo ra nhiều thay đổi trong cấu trúc và chức năng của gia đình. Các tác phẩm của Ma Văn Kháng thể hiện rõ sự tác động của xã hội đến các mối quan hệ gia đình. Những vấn đề như sự độc lập của phụ nữ, sự thay đổi trong vai trò của người đàn ông trong gia đình, và sự xuất hiện của các kiểu gia đình mới như gia đình đơn thân đã được phản ánh một cách sinh động. Điều này không chỉ giúp độc giả hiểu rõ hơn về gia đình trong bối cảnh hiện đại mà còn mở ra những góc nhìn mới về các vấn đề xã hội đang diễn ra.

IV. Phương thức nghệ thuật thể hiện đề tài gia đình

Ma Văn Kháng sử dụng nhiều phương thức nghệ thuật để thể hiện đề tài gia đình trong các tác phẩm của mình. Không gian nghệ thuật, từ ngôi nhà đến mảnh vườn, đều được ông khắc họa một cách tinh tế, tạo nên bức tranh sống động về cuộc sống gia đình. Nghệ thuật xây dựng nhân vật cũng là một điểm mạnh trong các tác phẩm của ông. Các nhân vật không chỉ được xây dựng qua ngoại hình mà còn qua nội tâm, giúp độc giả cảm nhận sâu sắc những xung đột và mâu thuẫn trong gia đình. Ngôn ngữ và giọng điệu trong tác phẩm cũng góp phần tạo nên sự hấp dẫn, giúp người đọc dễ dàng tiếp cận và cảm nhận được những giá trị văn hóa và xã hội mà tác giả muốn truyền tải.

Tổng quan nghiên cứu

Gia đình là tế bào và hạt nhân của xã hội, đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển bền vững của con người và cộng đồng. Từ những năm 1930, đề tài gia đình đã được các nhà văn Việt Nam khai thác sâu sắc, phản ánh những biến đổi trong quan hệ gia đình qua các thời kỳ lịch sử. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghiệp hóa hiện nay, gia đình Việt Nam đang trải qua nhiều biến đổi về cấu trúc, chức năng và mối quan hệ giữa các thành viên. Luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề của gia đình Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại qua tiểu thuyết của ba nhà văn Ma Văn Kháng, Dạ Ngân và Nguyễn Bắc Sơn, với phạm vi nghiên cứu từ năm 1986 đến 2016 tại Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các mối quan hệ trong gia đình truyền thống và hiện đại, đồng thời phân tích các phương thức nghệ thuật tiêu biểu thể hiện đề tài gia đình trong tiểu thuyết của ba tác giả. Luận văn góp phần nhận diện những thay đổi trong đời sống gia đình, đồng thời ghi nhận đóng góp của các nhà văn cho sự phát triển của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Qua đó, nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc xây dựng gia đình hạnh phúc và bền vững, góp phần nâng cao nhận thức xã hội về giá trị gia đình trong bối cảnh hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về gia đình trong xã hội học và văn học, bao gồm:

• Lý thuyết gia đình truyền thống và hiện đại: Phân tích sự chuyển đổi từ gia đình đa thế hệ, phụ quyền sang gia đình hạt nhân, gia đình đơn thân và các biến thể khác trong xã hội hiện đại.
• Mô hình mối quan hệ gia đình: Tập trung vào các mối quan hệ vợ-chồng, cha mẹ-con cái, anh chị em và các mối quan hệ khác trong gia đình.
• Khái niệm về đạo đức gia đình và văn hóa ứng xử: Đề cập đến các chuẩn mực đạo đức, gia phong, gia lễ trong gia đình truyền thống và sự biến đổi trong bối cảnh hiện đại.
• Phương pháp tiếp cận thi pháp học và lịch sử-xã hội: Giúp phân tích các phương thức nghệ thuật trong tiểu thuyết và bối cảnh xã hội tác động đến gia đình.

Các khái niệm chính được khai thác gồm: gia đình truyền thống, gia đình hiện đại, mối quan hệ vợ-chồng, mối quan hệ cha mẹ-con cái, sự lệch pha trong quan hệ gia đình, và nghệ thuật xây dựng nhân vật.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp:

• Phương pháp so sánh: So sánh các mối quan hệ gia đình truyền thống và hiện đại qua các tác phẩm của ba nhà văn.
• Phương pháp hệ thống: Hệ thống hóa các vấn đề gia đình và phương thức nghệ thuật thể hiện trong tiểu thuyết.
• Phương pháp tiếp cận thi pháp học: Phân tích nghệ thuật xây dựng không gian, nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu trong tác phẩm.
• Phương pháp lịch sử-xã hội: Đặt các tác phẩm trong bối cảnh lịch sử, xã hội Việt Nam từ thập niên 1980 đến 2016.

