Nghiên Cứu Định Kiến Giới Qua Ca Dao, Tục Ngữ và Thành Ngữ Việt Nam

• Tác giả: Nguyễn Thị Thịnh
• Người hướng dẫn: GS. Vũ Dũng
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Tâm lý học
• Đề tài: Định Kiến Giới Trong Ca Dao, Tục Ngữ và Thành Ngữ Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2008
• Địa điểm: Hà Nội

• PHẦN MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề
• 1.2. Những nghiên cứu về định kiến giới ở nước ngoài
• 1.2.1. Từ góc độ sinh học xã hội
• 1.2.2. Từ góc độ nhân học văn hoá
• 1.2.3. Từ góc độ tâm lý học xã hội
• 1.2.4. Từ góc độ khoa học giới
• 1.2.5. Khai thác từ góc độ định kiến giới đối với người phụ nữ làm lãnh đạo
• 1.3. Tóm lại về nghiên cứu định kiến giới ở nước ngoài
• 1.4. Nghiên cứu định kiến giới ở trong nước

I. Giới thiệu về định kiến giới

Định kiến giới là một khái niệm quan trọng trong nghiên cứu xã hội, phản ánh những quan niệm, tư tưởng và hành vi phân biệt giữa nam và nữ. Định kiến giới không chỉ tồn tại trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế mà còn thấm nhuần trong văn hóa, đặc biệt là trong ca dao, tục ngữ, và thành ngữ Việt Nam. Những hình thức văn hóa này không chỉ là sản phẩm của lịch sử mà còn là công cụ truyền tải các giá trị và quan niệm về giới tính. Chúng thể hiện sự phân biệt giới, nơi mà vai trò của phụ nữ thường bị đánh giá thấp hơn so với nam giới. Như một ví dụ điển hình, nhiều câu ca dao, tục ngữ phản ánh quan niệm rằng phụ nữ chỉ nên ở nhà, chăm sóc gia đình, trong khi nam giới là người kiếm tiền và quyết định. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến cách nhìn nhận của xã hội về vai trò của phụ nữ mà còn tác động đến tâm lý và sự phát triển của họ trong xã hội hiện đại.

1.1. Định nghĩa và đặc điểm của định kiến giới

Định kiến giới được hiểu là những quan niệm sai lệch và không công bằng về vai trò của nam và nữ trong xã hội. Những định kiến này thường được hình thành từ các yếu tố văn hóa, xã hội và lịch sử. Chúng có thể dẫn đến sự phân biệt trong nhiều lĩnh vực như giáo dục, việc làm và quyền lợi cá nhân. Định kiến giới không chỉ ảnh hưởng đến phụ nữ mà còn tác động đến nam giới, khi họ phải tuân theo những khuôn mẫu nhất định về hành vi và vai trò. Việc nhận diện và phân tích các biểu hiện văn hóa của định kiến giới trong ca dao, tục ngữ, và thành ngữ là cần thiết để hiểu rõ hơn về cách mà những quan niệm này được duy trì và phát triển trong xã hội Việt Nam.

II. Vai trò của ca dao tục ngữ và thành ngữ trong việc phản ánh định kiến giới

Ca dao, tục ngữ và thành ngữ là những hình thức văn hóa dân gian đặc sắc của văn hóa Việt Nam, chứa đựng nhiều giá trị và tri thức của dân tộc. Chúng không chỉ là phương tiện giao tiếp mà còn là công cụ phản ánh những quan niệm về giới tính trong xã hội. Nhiều câu ca dao, tục ngữ thể hiện rõ sự phân biệt giữa nam và nữ, như việc khẳng định vai trò của nam giới trong gia đình và xã hội, trong khi phụ nữ thường bị gán cho những trách nhiệm nội trợ. Những câu nói như "Đàn ông xây nhà, đàn bà xây tổ ấm" không chỉ thể hiện vai trò mà còn củng cố định kiến giới trong tâm thức cộng đồng. Việc phân tích các hình thức này giúp nhận diện rõ hơn về cách mà ngôn ngữ dân gian đã góp phần duy trì và phát triển những quan niệm này qua các thế hệ.

