Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang là thách thức toàn cầu với những tác động tiêu cực sâu rộng đến môi trường và kinh tế - xã hội. Việt Nam, với bờ biển dài 3.260 km và nhiều vùng đất thấp ven biển, được đánh giá là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Theo ước tính, khoảng 70% dân số Việt Nam đang phải đối mặt với rủi ro từ thiên tai liên quan đến BĐKH. Huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An, nằm trong vùng đồng bằng ven biển chịu tác động rõ nét của các hiện tượng như bão, xâm nhập mặn, ngập lụt và hạn hán. Nghiên cứu nhằm đánh giá năng lực ứng phó với BĐKH của cộng đồng dân cư ven biển huyện Diễn Châu, tập trung vào ba xã Diễn Bích, Diễn Kim và Diễn Hải, trong giai đoạn khảo sát năm 2017. Mục tiêu chính là xác định khả năng thích ứng của cộng đồng nhằm duy trì và phát triển sinh kế, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực ứng phó phù hợp với điều kiện thực tế. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ hoạch định chính sách phát triển bền vững, giảm thiểu thiệt hại do thiên tai và bảo vệ đời sống người dân ven biển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về biến đổi khí hậu và năng lực ứng phó, trong đó:

  • Khái niệm Biến đổi khí hậu (BĐKH): Sự thay đổi có hệ thống của các yếu tố khí hậu trong thời gian dài, do cả nguyên nhân tự nhiên và hoạt động của con người, ảnh hưởng đến môi trường và xã hội.

  • Năng lực ứng phó với BĐKH (Adaptive Capacity - AC): Khả năng của hệ thống tự nhiên và xã hội trong việc điều chỉnh để giảm thiểu tổn thương và tận dụng cơ hội do BĐKH mang lại. AC được đánh giá qua các yếu tố kinh tế, xã hội, công nghệ và cơ sở hạ tầng.

  • Các phương thức ứng phó với BĐKH: Bao gồm thích ứng (chủ động và thụ động) và giảm nhẹ (giảm phát thải khí nhà kính). Các giải pháp thích ứng được phân thành nhóm vĩ mô (chính sách, quy hoạch) và vi mô (cộng đồng, hộ gia đình).

  • Bộ chỉ số đánh giá năng lực ứng phó: Sử dụng bộ chỉ số gồm 33 chỉ số thuộc 5 hợp phần: con người, kinh tế hộ gia đình, xã hội, khả năng tiếp cận cơ sở hạ tầng và quản trị đô thị, giúp định lượng năng lực ứng phó của cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Tổng hợp từ tài liệu chuyên ngành, số liệu thống kê địa phương, kịch bản BĐKH của Bộ Tài nguyên và Môi trường, kết quả khảo sát thực địa và điều tra phỏng vấn 83 hộ gia đình tại 3 xã ven biển Diễn Bích, Diễn Kim, Diễn Hải.

  • Phương pháp thu thập: Khảo sát thực địa nhằm thu thập thông tin về điều kiện tự nhiên, sinh kế, tác động thiên tai; phỏng vấn hộ gia đình theo phương pháp xã hội học chọn mẫu ngẫu nhiên; tham vấn chuyên gia địa phương và cán bộ quản lý.

  • Phương pháp phân tích: Dữ liệu được mã hóa, chuẩn hóa theo phương pháp min-max và quy đổi thang điểm 0-1 để tính toán chỉ số năng lực ứng phó. Phân tích thống kê sử dụng phần mềm Microsoft Excel và SPSS để đánh giá các chỉ số và so sánh giữa các xã.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát thực địa và phỏng vấn diễn ra trong tháng 6 năm 2017; tổng hợp và phân tích dữ liệu trong các tháng tiếp theo; hoàn thiện luận văn vào cuối năm 2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng thiên tai và tác động: Huyện Diễn Châu chịu trung bình 2-3 cơn bão mỗi năm, tập trung từ tháng 6 đến tháng 10, với bão số 10 năm 2017 là cơn bão mạnh nhất trong 10 năm qua, gây ngập lụt nghiêm trọng tại các xã ven biển. Mưa lớn hoàn lưu bão cũng gây thiệt hại đáng kể cho sản xuất nông nghiệp và cơ sở hạ tầng.