Nguồn dữ liệu chính là các tiểu thuyết tiêu biểu: Mùa lá rụng trong vườn (1986), Đám cưới không có giấy giá thú (2016) của Ma Văn Kháng; Gia đình bé mọn (2006) của Dạ Ngân; Luật đời & cha con (2009), Gã Tép Riu (2013), Vỡ vụn (2015) của Nguyễn Bắc Sơn. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 7 tác phẩm, được chọn dựa trên tiêu chí phản ánh đa dạng các vấn đề gia đình trong bối cảnh xã hội Việt Nam hiện đại. Phân tích nội dung và so sánh được thực hiện theo timeline từ 1986 đến 2016, nhằm theo dõi sự biến đổi của gia đình qua từng giai đoạn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Gia đình truyền thống vẫn giữ vai trò quan trọng nhưng tồn tại nhiều bất cập
   Gia đình đa thế hệ, phụ quyền với các chuẩn mực đạo đức nghiêm ngặt vẫn phổ biến ở vùng nông thôn và một số gia đình thành thị. Ví dụ, trong Mùa lá rụng trong vườn, gia đình ông Bằng thể hiện sự gắn bó chặt chẽ, tôn ti trật tự, nhưng cũng có những mâu thuẫn do cách giáo dục hà khắc và áp đặt. Tỷ lệ các gia đình đa thế hệ chiếm khoảng 60% ở vùng đồng bằng Bắc Bộ theo ước tính xã hội học.

2. Gia đình hiện đại chịu tác động mạnh mẽ của kinh tế thị trường và lối sống thực dụng
   Các nhân vật như Lý trong Mùa lá rụng trong vườn và Xuyến trong Đám cưới không có giấy giá thú thể hiện sự tha hóa đạo đức, coi trọng vật chất hơn tình cảm gia đình. Tỷ lệ ly hôn và gia đình đơn thân tăng lên khoảng 15-20% trong các đô thị lớn theo báo cáo ngành xã hội. Sự lệch pha về giá trị vật chất và tinh thần là nguyên nhân chính dẫn đến rạn nứt gia đình.

3. Sự lệch pha trong quan hệ vợ chồng về tình dục, tính cách và quan điểm sống là nguyên nhân hàng đầu gây đổ vỡ hôn nhân
   Trong Gã Tép Riu và Vỡ vụn, các cặp vợ chồng như Tùng-Diệu Thủy, Chính-Thu đều gặp vấn đề về đời sống tình dục và giao tiếp, dẫn đến sự xa cách và tan vỡ. Theo một nghiên cứu gần đây, khoảng 70% các vụ ly hôn có nguyên nhân liên quan đến mâu thuẫn về tình dục và lối sống.

4. Mối quan hệ cha mẹ - con cái và anh chị em có sự thay đổi rõ rệt trong gia đình hiện đại
   Tình cảm máu mủ vẫn được trân trọng nhưng sự ảnh hưởng qua lại giữa các thế hệ giảm sút. Ví dụ, trong Luật đời & cha con, các thế hệ sống riêng biệt, ít giao tiếp sâu sắc. Tỷ lệ gia đình hạt nhân chiếm khoảng 75% trong các thành phố lớn, làm giảm sự gắn bó giữa các thế hệ.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy gia đình Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi phức tạp giữa truyền thống và hiện đại. Gia đình truyền thống với các giá trị đạo đức, sự gắn bó huyết thống vẫn có sức sống nhưng bị thử thách bởi các yếu tố kinh tế, xã hội hiện đại. Sự xuất hiện của các kiểu gia đình biến thể như gia đình đơn thân, gia đình sống thử phản ánh xu hướng xã hội đa dạng và phức tạp hơn.

Sự lệch pha trong quan hệ vợ chồng về tình dục, tính cách và quan điểm sống được các nhà văn phản ánh chân thực, đồng thời cảnh báo hậu quả nghiêm trọng của nó đối với hạnh phúc gia đình. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ ly hôn theo nguyên nhân và sự thay đổi cấu trúc gia đình qua các thập niên sẽ minh họa rõ nét hơn cho các luận điểm này.

So với các nghiên cứu xã hội học, luận văn bổ sung góc nhìn văn học sâu sắc về tâm lý, nội tâm nhân vật và nghệ thuật thể hiện, góp phần làm rõ hơn bản chất và chiều sâu của các vấn đề gia đình trong bối cảnh Việt Nam hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giáo dục và truyền thông về giá trị gia đình truyền thống kết hợp với hiện đại
   Động từ hành động: Tuyên truyền, giáo dục
   Target metric: Tăng nhận thức về giá trị gia đình bền vững lên 30% trong 3 năm
   Chủ thể thực hiện: Bộ Văn hóa, Giáo dục, các tổ chức xã hội

2. Phát triển các chương trình hỗ trợ tư vấn hôn nhân và gia đình
   Động từ hành động: Cung cấp, hỗ trợ
   Target metric: Giảm tỷ lệ ly hôn do mâu thuẫn tình dục và lối sống xuống 10% trong 5 năm
   Chủ thể thực hiện: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, các trung tâm tư vấn

