I. Du lịch nông thôn bền vững Lâm Đồng Tổng quan tiềm năng
Lâm Đồng sở hữu tài nguyên thiên nhiên và văn hóa phong phú, tạo nền tảng vững chắc cho việc phát triển du lịch bền vững. Khu vực này không chỉ nổi tiếng với du lịch sinh thái Đà Lạt mà còn có tiềm năng lớn về du lịch nông thôn, một loại hình đang trở thành xu hướng toàn cầu. Du lịch nông thôn tại Lâm Đồng không chỉ là một chiến lược đa dạng hóa kinh tế mà còn là giải pháp quan trọng nhằm cải thiện kinh tế nông thôn và nâng cao đời sống người dân. Theo nghiên cứu của Nguyễn Thị Thanh Ngân (2021), sự phát triển này mang lại cơ hội tạo việc làm, tiêu thụ nông sản tại chỗ và bảo tồn các giá trị truyền thống. Tuy nhiên, để khai thác hiệu quả, cần một cách tiếp cận toàn diện, trong đó hợp tác đa bên là yếu tố then chốt. Sự thành công của du lịch nông thôn bền vững tại Lâm Đồng phụ thuộc vào khả năng kết nối các chủ thể: chính quyền, doanh nghiệp, cộng đồng và các tổ chức hỗ trợ. Mô hình này giúp tổng hợp nguồn lực, chia sẻ lợi ích công bằng và giảm thiểu tác động môi trường du lịch. Việc nhận diện đúng tiềm năng và xây dựng một lộ trình hợp tác rõ ràng sẽ mở ra hướng đi mới, biến Lâm Đồng thành điểm đến du lịch nông thôn kiểu mẫu, nơi du khách có được những trải nghiệm du lịch nông thôn chân thực và cộng đồng địa phương nhận được lợi ích trực tiếp, đảm bảo sinh kế bền vững cho người dân.
1.1. Bối cảnh và tiềm năng phát triển du lịch bền vững
Lâm Đồng có lợi thế về khí hậu ôn hòa, cảnh quan đa dạng từ đồi chè, vườn cà phê đến các trang trại hoa và rau công nghệ cao. Đây là nền tảng lý tưởng để phát triển các sản phẩm du lịch nông nghiệp đặc sắc. Các mô hình farmstay Lâm Đồng đã bắt đầu hình thành, thu hút du khách tìm kiếm sự yên tĩnh và trải nghiệm cuộc sống nhà nông. Bên cạnh đó, di sản văn hóa của các dân tộc thiểu số như K'Ho, Mạ... là nguồn tài nguyên vô giá cho du lịch cộng đồng Lâm Đồng. Nghiên cứu cho thấy, quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế tại các vùng nông thôn đang tạo ra áp lực và cả cơ hội. Du lịch được xem là một trong những chiến lược phi nông nghiệp hiệu quả để gia tăng thu nhập và duy trì sự phát triển của kinh tế nông thôn.
1.2. Các loại hình trải nghiệm du lịch nông thôn đặc trưng
Du lịch nông thôn tại Lâm Đồng có thể được phát triển đa dạng. Loại hình du lịch nông nghiệp cho phép du khách tham gia thu hoạch, chế biến nông sản. Du lịch sinh thái tại các vườn quốc gia và khu dự trữ sinh quyển mang đến trải nghiệm hòa mình với thiên nhiên. Du lịch cộng đồng Lâm Đồng tập trung vào việc bảo tồn văn hóa bản địa, nơi du khách sống cùng người dân, tìm hiểu phong tục và tham gia các lễ hội truyền thống. Ngoài ra, du lịch làng nghề với các sản phẩm thủ công mỹ nghệ, dệt lụa cũng là một hướng đi tiềm năng. Việc kết hợp các loại hình này và tích hợp sản phẩm OCOP Lâm Đồng vào chuỗi giá trị du lịch sẽ tạo ra những tour tuyến hấp dẫn, độc đáo, giữ chân du khách lâu hơn.
