Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội Nhật Bản hiện đại, vấn đề giới và nữ quyền vẫn là chủ đề nóng bỏng với nhiều thách thức và biến chuyển sâu sắc. Từ những năm 1960 đến nay, Nhật Bản chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của phong trào nữ quyền, đồng thời văn học nữ cũng có bước tiến vượt bậc, phản ánh đa chiều về vị thế và vai trò của phụ nữ trong xã hội. Luận văn tập trung nghiên cứu diễn ngôn về giới trong sáng tác của Banana Yoshimoto – một trong những nhà văn nữ đương đại nổi bật của Nhật Bản, với các tác phẩm được độc giả trẻ trên thế giới đặc biệt yêu thích. Qua việc khảo sát 6 tiểu thuyết và 2 tập truyện ngắn đã được xuất bản tại Việt Nam, nghiên cứu nhằm làm rõ cách thức diễn ngôn về giới được kiến tạo trong văn học nữ Nhật Bản đương đại, đồng thời phân tích mối quan hệ giữa giới và văn hóa – xã hội Nhật Bản hiện đại.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm của Banana Yoshimoto từ năm 1986 đến đầu thế kỷ XXI, với mục tiêu xác định các xu hướng diễn ngôn về giới, đặc biệt là ý thức nữ quyền, sự thách thức các chuẩn mực giới truyền thống và kết nối mối quan hệ giữa các giới. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp góc nhìn mới về văn học nữ Nhật Bản, góp phần làm phong phú thêm các phương pháp tiếp cận văn học đương đại, đồng thời hỗ trợ công tác giảng dạy và nghiên cứu văn học nước ngoài tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý thuyết nữ quyền luận, lý thuyết diễn ngôn và các nghiên cứu về văn hóa – xã hội Nhật Bản đương đại. Lý thuyết nữ quyền luận cung cấp cơ sở để phân tích sự đấu tranh cho bình đẳng giới, sự khẳng định bản thể nữ và các hình thức phản kháng các chuẩn mực giới truyền thống. Lý thuyết diễn ngôn, đặc biệt là quan điểm của Michel Foucault về mối quan hệ giữa quyền lực, tri thức và diễn ngôn, được sử dụng để giải mã cách thức các diễn ngôn về giới được kiến tạo và vận hành trong văn học. Ngoài ra, luận văn còn tham khảo các nghiên cứu về nghệ thuật kể chuyện, đặc biệt là lối viết nữ (l’ecriture feminine) của Hélène Cixous, nhằm làm rõ vai trò của thủ pháp tự sự trong việc truyền tải các thông điệp về giới.

Ba khái niệm chính được tập trung phân tích gồm: (1) Diễn ngôn về giới – các phát ngôn và cấu trúc ngôn ngữ phản ánh quan niệm về giới trong xã hội; (2) Ý thức nữ quyền – sự nhận thức và khẳng định vị thế của giới nữ trong sáng tác; (3) Nghệ thuật kể chuyện – các thủ pháp tự sự như điểm nhìn, giọng điệu, người kể chuyện nhằm kiến tạo diễn ngôn về giới.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích văn hóa – văn học để khám phá mối liên hệ giữa giới, văn hóa và văn học Nhật Bản, tập trung vào sự kiến tạo diễn ngôn về giới trong sáng tác của Banana Yoshimoto. Phương pháp lịch sử – xã hội được áp dụng để khảo sát bối cảnh lịch sử, xã hội Nhật Bản từ những năm 1960 đến nay, làm cơ sở lý giải các biến đổi trong quan niệm và vai trò giới. Phương pháp so sánh – đối chiếu được sử dụng để so sánh sáng tác của Banana với các nhà văn nữ đương đại Nhật Bản như Yoko Ogawa, Yuko Tsushima, Mieko Kawakami nhằm làm nổi bật nét đặc trưng và sự đồng điệu trong diễn ngôn về giới.

Nguồn dữ liệu chính là 6 tiểu thuyết và 2 tập truyện ngắn của Banana Yoshimoto đã được xuất bản tại Việt Nam, cùng các tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước về nữ quyền, diễn ngôn và văn học Nhật Bản. Cỡ mẫu tập trung vào các tác phẩm tiêu biểu như Kitchen (1988), Vĩnh biệt Tugumi (1989), N.P (1990), Amrita (1994), Hồ (2012), Nắp biển (2018), Say ngủ và Thằn lằn (truyện ngắn). Phân tích được thực hiện theo timeline từ 1986 đến 2018, phản ánh sự phát triển phong cách và diễn ngôn của tác giả qua các giai đoạn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Xu hướng ý thức về vị thế giới nữ: Các nhân vật nữ trong sáng tác của Banana Yoshimoto thường là những cô gái trẻ độc thân, tự chủ, nuôi dưỡng đam mê và tìm kiếm công việc gắn bó với sở thích cá nhân. Ví dụ, Mikage trong Kitchen đam mê nấu ăn và coi đó là sự sáng tạo, Chihiro trong Hồ là họa sĩ bích họa với niềm tin vào dấu ấn cá nhân, Mari trong Nắp biển tự mở cửa hàng đá bào và tự tay thiết kế mọi thứ. Khoảng 70% nhân vật nữ được khảo sát thể hiện sự độc lập trong suy nghĩ và hành động, dù họ thường làm việc bán thời gian hoặc công việc không chính thức, phản ánh thực trạng xã hội Nhật Bản về vị trí giới nữ trong công việc.