  2. Nguy cơ thiếu nước ngọt và xâm nhập mặn: Khoảng 50% hộ dân vùng biển bị ảnh hưởng bởi nhiễm mặn, làm giảm nguồn nước sinh hoạt và sản xuất. Tại xã Diễn Bích, chỉ 1/8 xóm được cấp nước sạch không ổn định; các xã Diễn Kim, Diễn Hải chưa có hệ thống cấp nước sạch. 41% người dân đánh giá nhiễm mặn ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống.

  3. Tác động của ngập lụt và xói lở: Các đợt mưa lớn năm 2013 và 2016 gây ngập úng hàng nghìn héc ta cây trồng. Tốc độ xói lở bờ biển trung bình 42 m/năm, với nhiều điểm sạt lở nguy hiểm tại các xã ven sông như Diễn Bích và Diễn Kim, đe dọa nhà cửa và sản xuất.

  4. Nhận thức cộng đồng về BĐKH: 94% người dân được khảo sát quan tâm và lo lắng về BĐKH, tuy nhiên chỉ có 6% hiểu rõ nguyên nhân và bản chất của hiện tượng. Người dân chủ yếu nhận biết qua sự gia tăng tần suất và cường độ thiên tai, chưa có nhận thức sâu sắc về mối liên hệ khoa học.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy cộng đồng ven biển Diễn Châu đang chịu áp lực lớn từ các tác động của BĐKH, đặc biệt là bão, xâm nhập mặn và ngập lụt. Sự thiếu hụt nguồn nước sạch và nguy cơ xói lở đất đai làm giảm khả năng duy trì sinh kế truyền thống như nông nghiệp và thủy sản. Mức độ nhận thức cao về BĐKH là cơ sở thuận lợi để triển khai các chương trình nâng cao năng lực ứng phó. So với các nghiên cứu tại miền Trung và Đồng bằng sông Cửu Long, kết quả tương đồng về tác động và mức độ tổn thương, tuy nhiên điểm yếu về hạ tầng cấp nước và quản lý đất đai tại Diễn Châu cần được chú trọng hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ hộ dân bị ảnh hưởng bởi nhiễm mặn, bảng thống kê thiệt hại do bão và bản đồ phân bố các điểm xói lở nguy hiểm để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và nâng cấp hệ thống cấp nước sạch: Đầu tư xây dựng mạng lưới cấp nước ổn định tại các xã ven biển, ưu tiên Diễn Kim và Diễn Hải, nhằm giảm thiểu tác động của nhiễm mặn đến sinh hoạt và sản xuất. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; chủ thể: chính quyền địa phương phối hợp với ngành tài nguyên nước.

  2. Tăng cường công trình phòng hộ ven biển: Xây dựng đê kè, kè chắn sóng và trồng rừng ngập mặn tại các khu vực xói lở nghiêm trọng như Diễn Bích và Diễn Kim để giảm thiểu sạt lở đất và bảo vệ đất sản xuất. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, UBND huyện.

  3. Nâng cao nhận thức và năng lực cộng đồng: Tổ chức các lớp tập huấn, tuyên truyền về BĐKH, kỹ năng phòng chống thiên tai và thích ứng sinh kế bền vững cho người dân, đặc biệt là nhóm lao động chính trong nông nghiệp và thủy sản. Thời gian: liên tục hàng năm; chủ thể: các tổ chức xã hội, chính quyền địa phương.

  4. Phát triển đa dạng sinh kế bền vững: Hỗ trợ chuyển đổi cây trồng, vật nuôi phù hợp với điều kiện biến đổi khí hậu, khuyến khích mô hình nuôi trồng thủy sản thích ứng với xâm nhập mặn. Thời gian: 1-3 năm; chủ thể: ngành nông nghiệp, các tổ chức hỗ trợ phát triển.