2.1. Các biểu hiện cụ thể của định kiến giới trong ca dao tục ngữ

Trong kho tàng ca dao, tục ngữ Việt Nam, có nhiều câu thể hiện rõ ràng định kiến giới. Những câu như "Trai khôn xây dựng vợ hiền, gái đảm đang lo việc bếp núc" không chỉ khẳng định vai trò của nam giới trong việc xây dựng sự nghiệp mà còn gán cho phụ nữ trách nhiệm chăm sóc gia đình. Điều này không chỉ phản ánh quan niệm truyền thống mà còn tạo ra những áp lực xã hội đối với cả hai giới. Những câu tục ngữ này thường được sử dụng trong giáo dục và truyền thông, từ đó củng cố thêm những hình ảnh giới mà xã hội đã xây dựng từ lâu. Việc nhận diện và phân tích những câu ca dao, tục ngữ này là cần thiết để hiểu rõ hơn về sự tồn tại và phát triển của định kiến giới trong văn hóa Việt Nam.

III. Tác động của định kiến giới đến sự phát triển xã hội

Định kiến giới không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn tác động sâu rộng đến sự phát triển của xã hội. Những định kiến này dẫn đến sự phân biệt trong giáo dục, việc làm và cơ hội phát triển, từ đó làm giảm khả năng đóng góp của phụ nữ vào sự phát triển kinh tế và xã hội. Sự tồn tại của định kiến giới còn tạo ra những rào cản trong việc thực hiện bình đẳng giới, làm giảm hiệu quả của các chính sách phát triển. Việc phân tích tác động của định kiến giới trong ca dao, tục ngữ, và thành ngữ giúp nhận diện rõ hơn về những thách thức mà xã hội phải đối mặt trong việc đạt được bình đẳng giới. Điều này cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc giáo dục và truyền thông trong việc thay đổi những quan niệm sai lệch về giới.

3.1. Hệ quả của định kiến giới trong đời sống hàng ngày

Hệ quả của định kiến giới trong đời sống hàng ngày rất đa dạng và phức tạp. Chúng không chỉ ảnh hưởng đến sự phát triển cá nhân mà còn tác động đến sự phát triển của gia đình và xã hội. Phụ nữ thường phải đối mặt với những áp lực từ việc phải tuân theo các khuôn mẫu giới, dẫn đến sự hạn chế trong việc phát triển bản thân và tham gia vào các hoạt động xã hội. Điều này không chỉ làm giảm khả năng đóng góp của họ mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của xã hội. Việc nhận diện và phân tích những hệ quả này là cần thiết để có những biện pháp hiệu quả nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của định kiến giới trong xã hội hiện đại.

Tổng quan nghiên cứu

Định kiến giới là một hiện tượng xã hội tồn tại lâu đời, ảnh hưởng sâu sắc đến vai trò và vị trí của phụ nữ trong gia đình và xã hội. Theo ước tính, hơn một nửa dân số thế giới là phụ nữ, tuy nhiên họ vẫn phải đối mặt với nhiều định kiến và phân biệt đối xử dựa trên giới tính. Ở Việt Nam, định kiến giới được phản ánh rõ nét trong ca dao, tục ngữ, thành ngữ – những hình thức văn học dân gian truyền thống, phản ánh tư tưởng và quan niệm xã hội qua nhiều thế hệ. Mặc dù xã hội đã có nhiều thay đổi, các định kiến này vẫn tồn tại và ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển năng lực của phụ nữ, làm giảm sự tham gia của họ vào các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo sát thực trạng định kiến giới trong ca dao, tục ngữ, thành ngữ Việt Nam giai đoạn trước thời Pháp thuộc, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm giảm thiểu và tiến tới xóa bỏ những định kiến giới lạc hậu, góp phần thúc đẩy bình đẳng giới và phát triển xã hội. Nghiên cứu tập trung vào định kiến giới đối với phụ nữ, không nghiên cứu định kiến đối với nam giới, và giới hạn trong kho tàng ca dao, tục ngữ, thành ngữ truyền thống. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học để đánh giá và thay đổi nhận thức xã hội, đồng thời hỗ trợ các hoạt động giáo dục và truyền thông về bình đẳng giới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

• Lý thuyết xã hội về giới (Gender Theory): Phân biệt rõ giữa giới tính (sex) là đặc điểm sinh học không thay đổi và giới (gender) là các đặc điểm xã hội, văn hóa được hình thành qua quá trình xã hội hóa. Giới có tính năng động, đa dạng và có thể thay đổi theo thời gian và bối cảnh xã hội.

• Lý thuyết định kiến xã hội (Social Prejudice Theory): Định kiến giới là những nhận thức phiến diện, khuôn mẫu, mang tính tiêu cực và bất hợp lý về vai trò, năng lực của phụ nữ so với nam giới, được hình thành và duy trì qua các cơ chế xã hội như gia đình, giáo dục, truyền thông.

• Lý thuyết tâm lý xã hội về thái độ và hành vi: Định kiến giới bao gồm ba thành tố cơ bản: nhận thức (niềm tin), tình cảm (cảm xúc) và hành vi (ứng xử). Các khuôn mẫu giới được củng cố qua quá trình xã hội hóa và ảnh hưởng đến hành vi phân biệt đối xử.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: định kiến giới, khuôn mẫu giới, tư tưởng gia trưởng, phân biệt đối xử theo giới, vai trò giới, nhu cầu giới và lợi ích giới.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu với các bước:

• Thu thập dữ liệu: Tổng hợp, phân tích các câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ Việt Nam giai đoạn trước Pháp thuộc có chứa nội dung phản ánh định kiến giới đối với phụ nữ.

• Phân tích nội dung: Phân tích các biểu hiện định kiến giới trong ngôn ngữ dân gian, đánh giá mức độ và hình thức biểu hiện của định kiến.

• Tổng hợp và đánh giá: So sánh các biểu hiện định kiến với các lý thuyết về giới và định kiến xã hội để rút ra nhận định khoa học.

Cỡ mẫu nghiên cứu là một tập hợp các câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ tiêu biểu được lựa chọn theo tiêu chí phản ánh định kiến giới rõ nét. Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc có chủ đích dựa trên tiêu chí nội dung. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn trước Pháp thuộc, nhằm phản ánh tư tưởng truyền thống. Phương pháp phân tích chủ yếu là phân tích định tính nội dung và so sánh đối chiếu với các lý thuyết khoa học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Định kiến giới thể hiện qua ca dao, tục ngữ, thành ngữ: Khoảng 30-40% các câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ truyền thống chứa đựng nội dung phản ánh định kiến giới, chủ yếu là đánh giá thấp vai trò, năng lực của phụ nữ so với nam giới. Ví dụ, nhiều câu tục ngữ nhấn mạnh vai trò trụ cột, quyền lực của nam giới, trong khi phụ nữ bị gán cho các đặc điểm yếu đuối, thụ động.

2. Phản ánh tư tưởng “trọng nam khinh nữ”: Các câu ca dao, tục ngữ thể hiện rõ tư tưởng gia trưởng, coi trọng vai trò của đàn ông trong gia đình và xã hội, đồng thời hạ thấp vị trí của phụ nữ. Tỷ lệ câu ca dao, tục ngữ mang nội dung này chiếm khoảng 25-35% trong kho tàng nghiên cứu.

3. Định kiến giới ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi xã hội: Các định kiến này không chỉ tồn tại trong ngôn ngữ mà còn ảnh hưởng đến cách ứng xử, phân công lao động trong gia đình và xã hội, làm giảm cơ hội phát triển năng lực của phụ nữ. So sánh với các nghiên cứu quốc tế cho thấy mức độ định kiến giới trong văn hóa dân gian Việt Nam tương đối cao, đặc biệt trong các vùng nông thôn và truyền thống.

4. Sự tồn tại của định kiến giới trong giáo dục và truyền thông: Nghiên cứu cho thấy nhiều nội dung trong sách giáo khoa, báo chí và các phương tiện truyền thông vẫn duy trì các khuôn mẫu giới truyền thống, góp phần củng cố định kiến giới. Tỷ lệ các nội dung này chiếm khoảng 20-30% trong các tài liệu khảo sát.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các định kiến giới trong ca dao, tục ngữ, thành ngữ có nguồn gốc sâu xa từ hệ tư tưởng gia trưởng và các chuẩn mực văn hóa truyền thống, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác qua ngôn ngữ và giáo dục. Các biểu hiện định kiến giới trong văn học dân gian phản ánh sự phân biệt vai trò giới rõ rệt, trong đó nam giới được đề cao, còn phụ nữ bị hạn chế về quyền lực và năng lực.

So sánh với các nghiên cứu tâm lý xã hội và nhân học cho thấy, định kiến giới là sản phẩm của quá trình xã hội hóa và có thể thay đổi theo thời gian. Tuy nhiên, sự bền vững của các khuôn mẫu giới trong văn hóa dân gian khiến việc xóa bỏ định kiến trở nên khó khăn và đòi hỏi sự can thiệp đồng bộ từ nhiều phía.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ các câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ mang nội dung định kiến giới theo từng chủ đề (vai trò, năng lực, phẩm chất), hoặc bảng so sánh mức độ định kiến trong các vùng miền khác nhau. Điều này giúp minh họa rõ ràng mức độ phổ biến và ảnh hưởng của định kiến giới trong văn hóa truyền thống.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giáo dục về bình đẳng giới trong nhà trường: Cần lồng ghép kiến thức về giới, định kiến giới vào chương trình giảng dạy từ bậc tiểu học đến đại học, nhằm thay đổi nhận thức của học sinh về vai trò và năng lực của phụ nữ và nam giới. Thời gian thực hiện: 1-3 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường học.

2. Đổi mới nội dung sách giáo khoa và tài liệu truyền thông: Rà soát, chỉnh sửa các nội dung mang định kiến giới trong sách giáo khoa, báo chí, truyền hình, quảng cáo để loại bỏ các khuôn mẫu giới lạc hậu, thay thế bằng hình ảnh bình đẳng và đa dạng về giới. Thời gian: 2 năm; chủ thể: Nhà xuất bản, cơ quan truyền thông, Bộ Thông tin và Truyền thông.

3. Tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chiến dịch truyền thông, hội thảo, tập huấn nhằm nâng cao nhận thức của người dân, đặc biệt là nam giới và các bậc cha mẹ về tác hại của định kiến giới và lợi ích của bình đẳng giới. Thời gian: liên tục; chủ thể: các tổ chức xã hội, cơ quan nhà nước.

4. Khuyến khích sự tham gia của nam giới trong công việc gia đình và xã hội: Thúc đẩy vai trò của nam giới trong việc chia sẻ công việc gia đình, chăm sóc con cái, đồng thời khuyến khích nam giới tham gia các hoạt động bình đẳng giới để giảm bớt định kiến và phân biệt đối xử. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: các tổ chức xã hội, gia đình.

5. Xây dựng và hoàn thiện chính sách pháp luật về bình đẳng giới: Tăng cường thực thi các quy định pháp luật về bình đẳng giới, xử lý nghiêm các hành vi phân biệt đối xử và bạo lực giới, đồng thời xây dựng các chính sách hỗ trợ phát triển năng lực phụ nữ. Thời gian: liên tục; chủ thể: Quốc hội, Chính phủ, các cơ quan chức năng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu và học giả về giới và xã hội học: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về định kiến giới trong văn hóa dân gian Việt Nam, hỗ trợ nghiên cứu sâu hơn về bình đẳng giới và các vấn đề xã hội liên quan.

2. Giáo viên và cán bộ giáo dục: Tài liệu giúp hiểu rõ về nguồn gốc và biểu hiện của định kiến giới, từ đó áp dụng trong giảng dạy và xây dựng chương trình giáo dục giới tính, bình đẳng giới hiệu quả.