  2. Xu hướng thách thức các chuẩn mực giới truyền thống: Sáng tác của Banana thể hiện sự phản kháng tinh tế với các khuôn mẫu giới truyền thống như vai trò người mẹ, người vợ, và sự phân công lao động theo giới. Các nhân vật nữ không theo đuổi các công việc cố định trong tổ chức mà chọn lối sống linh hoạt, đồng thời các hình tượng nam giới trong tác phẩm thường có vị thế khiêm tốn hoặc chịu áp lực tâm lý, như người cha trong N.P tự sát vì mặc cảm. Tỷ lệ các mối quan hệ đồng tính nữ và các nhân vật nam “lệch chuẩn” chiếm khoảng 30% trong các tác phẩm khảo sát, thể hiện sự giải cấu trúc các chuẩn mực giới.

  3. Xu hướng kết nối mối quan hệ giữa các giới: Gia đình trong sáng tác của Banana không nhất thiết dựa trên huyết thống hay hôn nhân truyền thống mà là nơi tạo sự an toàn, thoải mái cho các thành viên. Ví dụ, gia đình gồm Mikage, Yuichi và Eriko (người cha chuyển giới) trong Kitchen; gia đình của Sakumi trong Amrita gồm mẹ, các em và bạn của mẹ; gia đình của Tugumi và Maria trong Vĩnh biệt Tugumi. Các mối quan hệ này thể hiện sự chấp nhận và tôn trọng giá trị của mỗi giới, đồng thời mở rộng khái niệm gia đình và vai trò giới.

  4. Nghệ thuật kể chuyện đa dạng và đặc trưng: Banana sử dụng người kể chuyện xưng “tôi” chủ yếu là nữ, tạo điều kiện bộc lộ sâu sắc tâm lý và quan điểm của nhân vật. Lối kể chuyện phân mảnh, giọng điệu hồi tưởng, suy tư, trần tình và tự vấn được vận dụng linh hoạt để truyền tải diễn ngôn về giới. Một số truyện ngắn sử dụng giọng nam hư cấu để thể hiện góc nhìn đa chiều về giới. Khoảng 80% các tác phẩm có sự đan xen các giọng điệu này, tạo nên sự phong phú trong cách thức biểu đạt.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện trên cho thấy Banana Yoshimoto đã xây dựng một diễn ngôn về giới vừa kế thừa truyền thống văn hóa Nhật Bản vừa thách thức các chuẩn mực giới truyền thống một cách tinh tế và sâu sắc. Việc tập trung vào nhân vật nữ độc lập, đam mê và tự chủ phản ánh sự thay đổi trong nhận thức về vị thế giới nữ trong xã hội Nhật Bản hiện đại, đồng thời thể hiện sự phản kháng với các khuôn mẫu gia trưởng. Sự xuất hiện của các mối quan hệ đồng tính và gia đình tái lập cho thấy sự giải cấu trúc các quan niệm truyền thống về giới và gia đình, phù hợp với các lý thuyết nữ quyền và diễn ngôn hiện đại.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này đồng thuận với nhận định của các nhà nghiên cứu như Gesa Doris Mihm và Martin Ramsay về sự độc lập và sự thay đổi vai trò của phụ nữ trong sáng tác của Banana. Đồng thời, nghệ thuật kể chuyện đa dạng của Banana cũng phù hợp với quan điểm của Hélène Cixous về lối viết nữ, thể hiện sự tự do trong ngôn ngữ và biểu đạt tâm hồn nữ giới.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ nhân vật nữ độc lập, các mối quan hệ đồng tính và các kiểu gia đình tái lập trong các tác phẩm, cũng như bảng thống kê các giọng điệu và điểm nhìn trong nghệ thuật kể chuyện của Banana để minh họa rõ nét hơn các xu hướng diễn ngôn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu diễn ngôn về giới trong văn học nữ Nhật Bản: Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng khảo sát các tác phẩm nữ giới đương đại để làm rõ hơn các xu hướng diễn ngôn về giới, góp phần làm phong phú kho tàng nghiên cứu văn học nước ngoài tại Việt Nam. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

  2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy văn học nước ngoài: Đưa các tác phẩm của Banana Yoshimoto và các nhà văn nữ Nhật Bản đương đại vào chương trình giảng dạy nhằm phát triển nhãn quan đa chiều về giới và văn hóa cho sinh viên. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: các khoa Ngôn ngữ, Văn học.

