Di chúc chung của vợ chồng theo pháp luật dân sự Việt Nam hiện hành

Di chúc chung của vợ chồng là sự thể hiện ý chí chung của cả hai người về việc định đoạt tài sản chung sau khi một hoặc cả hai người qua đời. Điều 663 của Bộ luật Dân sự năm 2005 quy định: “Vợ, chồng có thể lập di chúc chung để định đoạt tài sản chung”. Điểm khác biệt cơ bản so với di chúc cá nhân là sự tham gia đồng thuận của cả hai người, thể hiện qua một văn bản duy nhất. Bản chất của di chúc chung là sự kết hợp giữa quyền định đoạt tài sản chung vợ chồng và quyền thừa kế theo di chúc, đảm bảo sự thống nhất trong ý chí của cả hai vợ chồng về việc phân chia tài sản sau khi qua đời. Điều này góp phần bảo vệ quyền sở hữu chung và tránh những tranh chấp không đáng có.

Di chúc chung đóng vai trò quan trọng trong việc lập kế hoạch thừa kế cho gia đình, đặc biệt trong bối cảnh tài sản chung vợ chồng ngày càng gia tăng. Việc lập di chúc chung giúp vợ chồng chủ động định đoạt di sản, đảm bảo quyền lợi của người thừa kế và tránh những rủi ro pháp lý phát sinh sau này. Di chúc chung cũng giúp giảm thiểu mâu thuẫn, tranh chấp giữa các thành viên gia đình về việc phân chia tài sản. Ngoài ra, di chúc chung còn có thể chứa đựng những điều khoản đặc biệt, thể hiện mong muốn và nguyện vọng của vợ chồng về việc sử dụng và quản lý tài sản sau khi qua đời, góp phần duy trì sự ổn định và hòa thuận trong gia đình.

Theo quy định của pháp luật dân sự, có nhiều yếu tố có thể làm vô hiệu di chúc chung vợ chồng. Bao gồm: (1) Người lập di chúc không có năng lực hành vi dân sự đầy đủ. (2) Di chúc được lập do bị lừa dối, cưỡng ép, hoặc đe dọa. (3) Nội dung di chúc vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội. (4) Hình thức di chúc không tuân thủ quy định (ví dụ: không công chứng di chúc hoặc chứng thực di chúc khi cần thiết). (5) Tài sản được định đoạt trong di chúc không thuộc quyền sở hữu của vợ chồng. Việc xác định rõ các yếu tố này là rất quan trọng để đảm bảo di chúc chung có hiệu lực.

Tranh chấp thừa kế liên quan đến di chúc chung thường phát sinh do nhiều nguyên nhân. Sự không rõ ràng trong ngôn ngữ sử dụng trong văn bản di chúc có thể dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau về ý chí của người lập di chúc. Sự thay đổi trong quan hệ hôn nhân, ví dụ như ly hôn hoặc quan hệ hôn nhân không hòa thuận, cũng có thể gây ra tranh chấp. Ngoài ra, việc một trong hai người lập di chúc riêng trái với nội dung di chúc chung cũng là nguyên nhân phổ biến. Các tranh chấp này thường phức tạp và tốn kém thời gian, tiền bạc, đòi hỏi sự can thiệp của tòa án để giải quyết.

Việc sửa đổi di chúc chung hoặc hủy bỏ di chúc chung cần tuân thủ các quy định nghiêm ngặt của pháp luật. Theo Điều 664 Bộ Luật Dân sự, khi cả hai vợ chồng còn sống thì việc sửa đổi, bổ sung, thay thế, hủy bỏ di chúc chung phải được sự đồng ý của cả hai người. Trong trường hợp một người chết trước, người còn lại có quyền sửa đổi, bổ sung, thay thế, hủy bỏ phần di chúc liên quan đến phần tài sản của mình trong khối tài sản chung. Tuy nhiên, việc này có thể dẫn đến những tranh chấp không mong muốn nếu không được thực hiện một cách minh bạch và công khai. Do đó, việc tham khảo ý kiến của luật sư là rất cần thiết.

Việc phân biệt rõ ràng giữa tài sản chung và tài sản riêng là bước quan trọng đầu tiên khi lập di chúc chung. Tài sản chung vợ chồng bao gồm tài sản do vợ, chồng tạo ra, thu nhập do lao động, hoạt động sản xuất, kinh doanh, và các thu nhập hợp pháp khác trong thời kỳ hôn nhân; tài sản được tặng cho chung, được thừa kế chung; quyền sử dụng đất mà vợ, chồng có được sau khi kết hôn. Tài sản riêng bao gồm tài sản mà mỗi người có trước khi kết hôn; tài sản được tặng cho riêng, được thừa kế riêng trong thời kỳ hôn nhân; tài sản được chia riêng trong thời kỳ hôn nhân; đồ dùng, tư trang cá nhân. Việc xác định chính xác loại tài sản này sẽ tránh được những tranh chấp khi chia di sản.

Nội dung của di chúc chung cần được soạn thảo một cách rõ ràng, chính xác, và đầy đủ, thể hiện đúng ý chí của vợ chồng. Cần ghi rõ thông tin của người lập di chúc (vợ chồng), thông tin của người thừa kế, danh mục tài sản được định đoạt, tỷ lệ phân chia tài sản cho từng người thừa kế, và các điều khoản khác (nếu có). Ngôn ngữ sử dụng trong văn bản di chúc cần dễ hiểu, tránh gây hiểu nhầm hoặc tranh cãi. Việc tham khảo ý kiến của luật sư trong quá trình soạn thảo là rất hữu ích để đảm bảo tính hợp pháp và hiệu quả của di chúc chung.

Sau khi soạn thảo, di chúc chung cần được công chứng di chúc hoặc chứng thực di chúc tại cơ quan có thẩm quyền. Công chứng di chúc được thực hiện tại các văn phòng công chứng, trong khi chứng thực di chúc được thực hiện tại UBND cấp xã, phường, thị trấn. Thủ tục công chứng di chúc hoặc chứng thực di chúc bao gồm việc nộp hồ sơ, xuất trình giấy tờ tùy thân, giấy chứng nhận quyền sở hữu tài sản, và ký tên vào văn bản di chúc trước mặt công chứng viên hoặc cán bộ tư pháp. Việc công chứng hoặc chứng thực là bước quan trọng để xác nhận tính xác thực của văn bản di chúc và đảm bảo tính hợp pháp của di chúc chung.

Người thừa kế được chỉ định trong di chúc chung có quyền nhận di sản theo tỷ lệ và điều kiện được quy định trong văn bản di chúc. Quyền này phát sinh kể từ thời điểm người để lại di sản chết, hoặc từ thời điểm được quy định trong di chúc (nếu có). Người thừa kế có quyền chấp nhận hoặc từ chối nhận di sản. Trong trường hợp chấp nhận, người thừa kế có quyền yêu cầu chia di sản và thực hiện các quyền khác liên quan đến di sản.

Người thừa kế có nghĩa vụ thực hiện các nghĩa vụ tài sản do người chết để lại, như thanh toán các khoản nợ, chi phí mai táng, và các nghĩa vụ khác. Tuy nhiên, nghĩa vụ này chỉ giới hạn trong phạm vi di sản được nhận. Nếu di sản không đủ để thanh toán hết các nghĩa vụ, người thừa kế không phải chịu trách nhiệm bằng tài sản riêng của mình. Pháp luật cũng quy định về thứ tự ưu tiên thanh toán các nghĩa vụ tài sản từ di sản.

Theo quy định của pháp luật, một số đối tượng đặc biệt có quyền thừa kế bắt buộc, ngay cả khi không được chỉ định trong di chúc. Những đối tượng này bao gồm con chưa thành niên, cha mẹ, vợ chồng của người chết, nếu họ không có khả năng lao động hoặc không có tài sản để tự nuôi sống. Quyền thừa kế bắt buộc đảm bảo rằng những đối tượng này được bảo đảm một phần di sản tối thiểu, không thấp hơn hai phần ba suất thừa kế theo pháp luật.

Bộ luật Dân sự 2015 đã có những sửa đổi quan trọng so với các quy định trước đây, đặc biệt về di chúc chung. Ví dụ, Điều 671 của Bộ luật Dân sự năm 1995 quy định “trong trường hợp vợ, chồng cùng lập di chúc chung mà có một người chết trước thì chỉ phần di chúc liên quan đến phần di sản của người chết trong tài sản chung có hiệu lực pháp luật”. Bộ luật Dân sự 2005 lại chỉ quy định chung “Di chúc chung của vợ, chồng có hiệu lực từ thời điểm người sau cùng chết…”. Những sửa đổi này giúp bảo vệ quyền lợi của người còn sống và đảm bảo tính thống nhất trong việc chia di sản.

Dự thảo sửa đổi Bộ luật Dân sự tiếp tục đề xuất những thay đổi quan trọng về luật thừa kế, đặc biệt là về di chúc chung. Các đề xuất này tập trung vào việc làm rõ hơn các quy định về thủ tục lập di chúc, sửa đổi di chúc, và hủy bỏ di chúc, nhằm giảm thiểu tranh chấp và bảo vệ tốt hơn quyền thừa kế của công dân. Ví dụ như việc Dự thảo đã thay đổi căn bản quyền của vợ và chồng trong việc định đoạt tài sản của mình, không phụ thuộc vào quy định hình thức như cùng quy định tại Điều 664 Bộ luật Dân sự 2005. Những thay đổi này được kỳ vọng sẽ tạo ra một khung pháp lý hoàn thiện hơn về di chúc chung.

Quá trình lập di chúc, đặc biệt là di chúc chung, nên được tư vấn bởi các chuyên gia pháp lý có kinh nghiệm. Luật sư có thể giúp vợ chồng hiểu rõ các quy định của pháp luật, đánh giá rủi ro pháp lý, và soạn thảo văn bản di chúc phù hợp với hoàn cảnh cụ thể của từng gia đình. Tư vấn pháp lý chuyên sâu giúp đảm bảo tính hợp pháp và hiệu quả của di chúc chung, giảm thiểu tranh chấp và bảo vệ quyền lợi của người thừa kế.

Việc nâng cao nhận thức pháp luật về thừa kế, đặc biệt là về di chúc chung, là rất quan trọng để giúp người dân chủ động bảo vệ quyền lợi của mình. Các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội, và phương tiện truyền thông cần tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về thừa kế, giúp người dân hiểu rõ hơn về các quy định, thủ tục, và rủi ro pháp lý liên quan. Nâng cao nhận thức pháp luật sẽ giúp người dân lập di chúc một cách chủ động, chính xác, và hiệu quả.