Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2012-2016, các doanh nghiệp nhà nước (DNNN) trực thuộc Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đóng vai trò quan trọng trong quá trình tái cơ cấu nền kinh tế địa phương. Tổng số 45 DNNN hoạt động đa dạng trong các lĩnh vực công nghiệp, thương mại, dịch vụ, bất động sản và cung ứng sản phẩm công ích. Lợi nhuận sau thuế của các DNNN tăng trưởng bình quân 23,17% mỗi năm, từ 5.107 tỷ đồng năm 2012 lên 11.324 tỷ đồng năm 2016, thể hiện sự cải thiện trong hiệu quả hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, vẫn tồn tại sự chênh lệch rõ rệt về hiệu quả giữa các Tổng công ty, Công ty mẹ và các Công ty độc lập, trong đó nhóm Tổng công ty có hiệu quả cao hơn đáng kể.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá hiệu quả hoạt động kinh doanh của các DNNN trực thuộc Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn 2012-2016, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả trong quá trình tái cơ cấu tiếp theo. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 45 DNNN thuộc thành phố, sử dụng các chỉ tiêu tài chính như lợi nhuận sau thuế, tỷ suất sinh lời trên tổng tài sản (ROA), tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE) và lợi nhuận bình quân trên một lao động.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích khoa học giúp Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đánh giá thực trạng hoạt động của DNNN, từ đó hoàn thiện chính sách quản lý, kiểm tra, giám sát và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn nhà nước, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững của thành phố.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về hiệu quả kinh doanh và phương pháp đánh giá hiệu quả hoạt động doanh nghiệp. Theo quan điểm của Adam Smith, hiệu quả kinh doanh được hiểu là kết quả đạt được trong hoạt động kinh tế, phản ánh qua doanh thu tiêu thụ hàng hóa. Manfred Kuhn bổ sung rằng hiệu quả kinh doanh là tỷ lệ so sánh giữa kết quả và chi phí để đạt được kết quả đó, nhấn mạnh mối quan hệ bản chất giữa đầu vào và đầu ra.

Lý thuyết triết học Mác - Lênin và lý thuyết hệ thống cũng được vận dụng để hiểu hiệu quả kinh doanh là mối tương quan giữa đầu vào các yếu tố khan hiếm và đầu ra hàng hóa, dịch vụ, phản ánh trình độ sử dụng nguồn lực trong doanh nghiệp.

Các chỉ tiêu chính được sử dụng để đo lường hiệu quả kinh doanh bao gồm: lợi nhuận sau thuế, tỷ suất sinh lời trên tổng tài sản (ROA), tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE) và lợi nhuận bình quân trên một lao động.

Phương pháp phân tích bao dữ liệu (Data Envelopment Analysis - DEA) được áp dụng để đánh giá hiệu quả hoạt động kinh doanh của các DNNN. DEA là phương pháp phi tham số, sử dụng quy hoạch tuyến tính để xác định hiệu quả tương đối của từng doanh nghiệp dựa trên các biến đầu vào và đầu ra. Phương pháp này cho phép đánh giá hiệu quả kỹ thuật (TE), hiệu quả kỹ thuật thuần (PTE) và hiệu quả quy mô (SE), đồng thời ước lượng sự thay đổi năng suất tổng hợp qua chỉ số Malmquist.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Phương pháp định tính bao gồm phân tích tổng hợp thông tin từ các báo cáo tài chính, website và báo cáo giám sát của các DNNN trực thuộc Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh. Phương pháp định lượng sử dụng mô hình DEA để đánh giá hiệu quả hoạt động kinh doanh dựa trên dữ liệu tài chính của 45 DNNN trong giai đoạn 2012-2016.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ 45 DNNN trực thuộc Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh, bao gồm 15 Tổng công ty, Công ty mẹ và 30 Công ty độc lập. Các biến đầu vào gồm tổng tài sản, chi phí quản lý doanh nghiệp và số lao động; biến đầu ra gồm tổng doanh thu và lợi nhuận sau thuế. Phương pháp phân tích bao dữ liệu DEA được lựa chọn do khả năng xử lý nhiều biến đầu vào, đầu ra và không yêu cầu giả định phân phối dữ liệu.

Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2012-2016, phù hợp với kế hoạch tái cơ cấu DNNN của thành phố và cho phép đánh giá xu hướng hiệu quả hoạt động qua các năm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng lợi nhuận sau thuế: Lợi nhuận sau thuế của các DNNN tăng trưởng bình quân 23,17%/năm, từ 5.107 tỷ đồng năm 2012 lên 11.324 tỷ đồng năm 2016. Nhóm Tổng công ty, Công ty mẹ có tốc độ tăng trưởng lợi nhuận bình quân 24,26%, cao hơn nhiều so với nhóm Công ty độc lập chỉ đạt 3,87%.