II. Rào cản du lịch nông thôn Lâm Đồng Giải mã thách thức
Mặc dù tiềm năng lớn, việc phát triển du lịch bền vững tại Lâm Đồng đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Theo luận án của Nguyễn Thị Thanh Ngân (2021), một trong những rào cản lớn nhất là sự phát triển tự phát, thiếu quy hoạch và kế hoạch tổng thể. Nhiều mô hình farmstay Lâm Đồng và điểm tham quan nông nghiệp mọc lên một cách riêng lẻ, không có sự kết nối, dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh và sản phẩm trùng lặp. Sự thiếu liên kết giữa các bên liên quan là một vấn đề cốt lõi. Chính quyền địa phương, doanh nghiệp lữ hành và cộng đồng nông dân chưa tìm được tiếng nói chung. Điều này dẫn đến việc chuỗi giá trị du lịch bị đứt gãy, lợi ích phân chia không đồng đều, và người dân địa phương – chủ thể chính – thường nhận được phần lợi ích thấp nhất. Nhận thức về tầm quan trọng của hợp tác và du lịch bền vững trong cộng đồng còn hạn chế. Nhiều hộ gia đình chỉ tập trung vào lợi ích kinh tế trước mắt mà chưa chú trọng đến tác động môi trường du lịch hay việc bảo tồn văn hóa bản địa. Những thách thức này đòi hỏi một giải pháp toàn diện, bắt đầu từ việc củng cố quan hệ hợp tác và xây dựng một khung chính sách rõ ràng cho du lịch nông thôn bền vững tại Lâm Đồng.
2.1. Phân tích sự thiếu liên kết trong chuỗi giá trị du lịch
Hiện nay, chuỗi giá trị du lịch nông thôn tại Lâm Đồng còn rời rạc. Các đơn vị lữ hành khó khăn trong việc kết nối với các nông hộ để xây dựng tour trọn gói. Các nông hộ tự khai thác du lịch nhưng thiếu kỹ năng về dịch vụ, marketing và quản lý. Sản phẩm nông nghiệp và sản phẩm OCOP Lâm Đồng chưa được tích hợp hiệu quả vào các dịch vụ du lịch. Sự thiếu liên kết này không chỉ làm giảm chất lượng trải nghiệm du lịch nông thôn của du khách mà còn làm thất thoát nguồn thu tiềm năng, khiến lợi ích không được tối ưu hóa cho toàn bộ cộng đồng.
2.2. Tác động môi trường du lịch và áp lực lên văn hóa
Sự phát triển du lịch không có kế hoạch gây ra những tác động môi trường du lịch tiêu cực. Vấn đề xử lý rác thải, nước thải tại các điểm du lịch nhỏ lẻ chưa được quan tâm đúng mức. Việc xây dựng cơ sở hạ tầng thiếu quy hoạch có thể phá vỡ cảnh quan tự nhiên. Bên cạnh đó, văn hóa bản địa cũng đối mặt với nguy cơ bị thương mại hóa quá mức. Nếu không có định hướng, các giá trị văn hóa truyền thống có thể bị biến dạng để phục vụ thị hiếu du khách, làm mất đi tính nguyên bản. Do đó, việc bảo tồn văn hóa bản địa phải song hành với phát triển kinh tế.
2.3. Những hạn chế trong chính sách hỗ trợ du lịch hiện tại
Nghiên cứu chỉ ra rằng các chính sách hỗ trợ du lịch cho khu vực nông thôn còn chưa đủ mạnh và thiếu tính đồng bộ. Các cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào du lịch cộng đồng, hỗ trợ người dân về vốn, đào tạo kỹ năng còn hạn chế. Việc thiếu một khung pháp lý rõ ràng cho các loại hình như farmstay, homestay nông nghiệp cũng gây khó khăn cho cả nhà quản lý và người dân. Để thúc đẩy phát triển du lịch bền vững, cần có những chính sách cụ thể, tạo điều kiện thuận lợi cho các bên tham gia hợp tác và đầu tư.