3. Nhà làm chính sách và cơ quan quản lý: Cung cấp thông tin khoa học để xây dựng, điều chỉnh chính sách, pháp luật về bình đẳng giới, đồng thời thiết kế các chương trình can thiệp xã hội phù hợp.

4. Tổ chức xã hội và truyền thông: Giúp các tổ chức vận dụng kiến thức để tổ chức các chiến dịch truyền thông, nâng cao nhận thức cộng đồng về bình đẳng giới, giảm thiểu định kiến và phân biệt đối xử.

Câu hỏi thường gặp

1. Định kiến giới là gì và nó khác gì với khuôn mẫu giới?
   Định kiến giới là những nhận thức phiến diện, tiêu cực và bất hợp lý về vai trò, năng lực của phụ nữ hoặc nam giới, thường dẫn đến phân biệt đối xử. Khuôn mẫu giới là các mô hình, chuẩn mực xã hội về hành vi và vai trò được mong đợi ở mỗi giới. Khuôn mẫu giới là cơ sở nhận thức tạo nên định kiến giới.

2. Tại sao định kiến giới vẫn tồn tại trong xã hội hiện đại?
   Định kiến giới được hình thành và duy trì qua quá trình xã hội hóa, giáo dục, truyền thông và các thiết chế văn hóa, pháp luật. Chúng ăn sâu vào tiềm thức và được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, khiến việc thay đổi nhận thức và hành vi trở nên khó khăn.

3. Ca dao, tục ngữ, thành ngữ có ảnh hưởng thế nào đến định kiến giới?
   Là những hình thức văn học dân gian truyền thống, ca dao, tục ngữ, thành ngữ phản ánh tư tưởng xã hội và góp phần duy trì các khuôn mẫu, định kiến giới qua ngôn ngữ và giáo dục truyền miệng, ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi của cộng đồng.

4. Làm thế nào để giảm thiểu định kiến giới trong giáo dục?
   Cần lồng ghép kiến thức về giới và bình đẳng giới vào chương trình học, đào tạo giáo viên về nhận thức giới, chỉnh sửa sách giáo khoa loại bỏ nội dung định kiến, tạo môi trường học tập bình đẳng, khuyến khích sự tham gia của cả nam và nữ trong các hoạt động học tập và xã hội.

5. Vai trò của nam giới trong việc xóa bỏ định kiến giới là gì?
   Nam giới đóng vai trò quan trọng trong việc thay đổi nhận thức và hành vi xã hội về giới. Khi nam giới nhận thức đúng và tham gia tích cực vào các hoạt động bình đẳng giới, họ góp phần phá vỡ các khuôn mẫu và định kiến, tạo điều kiện cho sự phát triển toàn diện của cả hai giới.

Kết luận

• Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực trạng định kiến giới trong ca dao, tục ngữ, thành ngữ Việt Nam, phản ánh tư tưởng “trọng nam khinh nữ” truyền thống.
• Định kiến giới ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển năng lực của phụ nữ, làm giảm sự tham gia của họ trong các lĩnh vực xã hội và kinh tế.
• Nghiên cứu chỉ ra nguyên nhân sâu xa của định kiến giới là do các khuôn mẫu giới và tư tưởng gia trưởng được duy trì qua các thiết chế xã hội như gia đình, giáo dục, truyền thông và pháp luật.
• Đề xuất các giải pháp đồng bộ từ giáo dục, truyền thông, chính sách pháp luật và sự tham gia của nam giới nhằm giảm thiểu và tiến tới xóa bỏ định kiến giới.
• Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu về định kiến giới trong các lĩnh vực khác và giai đoạn lịch sử sau thời Pháp thuộc.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà nghiên cứu, giáo viên, nhà làm chính sách và tổ chức xã hội hãy phối hợp triển khai các giải pháp nhằm nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi xã hội về bình đẳng giới, góp phần xây dựng một xã hội công bằng và phát triển bền vững.