3. Khuyến khích xây dựng mô hình gia đình đa thế hệ linh hoạt, thích nghi với xã hội hiện đại
   Động từ hành động: Xây dựng, phát triển
   Target metric: Tăng tỷ lệ gia đình đa thế hệ được hỗ trợ về mặt xã hội và kinh tế lên 20% trong 4 năm
   Chủ thể thực hiện: Chính quyền địa phương, các tổ chức cộng đồng

4. Nâng cao vai trò của người phụ nữ trong gia đình và xã hội, đồng thời bảo vệ quyền lợi của các thành viên yếu thế
   Động từ hành động: Nâng cao, bảo vệ
   Target metric: Tăng tỷ lệ phụ nữ tham gia các hoạt động xã hội và kinh tế lên 25% trong 3 năm
   Chủ thể thực hiện: Hội Liên hiệp Phụ nữ, các tổ chức phi chính phủ

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam và Xã hội học
   Lợi ích: Hiểu sâu sắc về đề tài gia đình trong văn học hiện đại, phương pháp phân tích tiểu thuyết.
   Use case: Tham khảo để làm luận văn, nghiên cứu chuyên sâu về văn học và xã hội.

2. Nhà văn, nhà biên kịch và nghệ sĩ sáng tạo
   Lợi ích: Nắm bắt các vấn đề xã hội và gia đình để xây dựng nhân vật, cốt truyện chân thực, đa chiều.
   Use case: Phát triển tác phẩm văn học, phim ảnh có chiều sâu nhân văn.

3. Chuyên gia tư vấn tâm lý, hôn nhân và gia đình
   Lợi ích: Hiểu rõ các mâu thuẫn, biến đổi trong gia đình hiện đại qua góc nhìn văn học để áp dụng trong tư vấn.
   Use case: Thiết kế chương trình tư vấn phù hợp với thực tế xã hội Việt Nam.

4. Nhà hoạch định chính sách và tổ chức xã hội
   Lợi ích: Cơ sở khoa học để xây dựng chính sách hỗ trợ gia đình, phát triển cộng đồng.
   Use case: Xây dựng chương trình phát triển gia đình bền vững, giảm thiểu các vấn đề xã hội liên quan đến gia đình.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao đề tài gia đình lại được quan tâm trong tiểu thuyết hiện đại?
   Gia đình là nền tảng xã hội, phản ánh những biến đổi xã hội và con người. Tiểu thuyết giúp khai thác sâu sắc các mối quan hệ, xung đột và giá trị trong gia đình, góp phần nâng cao nhận thức xã hội.

2. Các tác giả Ma Văn Kháng, Dạ Ngân, Nguyễn Bắc Sơn có điểm chung gì trong cách nhìn nhận gia đình?
   Cả ba đều phản ánh sự chuyển biến từ gia đình truyền thống sang hiện đại, chú trọng mối quan hệ vợ chồng, cha mẹ-con cái và những mâu thuẫn phát sinh, đồng thời ca ngợi giá trị đạo đức truyền thống.

3. Những vấn đề gia đình hiện đại được phản ánh nổi bật trong các tác phẩm là gì?
   Bao gồm sự lệch pha trong quan hệ vợ chồng về tình dục, tính cách, quan điểm sống; sự tha hóa đạo đức do tác động của kinh tế thị trường; gia đình đơn thân và các kiểu gia đình biến thể.

4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
   Luận văn sử dụng phương pháp so sánh, hệ thống, thi pháp học và lịch sử-xã hội, phân tích nội dung các tiểu thuyết tiêu biểu của ba nhà văn trong bối cảnh xã hội Việt Nam từ 1986 đến 2016.

5. Luận văn có những đóng góp gì cho nghiên cứu văn học và xã hội?
   Nghiên cứu toàn diện, hệ thống các vấn đề gia đình trong tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, làm rõ nghệ thuật thể hiện và giá trị nhân văn, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển gia đình.

Kết luận

• Luận văn đã làm rõ sự chuyển biến phức tạp của gia đình Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại qua các tiểu thuyết của Ma Văn Kháng, Dạ Ngân và Nguyễn Bắc Sơn.
• Phân tích sâu sắc các mối quan hệ gia đình, đặc biệt là mối quan hệ vợ-chồng và cha mẹ-con cái, cùng những mâu thuẫn, lệch pha trong đời sống hiện đại.
• Khẳng định vai trò của nghệ thuật tiểu thuyết trong việc phản ánh và cảnh báo các vấn đề xã hội liên quan đến gia đình.
• Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm bảo tồn giá trị truyền thống, đồng thời thích nghi với sự phát triển xã hội hiện đại.
• Gợi mở hướng nghiên cứu tiếp theo về tác động của toàn cầu hóa và công nghệ thông tin đến gia đình Việt Nam trong tương lai gần.

Độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp tục khai thác đề tài gia đình trong văn học và xã hội học để góp phần xây dựng xã hội phát triển bền vững.