III. Phương pháp hợp tác đa bên cho du lịch nông thôn bền vững
Để giải quyết các thách thức, hợp tác đa bên được xác định là giải pháp nền tảng cho du lịch nông thôn bền vững tại Lâm Đồng. Mô hình này nhấn mạnh sự tham gia và phối hợp nhịp nhàng của bốn nhóm chủ thể chính: chính quyền địa phương, doanh nghiệp, cộng đồng dân cư và các tổ chức phi chính phủ/nhà khoa học. Theo lý thuyết các bên liên quan (Stakeholder Theory) được áp dụng trong nghiên cứu, mỗi bên có một vai trò và lợi ích riêng, nhưng thành công chung chỉ đến khi các lợi ích này được dung hòa. Hợp tác không chỉ là các thỏa thuận chính thức, mà còn là quá trình xây dựng niềm tin, chia sẻ thông tin và cùng nhau ra quyết định. Một mô hình liên kết du lịch hiệu quả giúp tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên, tạo ra các sản phẩm du lịch đa dạng và đảm bảo lợi ích được phân chia công bằng, đặc biệt là tạo ra sinh kế bền vững cho người dân. Quá trình hợp tác cần được thực hiện theo từng giai đoạn: từ thiết lập vấn đề, xác định mục tiêu chung, đến xây dựng cơ chế hoạt động và giám sát thực hiện. Sự thành công của hợp tác phụ thuộc vào các yếu tố như cam kết, sự minh bạch và trao quyền cho cộng đồng, đặc biệt là trong các hoạt động du lịch cộng đồng Lâm Đồng.
3.1. Phân tích vai trò của các bên liên quan trong hợp tác
Trong mô hình hợp tác, vai trò của các bên liên quan được phân định rõ ràng. Chính quyền địa phương đóng vai trò định hướng, ban hành chính sách hỗ trợ du lịch, quy hoạch và tạo môi trường pháp lý thuận lợi. Doanh nghiệp du lịch là cầu nối đưa khách đến, đầu tư cơ sở vật chất và phát triển sản phẩm chuyên nghiệp. Cộng đồng địa phương là chủ thể cung cấp tài nguyên (văn hóa, đất đai, lao động), trực tiếp tham gia vào các hoạt động dịch vụ và là người hưởng lợi chính. Các nhà khoa học và tổ chức phi chính phủ hỗ trợ về kiến thức, kỹ thuật, đào tạo nâng cao năng lực và giám sát tính bền vững.
3.2. Xây dựng mô hình liên kết du lịch dọc và ngang hiệu quả
Một mô hình liên kết du lịch hiệu quả cần được xây dựng cả theo chiều dọc và chiều ngang. Liên kết ngang là sự hợp tác giữa các hộ nông dân, các chủ farmstay trong cùng một khu vực để tạo thành tổ hợp tác, làng du lịch. Họ có thể cùng nhau xây dựng sản phẩm chung, chia sẻ kinh nghiệm và quảng bá điểm đến. Liên kết dọc là sự kết nối giữa cộng đồng địa phương với các công ty lữ hành, nhà hàng, khách sạn để hình thành một chuỗi giá trị du lịch hoàn chỉnh, đảm bảo đầu ra ổn định cho các sản phẩm và dịch vụ tại chỗ.
IV. Cách tạo sản phẩm du lịch nông thôn Lâm Đồng khác biệt
Sự hợp tác đa bên chính là nền tảng để tạo ra những sản phẩm du lịch nông nghiệp và nông thôn độc đáo, mang đậm bản sắc Lâm Đồng. Thay vì phát triển các sản phẩm riêng lẻ, các bên cần ngồi lại để xây dựng những gói trải nghiệm du lịch nông thôn tích hợp. Ví dụ, một tour du lịch có thể bắt đầu bằng việc tham quan và thu hoạch cà phê tại một trang trại (sản phẩm nông nghiệp), sau đó du khách được học cách rang xay và pha chế từ chính người nông dân. Buổi tối, du khách nghỉ tại một farmstay Lâm Đồng gần đó, thưởng thức ẩm thực địa phương chế biến từ sản phẩm OCOP Lâm Đồng. Ngày hôm sau, họ có thể tham gia vào một hoạt động của du lịch cộng đồng Lâm Đồng, tìm hiểu văn hóa cồng chiêng và các nghề thủ công truyền thống. Việc bảo tồn văn hóa bản địa không chỉ là nhiệm vụ mà còn là yếu tố tạo nên sức hấp dẫn cốt lõi. Các sản phẩm phải kể được câu chuyện của vùng đất, từ lịch sử hình thành làng xã, quy trình canh tác nông nghiệp đặc trưng đến ý nghĩa của các hoa văn trên trang phục truyền thống. Sự khác biệt hóa sản phẩm sẽ giúp du lịch nông thôn bền vững tại Lâm Đồng tránh được sự bão hòa và nâng cao năng lực cạnh tranh trên thị trường.