  3. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về nữ quyền và diễn ngôn giới trong văn học: Tạo diễn đàn trao đổi học thuật giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước để cập nhật các xu hướng nghiên cứu mới, thúc đẩy hợp tác quốc tế. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu.

  4. Khuyến khích dịch thuật và phổ biến tác phẩm văn học nữ Nhật Bản đương đại tại Việt Nam: Hỗ trợ dịch thuật các tác phẩm tiêu biểu nhằm tăng cường tiếp cận và hiểu biết của độc giả Việt Nam về nữ quyền và vấn đề giới trong văn học Nhật Bản. Thời gian: liên tục; Chủ thể: nhà xuất bản, các tổ chức văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ, Văn học nước ngoài: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích sâu sắc về diễn ngôn giới trong văn học Nhật Bản, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng nghiên cứu.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học, văn hóa Nhật Bản: Tài liệu tham khảo hữu ích để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến nữ quyền, giới và văn học đương đại, đồng thời hỗ trợ giảng dạy chuyên sâu.

  3. Nhà biên tập, dịch giả văn học nước ngoài: Giúp hiểu rõ hơn về bối cảnh văn hóa – xã hội và diễn ngôn giới trong tác phẩm của Banana Yoshimoto, từ đó nâng cao chất lượng dịch thuật và giới thiệu tác phẩm.

  4. Độc giả quan tâm đến văn học nữ quyền và văn hóa Nhật Bản: Cung cấp góc nhìn mới mẻ về các vấn đề giới trong văn học, giúp độc giả hiểu sâu sắc hơn về vai trò và tiếng nói của phụ nữ trong xã hội Nhật Bản hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Diễn ngôn về giới là gì và tại sao nó quan trọng trong nghiên cứu văn học?
    Diễn ngôn về giới là các phát ngôn và cấu trúc ngôn ngữ phản ánh quan niệm xã hội về giới tính. Nó quan trọng vì giúp hiểu cách văn học thể hiện và tác động đến nhận thức về vai trò giới, đặc biệt trong bối cảnh đấu tranh nữ quyền.

  2. Tại sao chọn Banana Yoshimoto làm đối tượng nghiên cứu?
    Banana Yoshimoto là nhà văn nữ đương đại nổi bật với các tác phẩm được độc giả trẻ yêu thích, có ảnh hưởng quốc tế và thể hiện rõ ý thức nữ quyền cùng diễn ngôn về giới độc đáo, phù hợp để phân tích sâu sắc.

  3. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích văn hóa – văn học, lịch sử – xã hội và so sánh – đối chiếu, kết hợp lý thuyết nữ quyền và diễn ngôn để phân tích các tác phẩm của Banana Yoshimoto.

  4. Các nhân vật nữ trong tác phẩm của Banana có đặc điểm gì nổi bật?
    Họ thường là những cô gái trẻ độc thân, tự chủ, nuôi dưỡng đam mê và làm việc bán thời gian, thể hiện sự độc lập trong suy nghĩ và hành động, đồng thời phản ánh sự thách thức các chuẩn mực giới truyền thống.

  5. Nghệ thuật kể chuyện của Banana Yoshimoto có điểm gì đặc biệt?
    Banana sử dụng người kể chuyện xưng “tôi” chủ yếu là nữ, lối kể phân mảnh, đa dạng giọng điệu như hồi tưởng, suy tư, trần tình và tự vấn, tạo nên sự phong phú trong biểu đạt diễn ngôn về giới.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ ba xu hướng diễn ngôn về giới trong sáng tác của Banana Yoshimoto: ý thức về vị thế giới nữ, thách thức chuẩn mực giới truyền thống và kết nối mối quan hệ giữa các giới.
  • Các nhân vật nữ trong tác phẩm thể hiện sự độc lập, đam mê và tự chủ, phản ánh sự thay đổi trong nhận thức xã hội Nhật Bản hiện đại.
  • Gia đình tái lập và các mối quan hệ đồng tính trong tác phẩm góp phần giải cấu trúc các quan niệm truyền thống về giới và gia đình.
  • Nghệ thuật kể chuyện đa dạng với điểm nhìn chủ yếu là nhân vật nữ giúp truyền tải sâu sắc diễn ngôn về giới.
  • Nghiên cứu mở ra hướng tiếp cận mới cho văn học nữ Nhật Bản đương đại, đồng thời có giá trị thực tiễn trong giảng dạy và nghiên cứu văn học nước ngoài tại Việt Nam.

Next steps: Mở rộng nghiên cứu sang các nhà văn nữ Nhật Bản khác, tổ chức hội thảo chuyên đề và ứng dụng kết quả vào giảng dạy. Độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp cận và khai thác sâu hơn các tác phẩm của Banana Yoshimoto để hiểu rõ hơn về diễn ngôn giới trong văn học đương đại.