  2. Hiệu quả sử dụng vốn chủ sở hữu (ROE): ROE bình quân của các DNNN đạt 13,33% trong giai đoạn nghiên cứu. ROE của nhóm Tổng công ty, Công ty mẹ tăng từ 12,49% lên 19,21%, trong khi nhóm Công ty độc lập giảm nhẹ từ 7,48% xuống 6,95%. Điều này cho thấy nhóm Tổng công ty có khả năng sinh lời trên vốn chủ sở hữu tốt hơn.

  3. Hiệu quả sử dụng tổng tài sản (ROA): ROA bình quân đạt 8,44%, với nhóm Tổng công ty, Công ty mẹ tăng từ 8,38% lên 13,36%, nhóm Công ty độc lập tăng nhẹ từ 2,00% lên 2,39%. Sự cải thiện này phản ánh khả năng chuyển hóa tài sản thành lợi nhuận của các doanh nghiệp.

  4. Lợi nhuận bình quân trên một lao động: Bình quân đạt 170,16 triệu đồng/người/năm, trong đó nhóm Tổng công ty, Công ty mẹ đạt 486,66 triệu đồng/người, cao hơn gấp hơn 20 lần so với nhóm Công ty độc lập (22,78 triệu đồng/người).

  5. Hiệu quả kỹ thuật theo DEA: Hiệu quả kỹ thuật trung bình (TE) của các DNNN là 0,343, nghĩa là các doanh nghiệp có thể giảm 65,7% đầu vào mà vẫn giữ nguyên đầu ra. Hiệu quả kỹ thuật thuần (PTE) bình quân là 0,647, hiệu quả quy mô (SE) bình quân là 0,537, cho thấy khả năng quản trị nguồn lực và tận dụng quy mô còn hạn chế.

  6. Chỉ số Malmquist: Năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) giảm nhẹ 0,05% trong giai đoạn 2012-2016, chủ yếu do giảm hiệu quả kỹ thuật thuần 3,7%. Tuy nhiên, giai đoạn 2015-2016 có sự cải thiện đáng kể nhờ tiến bộ công nghệ (chỉ số công nghệ tăng 41,6%).

Thảo luận kết quả

Sự tăng trưởng lợi nhuận và các chỉ số ROE, ROA phản ánh hiệu quả kinh doanh được cải thiện qua các năm, đặc biệt ở nhóm Tổng công ty, Công ty mẹ với quy mô vốn lớn và đa dạng ngành nghề. Ngược lại, nhóm Công ty độc lập chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích, mang tính chính trị nhiều hơn kinh tế, dẫn đến hiệu quả thấp hơn.

Hiệu quả kỹ thuật thấp và hiệu quả quy mô giảm dần cho thấy các DNNN chưa tận dụng tối đa nguồn lực và quy mô hoạt động. Nguyên nhân bao gồm hạn chế trong quản trị doanh nghiệp, sự cạnh tranh ngày càng gay gắt và tính không ổn định của nguồn vốn ngân sách nhà nước.

Chỉ số Malmquist cho thấy sự sụt giảm năng suất tổng hợp, nhưng sự cải thiện công nghệ trong giai đoạn cuối nghiên cứu là tín hiệu tích cực, minh chứng cho nỗ lực đổi mới công nghệ và ứng dụng khoa học kỹ thuật tại một số doanh nghiệp như Tổng công ty Công nghiệp - In - Bao bì Liksin và Tổng công ty Nông nghiệp Sài Gòn.

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về hiệu quả kinh doanh doanh nghiệp nhà nước, nhấn mạnh vai trò của quy mô, quản trị và đổi mới công nghệ trong nâng cao hiệu quả hoạt động.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Cải thiện hiệu quả kỹ thuật: Tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực quản trị cho đội ngũ lãnh đạo doanh nghiệp nhằm sử dụng hiệu quả các nguồn lực đầu vào. Mục tiêu nâng hiệu quả kỹ thuật trung bình lên ít nhất 0,5 trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo các DNNN phối hợp với Sở Kế hoạch và Đầu tư thành phố.

  2. Tăng cường đổi mới công nghệ: Đẩy mạnh đầu tư vào công nghệ hiện đại, ứng dụng khoa học kỹ thuật trong sản xuất kinh doanh để nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Mục tiêu tăng chỉ số công nghệ trong chỉ số Malmquist lên 1,1 trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Các DNNN phối hợp với các viện nghiên cứu, trường đại học.

  3. Tái cơ cấu và đa dạng hóa hoạt động: Mở rộng quy mô và đa dạng hóa ngành nghề kinh doanh, tập trung vào các lĩnh vực mũi nhọn như bất động sản, thương mại, dịch vụ để tận dụng lợi thế quy mô và thị trường. Mục tiêu tăng hiệu quả quy mô lên 0,7 trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ủy ban nhân dân thành phố và các DNNN.