4.1. Phát triển sản phẩm du lịch nông nghiệp và farmstay
Lâm Đồng cần tập trung vào các sản phẩm du lịch nông nghiệp gắn với công nghệ cao và nông nghiệp hữu cơ. Du khách không chỉ tham quan mà còn được tham gia vào quy trình sản xuất sạch. Các mô hình farmstay Lâm Đồng cần được chuẩn hóa về chất lượng dịch vụ nhưng vẫn giữ được nét mộc mạc, gần gũi với thiên nhiên. Việc kết hợp farmstay với các hoạt động trị liệu sức khỏe như thiền, yoga giữa không gian xanh cũng là một hướng đi hấp dẫn, đáp ứng nhu cầu nghỉ dưỡng của du khách hiện đại.
4.2. Bảo tồn văn hóa bản địa qua du lịch cộng đồng Lâm Đồng
Hoạt động du lịch cộng đồng Lâm Đồng phải đặt việc bảo tồn văn hóa bản địa lên hàng đầu. Cộng đồng cần được trao quyền để quyết định những giá trị văn hóa nào có thể chia sẻ và chia sẻ ở mức độ nào. Các chương trình biểu diễn nghệ thuật, các lớp học nghề thủ công phải do chính các nghệ nhân địa phương thực hiện để đảm bảo tính chân thực. Nguồn thu từ du lịch cần được tái đầu tư vào việc phục dựng các lễ hội truyền thống, bảo tồn không gian nhà dài và truyền dạy văn hóa cho thế hệ trẻ.
V. Bài học từ Lạc Dương Lâm Hà về du lịch nông thôn bền vững
Nghiên cứu thực địa tại hai huyện Lạc Dương và Lâm Hà của tỉnh Lâm Đồng đã cung cấp những bài học quý giá về hợp tác trong phát triển du lịch bền vững. Tại Lạc Dương, nơi có đông đồng bào dân tộc thiểu số, các mô hình du lịch cộng đồng Lâm Đồng đã bước đầu hình thành. Các nhân tố thúc đẩy hợp tác bao gồm sự hỗ trợ ban đầu từ các dự án quốc tế, vai trò kết nối của các trưởng nhóm cồng chiêng và nhận thức về lợi ích kinh tế. Tuy nhiên, rào cản lớn là sự mất cân bằng về quyền lực, thiếu niềm tin giữa các bên và hạn chế về kỹ năng quản lý của người dân. Tại Lâm Hà, các mô hình du lịch trang trại, dệt lụa phát triển mạnh hơn nhưng lại mang tính cạnh tranh cá thể cao. Bài học rút ra là, để du lịch nông thôn bền vững tại Lâm Đồng thành công, cần có một "nhạc trưởng" điều phối, đó có thể là chính quyền địa phương hoặc một doanh nghiệp tâm huyết. Việc xây dựng niềm tin là quá trình lâu dài, đòi hỏi sự đối thoại thường xuyên và minh bạch trong chia sẻ lợi ích. Đồng thời, nâng cao năng lực cho cộng đồng là yếu tố sống còn để họ thực sự làm chủ và vận hành hoạt động du lịch, hướng tới sinh kế bền vững cho người dân.
5.1. Các nhân tố thúc đẩy hợp tác trong kinh tế nông thôn
Qua phân tích, các nhân tố chính thúc đẩy hợp tác bao gồm: (1) Nhận thức chung về lợi ích kinh tế từ du lịch. (2) Sự tồn tại của các nguồn lực bổ sung cho nhau (doanh nghiệp có vốn, thị trường; người dân có đất đai, văn hóa). (3) Vai trò của các cá nhân hoặc tổ chức trung gian uy tín, có khả năng kết nối và hòa giải. (4) Các chính sách hỗ trợ du lịch rõ ràng từ chính quyền. Việc phát huy các nhân tố này là chìa khóa để khởi động và duy trì các mô hình liên kết du lịch trong kinh tế nông thôn.
5.2. Các nhân tố cản trở và giải pháp cho sinh kế bền vững
Ngược lại, các rào cản chính bao gồm: (1) Thiếu niềm tin và sự hiểu biết lẫn nhau. (2) Mâu thuẫn về lợi ích và cạnh tranh không lành mạnh. (3) Hạn chế về nhận thức, trình độ và kỹ năng của cộng đồng. (4) Sự mất cân bằng quyền lực, khiến tiếng nói của bên yếu thế (người dân) không được lắng nghe. Để tạo sinh kế bền vững cho người dân, cần có các giải pháp như tổ chức các buổi đối thoại công khai, xây dựng quy chế chia sẻ lợi ích rõ ràng, và triển khai các chương trình đào tạo thực tế, trao quyền dần dần cho cộng đồng.
VI. Hướng đi tương lai cho du lịch nông thôn Lâm Đồng bền vững
Để du lịch nông thôn bền vững tại Lâm Đồng phát triển đúng hướng, cần một chiến lược dài hạn dựa trên nền tảng hợp tác đa bên. Tương lai của ngành du lịch này không nằm ở việc xây dựng thêm các công trình hoành tráng, mà ở việc làm sâu sắc thêm các giá trị cốt lõi: thiên nhiên, văn hóa và con người. Hướng đi sắp tới cần tập trung vào việc thể chế hóa các mô hình liên kết du lịch thông qua các chính sách cụ thể. Cần xây dựng một bộ tiêu chí về du lịch nông thôn bền vững riêng cho Lâm Đồng, làm cơ sở để đánh giá và công nhận các điểm đến. Việc ứng dụng công nghệ số trong quảng bá, kết nối và quản lý điểm đến cũng là một yêu cầu cấp thiết. Quan trọng nhất, con người phải được đặt ở vị trí trung tâm. Mọi hoạt động phát triển du lịch bền vững phải hướng tới mục tiêu cuối cùng là cải thiện sinh kế bền vững cho người dân, nâng cao lòng tự hào về văn hóa và bảo vệ môi trường sống cho các thế hệ tương lai. Sự hợp tác chặt chẽ hôm nay sẽ định hình nên một Lâm Đồng phát triển thịnh vượng và bền vững ngày mai.
6.1. Khuyến nghị chính sách nhằm thúc đẩy hợp tác hiệu quả
Chính quyền tỉnh Lâm Đồng cần ban hành các chính sách hỗ trợ du lịch cụ thể hơn, khuyến khích thành lập các tổ hợp tác, hợp tác xã du lịch cộng đồng. Cần có cơ chế đối thoại định kỳ giữa 4 nhà (Nhà nước - Nhà doanh nghiệp - Nhà khoa học - Nhà nông) để kịp thời tháo gỡ vướng mắc. Các chính sách về đất đai, tín dụng ưu đãi và giảm thuế nên được xem xét để thu hút đầu tư vào các loại hình du lịch sinh thái Đà Lạt và du lịch nông thôn tại các huyện vùng ven, góp phần phát triển kinh tế nông thôn một cách cân bằng.
6.2. Nâng cao năng lực cho cộng đồng địa phương tham gia
Việc tổ chức các lớp tập huấn, đào tạo về kỹ năng làm du lịch (giao tiếp, hướng dẫn, nấu ăn, quản lý homestay) là cực kỳ quan trọng. Các chương trình này cần được thiết kế phù hợp với trình độ và văn hóa của người dân địa phương. Trao quyền cho cộng đồng không chỉ dừng lại ở việc tham gia, mà còn là tham gia vào quá trình ra quyết định, từ việc lập kế hoạch phát triển du lịch tại thôn, xã đến việc quản lý và phân chia nguồn lợi. Điều này đảm bảo sự phát triển du lịch thực sự mang lại lợi ích và được chính cộng đồng ủng hộ, bảo vệ.