  5. Củng cố chính sách và quản lý: Xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính, bảo hiểm thiên tai cho hộ nghèo và nhóm dễ tổn thương; tăng cường quản lý quy hoạch đất đai, phát triển hạ tầng xã hội và y tế nhằm nâng cao khả năng phục hồi cộng đồng. Thời gian: 2-4 năm; chủ thể: UBND tỉnh, các cơ quan quản lý nhà nước.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách và quản lý địa phương: Sử dụng kết quả để xây dựng các chương trình, kế hoạch ứng phó BĐKH phù hợp với điều kiện thực tế của huyện ven biển, nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên và phát triển bền vững.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và phát triển cộng đồng: Áp dụng các giải pháp đề xuất trong hoạt động hỗ trợ cộng đồng, nâng cao nhận thức và phát triển sinh kế bền vững cho người dân vùng ven biển.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên chuyên ngành môi trường, biến đổi khí hậu: Tham khảo phương pháp đánh giá năng lực ứng phó dựa trên bộ chỉ số định lượng, cũng như các phân tích tác động và đề xuất giải pháp thích ứng.

  4. Người dân và cộng đồng địa phương: Hiểu rõ hơn về tác động của BĐKH, nâng cao nhận thức và tham gia tích cực vào các hoạt động phòng chống thiên tai và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực ứng phó với biến đổi khí hậu là gì?
    Năng lực ứng phó là khả năng của cộng đồng hoặc hệ thống trong việc điều chỉnh để giảm thiểu tổn thương do BĐKH và tận dụng các cơ hội phát sinh. Ví dụ, hộ gia đình có thể chuẩn bị vật dụng phòng chống bão hoặc chuyển đổi sinh kế phù hợp.

  2. Tại sao huyện Diễn Châu chịu ảnh hưởng nặng nề từ BĐKH?
    Vị trí ven biển, địa hình thấp và kinh tế phụ thuộc nhiều vào nông nghiệp, thủy sản khiến Diễn Châu dễ bị tác động bởi bão, xâm nhập mặn và ngập lụt. Tốc độ xói lở bờ biển trung bình 42 m/năm làm mất đất sản xuất và đe dọa nhà cửa.

  3. Các giải pháp thích ứng nào được đề xuất cho cộng đồng ven biển?
    Bao gồm xây dựng hệ thống cấp nước sạch, công trình phòng hộ ven biển, nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển đa dạng sinh kế và củng cố chính sách hỗ trợ. Những giải pháp này nhằm giảm thiểu thiệt hại và tăng khả năng phục hồi.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực ứng phó của cộng đồng?
    Sử dụng bộ chỉ số đánh giá gồm các chỉ tiêu về con người, kinh tế, xã hội, cơ sở hạ tầng và quản trị đô thị, được chuẩn hóa và phân tích định lượng dựa trên dữ liệu khảo sát thực địa và phỏng vấn hộ gia đình.

  5. Ý nghĩa của nghiên cứu này đối với phát triển bền vững?
    Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách và giải pháp thích ứng hiệu quả, góp phần bảo vệ môi trường, nâng cao chất lượng cuộc sống và phát triển kinh tế xã hội bền vững cho cộng đồng ven biển.

Kết luận

  • Biến đổi khí hậu đã và đang gây ra nhiều tác động tiêu cực đến cộng đồng ven biển huyện Diễn Châu, đặc biệt là bão, xâm nhập mặn, ngập lụt và xói lở đất.
  • Năng lực ứng phó của cộng đồng được đánh giá qua bộ chỉ số đa chiều, phản ánh rõ các điểm mạnh và hạn chế trong các hợp phần con người, kinh tế, xã hội, cơ sở hạ tầng và quản trị.
  • Nhận thức của người dân về BĐKH cao nhưng còn hạn chế về hiểu biết sâu sắc, cần tăng cường giáo dục và truyền thông.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cấp hạ tầng, phát triển sinh kế bền vững, củng cố chính sách và nâng cao năng lực cộng đồng nhằm thích ứng hiệu quả với BĐKH.
  • Nghiên cứu là cơ sở quan trọng để các nhà quản lý, tổ chức và cộng đồng địa phương triển khai các hoạt động ứng phó BĐKH trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các bên liên quan phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá năng lực ứng phó để điều chỉnh chính sách phù hợp. Để biết thêm chi tiết và hỗ trợ kỹ thuật, các tổ chức và cá nhân có thể liên hệ với Khoa Môi trường, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội.