Luận văn thạc sĩ về quan niệm đạo đức trong chủ nghĩa hiện sinh

• Tác giả: Nguyễn Thị Như Huế
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Vũ Hảo
• Trường học: Đại Học Quốc Gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Triết Học
• Đề tài: Quan Niệm Đạo Đức Học Trong Chủ Nghĩa Hiện Sinh
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2007
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: BỐI CẢNH VÀ NGUỒN GỐC HÌNH THÀNH QUAN NIỆM ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG CHỦ NGHĨA HIỆN SINH
• 1.1. Bối cảnh và nguồn gốc xã hội cho sự ra đời chủ nghĩa hiện sinh
• 1.2. Nguồn gốc tư tưởng cho sự ra đời quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh
• 2. CHƯƠNG 2: NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA QUAN NIỆM ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG CHỦ NGHĨA HIỆN SINH
• 2.1. Nền tảng của quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh
• 2.2. Những quan niệm cơ bản của đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh
• 2.3. Quan niệm về thiện và ác. Về trách nhiệm
• 2.4. Về sự không trung thực và sự hèn nhát
• 2.5. Về lương tâm và tội lỗi
• 2.6. Những giá trị và hạn chế của quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh
• KẾT LUẬN
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Bối cảnh và nguồn gốc hình thành quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh

Chủ nghĩa hiện sinh xuất hiện trong bối cảnh xã hội đầy biến động của thế kỷ XX, đặc biệt là sau hai cuộc đại chiến thế giới. Những cuộc chiến tranh này đã tạo ra một tâm trạng bi quan, lo âu trong xã hội, khiến con người cảm thấy cuộc sống trở nên vô nghĩa. Triết học hiện sinh không chỉ là một phản ứng đối với chủ nghĩa duy lý mà còn là một nỗ lực để tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống trong bối cảnh khủng hoảng. Theo các nhà triết học hiện sinh, con người không chỉ là một thực thể vật lý mà còn là một tồn tại có ý nghĩa, với những trăn trở về cuộc sống và cái chết. Điều này thể hiện rõ trong quan niệm rằng "con người hãy nhận thức chính bản thân mình". Sự ra đời của chủ nghĩa hiện sinh cũng phản ánh sự thất vọng trước những giá trị truyền thống và sự nghi ngờ về khả năng của lý trí khoa học trong việc giải quyết các vấn đề nhân sinh.

1.1. Bối cảnh xã hội

Bối cảnh xã hội của chủ nghĩa hiện sinh là một thời kỳ đầy biến động, với những cuộc chiến tranh tàn khốc đã làm thay đổi sâu sắc ý thức xã hội. Con người sống trong sự chán nản, lo âu và cảm thấy cuộc sống trở nên vô nghĩa. Những giá trị truyền thống bị nghi ngờ, và con người bắt đầu tìm kiếm một lối thoát khỏi sự tha hóa của xã hội. Chủ nghĩa hiện sinh đã xuất hiện như một phản ứng đối với những khủng hoảng này, nhấn mạnh đến sự tồn tại và ý nghĩa của con người trong một thế giới đầy bất trắc.

1.2. Nguồn gốc tư tưởng

Nguồn gốc tư tưởng của chủ nghĩa hiện sinh bắt nguồn từ sự phản kháng đối với chủ nghĩa duy lý, mà theo đó, lý trí khoa học được coi là chiếc đũa thần có thể giải quyết mọi vấn đề. Tuy nhiên, thực tế đã chứng minh rằng lý trí không thể thấu hiểu hết được đời sống tâm linh và tình cảm của con người. Các triết gia hiện sinh đã chỉ ra rằng con người cần phải tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống không chỉ qua lý trí mà còn qua cảm xúc và trải nghiệm cá nhân. Điều này dẫn đến một quan niệm mới về đạo đức, nơi mà giá trị đạo đức không chỉ được xác định bởi lý trí mà còn bởi cảm xúc và trải nghiệm sống.

II. Nội dung cơ bản của quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh

Quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh tập trung vào việc khẳng định giá trị của tự do và trách nhiệm cá nhân. Theo các triết gia hiện sinh, mỗi cá nhân đều có quyền tự do lựa chọn và phải chịu trách nhiệm cho những lựa chọn của mình. Điều này dẫn đến một quan niệm về đạo đức không chỉ dựa trên các quy tắc hay chuẩn mực xã hội mà còn dựa trên sự tự nhận thức và tự quyết định của mỗi cá nhân. Đạo đức hiện sinh nhấn mạnh rằng con người phải đối mặt với sự thật về bản thân và thế giới xung quanh, từ đó tìm kiếm ý nghĩa và giá trị trong cuộc sống của mình. "Tự do và trách nhiệm" trở thành hai khái niệm trung tâm trong đạo đức học hiện sinh, thể hiện sự kết nối giữa cá nhân và xã hội.

2.1. Nền tảng của quan niệm đạo đức học

Nền tảng của quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh là sự khẳng định về tự do và trách nhiệm cá nhân. Mỗi cá nhân không chỉ có quyền tự do lựa chọn mà còn phải chịu trách nhiệm cho những lựa chọn của mình. Điều này tạo ra một áp lực lớn đối với cá nhân, khi họ phải đối mặt với những quyết định khó khăn và những hệ quả của chúng. Đạo đức hiện sinh không chỉ là việc tuân thủ các quy tắc xã hội mà còn là việc tìm kiếm ý nghĩa và giá trị trong cuộc sống của chính mình.

2.2. Quan niệm về thiện và ác

Trong quan niệm đạo đức học hiện sinh, thiện và ác không được xác định một cách tuyệt đối mà phụ thuộc vào bối cảnh và sự lựa chọn của cá nhân. Mỗi cá nhân phải tự xác định giá trị của mình và chịu trách nhiệm cho những quyết định của mình. Điều này dẫn đến một quan niệm về đạo đức linh hoạt, nơi mà các giá trị có thể thay đổi tùy thuộc vào hoàn cảnh và trải nghiệm sống của mỗi người. Sự không trung thực và sự hèn nhát được coi là những yếu tố cản trở con người tìm kiếm ý nghĩa và giá trị trong cuộc sống.

Tổng quan nghiên cứu

Chủ nghĩa hiện sinh là một trào lưu triết học có ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống văn hóa - xã hội phương Tây thế kỷ XX và nhiều nước khác, trong đó có Việt Nam. Theo ước tính, sau Chiến tranh thế giới thứ hai, chủ nghĩa hiện sinh đã trở thành một phong trào tinh thần được nhiều tầng lớp xã hội ưa chuộng, đặc biệt là giới trẻ. Tuy nhiên, tại Việt Nam, nghiên cứu về chủ nghĩa hiện sinh, đặc biệt là quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh, vẫn còn khá hạn chế và chưa được trình bày một cách hệ thống. Luận văn này nhằm làm rõ nội dung quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh, phân tích các giá trị và hạn chế của nó từ quan điểm Mác-xít.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các triết gia hiện sinh tiêu biểu như Heidegger, Sartre, Kierkegaard, Nietzsche, và Jaspers, trong bối cảnh xã hội phương Tây cuối thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX. Mục tiêu nghiên cứu là làm sáng tỏ bối cảnh, nguồn gốc, nội dung cơ bản và ý nghĩa của quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh, đồng thời đánh giá giá trị và hạn chế của nó trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập hiện nay.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp tài liệu tham khảo cho sinh viên, giảng viên và các nhà nghiên cứu triết học phương Tây hiện đại, góp phần nâng cao nhận thức về các giá trị đạo đức trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhiều biến động về văn hóa và đạo đức. Qua đó, luận văn cũng góp phần thúc đẩy sự phát triển của triết học đạo đức trong môi trường học thuật Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh để phân tích quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh. Chủ nghĩa hiện sinh được xem là triết học về ý nghĩa cuộc sống và thân phận con người, nhấn mạnh sự tự do, trách nhiệm và tính chủ thể trong hành động đạo đức.

Hai luận điểm cơ bản được khai thác là:

• Tồn tại có trước bản chất: Theo Sartre, con người không có bản chất cố định mà tự do tạo nên bản chất của mình qua các lựa chọn và hành động.
• Tự do và hiện sinh: Hiện sinh là phương thức sống, thái độ sống của con người, trong đó tự do là cốt lõi, là điều kiện để con người sáng tạo và chịu trách nhiệm về cuộc đời mình.

Các khái niệm chính bao gồm: tồn tại người (Dasein), hiện sinh, tự do, lương tâm, trách nhiệm, thiện và ác trong bối cảnh tự do lựa chọn cá nhân. Ngoài ra, luận văn cũng tham khảo các lý thuyết hiện tượng học của Husserl, triết học đời sống của Bergson, và tư tưởng đạo đức học của Kant, Nietzsche, Kierkegaard để làm rõ nền tảng và sự phát triển của quan niệm đạo đức học hiện sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lịch sử triết học theo quan điểm Mác-xít, kết hợp các phương pháp lôgíc, phân tích - tổng hợp và so sánh. Cỡ mẫu nghiên cứu là các tác phẩm tiêu biểu của các triết gia hiện sinh và các công trình nghiên cứu liên quan, được chọn lọc kỹ lưỡng nhằm đảm bảo tính hệ thống và chuyên sâu.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các tài liệu triết học phương Tây hiện đại, các bài viết khoa học, hội thảo chuyên ngành và các công trình nghiên cứu trong nước và quốc tế. Quá trình nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ năm 2005 đến 2007, với các bước thu thập tài liệu, phân tích lý thuyết, so sánh quan điểm và đánh giá giá trị, hạn chế của quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh.

Phương pháp phân tích chú trọng vào việc làm rõ các khái niệm triết học nền tảng, đồng thời đánh giá quan điểm đạo đức học hiện sinh trên cơ sở so sánh với quan điểm Mác-xít về đạo đức và xã hội.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Bối cảnh xã hội và nguồn gốc tư tưởng của chủ nghĩa hiện sinh: Cuộc khủng hoảng chính trị, pháp luật, sự suy đồi đạo đức và tôn giáo ở châu Âu sau hai cuộc đại chiến thế giới là điều kiện thuận lợi cho sự ra đời của chủ nghĩa hiện sinh. Sự phát triển quá mức của chủ nghĩa duy lý và khoa học kỹ thuật đã dẫn đến sự bại hoại tinh thần, khiến con người cảm thấy bần cùng, cô đơn và lo âu. Theo một nhà triết học Đức, chủ nghĩa hiện sinh thể hiện tâm trạng suy sụp, vô nghĩa và không lối thoát của thời đại.

2. Nền tảng triết học và các khái niệm cơ bản: Chủ nghĩa hiện sinh tập trung vào tồn tại người (Dasein) – một tồn tại đặc biệt có khả năng tự vấn về sự hiện hữu của mình. Theo Heidegger, con người bị "ném vào thế giới" với số phận hữu hạn và phải đối mặt với cái chết, điều này thúc đẩy con người sống có trách nhiệm và ý nghĩa hơn. Sartre nhấn mạnh luận điểm "tồn tại có trước bản chất", khẳng định con người tự do sáng tạo bản chất của mình qua các lựa chọn.

3. Quan niệm về tự do và trách nhiệm: Tự do là cốt lõi của hiện sinh, là điều kiện để con người sáng tạo và chịu trách nhiệm về cuộc đời mình. Theo Kierkegaard, con người trải qua ba giai đoạn hiện sinh: thẩm mỹ, đạo đức và tôn giáo, trong đó giai đoạn tôn giáo là sự giải thoát khỏi các quy tắc đạo đức phổ quát để tìm về nhân vị riêng biệt. Sartre cho rằng con người "bị tự do" và phải chịu trách nhiệm về mọi lựa chọn của mình.

4. Đánh giá giá trị và hạn chế: Quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh có giá trị trong việc nhấn mạnh tính chủ thể, tự do và trách nhiệm cá nhân, góp phần làm phong phú tư tưởng đạo đức hiện đại. Tuy nhiên, nó cũng có hạn chế khi thiếu sự quan tâm đến các yếu tố xã hội và tập thể, dễ dẫn đến chủ nghĩa cá nhân cực đoan và sự phóng túng đạo đức.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy chủ nghĩa hiện sinh ra đời trong bối cảnh xã hội đầy biến động và khủng hoảng, phản ánh sự thất vọng và bi quan của con người trước các giá trị truyền thống và khoa học duy lý. Việc nhấn mạnh tự do và trách nhiệm cá nhân là điểm sáng tạo quan trọng, giúp con người tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống trong thế giới hiện đại.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã hệ thống hóa quan niệm đạo đức học hiện sinh một cách rõ ràng hơn, đồng thời đánh giá khách quan các giá trị và hạn chế của nó từ góc nhìn Mác-xít. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh mức độ ảnh hưởng của các triết gia hiện sinh và các khái niệm đạo đức chính, cũng như bảng tổng hợp các giá trị và hạn chế của quan niệm đạo đức học hiện sinh.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp một cái nhìn toàn diện về đạo đức học hiện sinh, giúp các nhà nghiên cứu và giảng dạy triết học có cơ sở để phát triển các nghiên cứu tiếp theo, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức xã hội về các giá trị đạo đức trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu và giảng dạy về chủ nghĩa hiện sinh: Các trường đại học và viện nghiên cứu cần đưa quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh vào chương trình đào tạo triết học hiện đại, nhằm nâng cao nhận thức và hiểu biết cho sinh viên và cán bộ nghiên cứu trong vòng 3 năm tới.

2. Phát triển các công trình nghiên cứu chuyên sâu: Khuyến khích các nhà khoa học xã hội và triết học thực hiện các đề tài nghiên cứu chuyên sâu về các khía cạnh đạo đức học hiện sinh, đặc biệt là mối quan hệ giữa tự do cá nhân và trách nhiệm xã hội, trong vòng 5 năm tới.

3. Ứng dụng quan niệm đạo đức học hiện sinh trong giáo dục đạo đức và phát triển nhân cách: Các cơ quan giáo dục cần xây dựng các chương trình giáo dục đạo đức dựa trên nguyên tắc tự do và trách nhiệm cá nhân, giúp học sinh, sinh viên phát triển nhân cách toàn diện, trong vòng 2 năm tới.

4. Tăng cường đối thoại và trao đổi quốc tế về triết học hiện sinh: Các tổ chức nghiên cứu và trường đại học nên tổ chức hội thảo, tọa đàm quốc tế để trao đổi kinh nghiệm và cập nhật các nghiên cứu mới về chủ nghĩa hiện sinh, nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu và hợp tác quốc tế, trong vòng 3 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và giảng viên triết học: Luận văn cung cấp tài liệu tham khảo hệ thống về quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh, hỗ trợ việc học tập và giảng dạy triết học phương Tây hiện đại.

2. Nhà nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn: Các nhà nghiên cứu có thể sử dụng luận văn làm cơ sở để phát triển các đề tài liên quan đến đạo đức học, triết học hiện sinh và các vấn đề xã hội đương đại.

3. Nhà giáo dục và cán bộ quản lý giáo dục: Luận văn giúp hiểu rõ hơn về các giá trị đạo đức hiện sinh, từ đó xây dựng các chương trình giáo dục đạo đức phù hợp với bối cảnh xã hội hiện đại.

4. Cán bộ hoạch định chính sách văn hóa và xã hội: Nghiên cứu này cung cấp góc nhìn sâu sắc về các vấn đề đạo đức trong xã hội hiện đại, hỗ trợ việc xây dựng chính sách phát triển văn hóa, giáo dục và đạo đức xã hội.

Câu hỏi thường gặp

1. Chủ nghĩa hiện sinh là gì và tại sao nó quan trọng trong triết học hiện đại?
   Chủ nghĩa hiện sinh là triết học tập trung vào ý nghĩa cuộc sống và thân phận con người, nhấn mạnh tự do và trách nhiệm cá nhân. Nó quan trọng vì phản ánh tâm trạng xã hội hiện đại và cung cấp cách tiếp cận mới về đạo đức và nhân sinh.

2. Tồn tại có trước bản chất nghĩa là gì?
   Theo Sartre, con người không có bản chất cố định mà tự do tạo nên bản chất của mình qua các lựa chọn và hành động. Điều này phân biệt con người với các vật thể khác có bản chất cố định trước khi tồn tại.

3. Quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh khác gì so với đạo đức truyền thống?
   Đạo đức học hiện sinh nhấn mạnh tính chủ thể, tự do và trách nhiệm cá nhân, không dựa trên các quy tắc phổ quát hay chuẩn mực xã hội cố định, trong khi đạo đức truyền thống thường dựa trên các quy tắc và chuẩn mực chung.

4. Làm thế nào chủ nghĩa hiện sinh giải quyết mâu thuẫn giữa tự do cá nhân và trách nhiệm xã hội?
   Chủ nghĩa hiện sinh cho rằng tự do cá nhân đi kèm với trách nhiệm về lựa chọn của mình, bao gồm cả trách nhiệm đối với xã hội. Tuy nhiên, nó cũng bị phê phán vì có thể dẫn đến chủ nghĩa cá nhân cực đoan nếu không được điều chỉnh.

5. Tại sao nghiên cứu quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh lại có ý nghĩa với Việt Nam hiện nay?
   Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập, các giá trị đạo đức truyền thống đang chịu nhiều tác động. Hiểu biết về đạo đức học hiện sinh giúp Việt Nam tiếp nhận và điều chỉnh các giá trị mới phù hợp với thực tiễn xã hội và phát triển văn hóa.

Kết luận

• Luận văn đã hệ thống hóa và làm rõ quan niệm đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh, tập trung vào các khái niệm tồn tại người, tự do và trách nhiệm cá nhân.
• Nghiên cứu chỉ ra bối cảnh xã hội và nguồn gốc tư tưởng của chủ nghĩa hiện sinh, đồng thời phân tích các giá trị và hạn chế của quan niệm đạo đức học này từ góc nhìn Mác-xít.
• Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa lý luận và thực tiễn, góp phần nâng cao nhận thức về đạo đức trong bối cảnh xã hội hiện đại và toàn cầu hóa.
• Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu và ứng dụng quan niệm đạo đức học hiện sinh trong giáo dục và chính sách xã hội.
• Khuyến khích các bước nghiên cứu tiếp theo tập trung vào mối quan hệ giữa tự do cá nhân và trách nhiệm xã hội, cũng như ứng dụng trong giáo dục đạo đức và phát triển nhân cách.

Luận văn kêu gọi các nhà nghiên cứu, giảng viên và cán bộ quản lý giáo dục tiếp tục khai thác và phát triển các giá trị đạo đức học trong chủ nghĩa hiện sinh để đáp ứng yêu cầu phát triển xã hội hiện đại.