  4. Cơ chế tiền lương và khuyến khích: Xây dựng cơ chế tiền lương linh hoạt, gắn kết hiệu quả công việc với thu nhập nhằm thu hút và giữ chân nhân tài, đặc biệt tại các Công ty độc lập. Mục tiêu cải thiện năng suất lao động bình quân lên 200 triệu đồng/người/năm trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý doanh nghiệp nhà nước và Sở Lao động - Thương binh và Xã hội.

  5. Tăng cường giám sát và kiểm tra: Hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao hiệu quả quản lý, kiểm tra, giám sát hoạt động của DNNN nhằm đảm bảo sử dụng vốn nhà nước hiệu quả và minh bạch. Chủ thể thực hiện: Ủy ban nhân dân thành phố phối hợp với các cơ quan chức năng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước: Các sở, ban ngành liên quan đến quản lý doanh nghiệp nhà nước và phát triển kinh tế thành phố có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch tái cơ cấu và nâng cao hiệu quả hoạt động DNNN.

  2. Ban lãnh đạo và quản lý DNNN: Giúp nhận diện điểm mạnh, điểm yếu trong hoạt động kinh doanh, từ đó điều chỉnh chiến lược, cải tiến quản trị và nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên: Cung cấp cơ sở lý thuyết, phương pháp và dữ liệu thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về hiệu quả kinh doanh, quản lý doanh nghiệp nhà nước và các mô hình đánh giá hiệu quả.

  4. Nhà đầu tư và đối tác kinh doanh: Hiểu rõ hiệu quả hoạt động và tiềm năng phát triển của các DNNN, hỗ trợ quyết định đầu tư, hợp tác kinh doanh phù hợp với định hướng phát triển của thành phố.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp DEA có ưu điểm gì trong đánh giá hiệu quả doanh nghiệp?
    Phương pháp DEA không yêu cầu giả định phân phối dữ liệu, cho phép đánh giá hiệu quả tương đối dựa trên nhiều biến đầu vào và đầu ra, phù hợp với các doanh nghiệp có hoạt động đa dạng. Ví dụ, nghiên cứu đã sử dụng DEA để phân tích hiệu quả kỹ thuật và quy mô của 45 DNNN.

  2. Tại sao hiệu quả của các Tổng công ty, Công ty mẹ lại cao hơn các Công ty độc lập?
    Nguyên nhân chính là quy mô vốn lớn, đa dạng ngành nghề và khả năng quản trị tốt hơn. Các Tổng công ty có lợi thế trong việc đa dạng hóa nguồn thu và thực hiện cổ phần hóa, trong khi các Công ty độc lập chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực công ích với hiệu quả kinh tế thấp hơn.

  3. Chỉ số Malmquist phản ánh điều gì trong nghiên cứu này?
    Chỉ số Malmquist đo lường sự thay đổi năng suất tổng hợp theo thời gian, bao gồm hiệu quả kỹ thuật và tiến bộ công nghệ. Nghiên cứu cho thấy năng suất tổng hợp giảm nhẹ 0,05% trong giai đoạn 2012-2016, nhưng có sự cải thiện công nghệ đáng kể trong giai đoạn 2015-2016.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quy mô của các DNNN?
    Cần tập trung vào đa dạng hóa ngành nghề, mở rộng quy mô hoạt động và phát triển chuỗi cung ứng sản phẩm dịch vụ. Việc này giúp tận dụng lợi thế quy mô, giảm chi phí và tăng khả năng cạnh tranh trên thị trường.

  5. Vai trò của năng suất lao động trong hiệu quả kinh doanh của DNNN?
    Năng suất lao động cao giúp tăng lợi nhuận bình quân trên một lao động, góp phần nâng cao hiệu quả tổng thể. Nghiên cứu cho thấy nhóm Tổng công ty có năng suất lao động cao gấp hơn 20 lần nhóm Công ty độc lập, do đó cần chú trọng thu hút và đào tạo nhân lực chất lượng cao.

Kết luận

  • Các DNNN trực thuộc Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh có sự tăng trưởng tích cực về lợi nhuận và các chỉ số tài chính trong giai đoạn 2012-2016, đặc biệt nhóm Tổng công ty, Công ty mẹ hoạt động hiệu quả hơn nhóm Công ty độc lập.
  • Hiệu quả kỹ thuật và hiệu quả quy mô còn thấp, cho thấy tiềm năng cải thiện lớn thông qua nâng cao quản trị và mở rộng quy mô hoạt động.
  • Chỉ số Malmquist phản ánh sự sụt giảm nhẹ năng suất tổng hợp, nhưng có dấu hiệu tích cực về đổi mới công nghệ trong giai đoạn cuối nghiên cứu.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào cải thiện quản trị, đổi mới công nghệ, tái cơ cấu và cơ chế tiền lương nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động kinh doanh.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu trong việc phát triển và nâng cao hiệu quả DNNN tại thành phố Hồ Chí Minh.

Hành động tiếp theo: Các bên liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả hoạt động của DNNN trong các giai đoạn tiếp theo để đảm bảo sự phát triển bền vững và hiệu quả của khu vực doanh nghiệp nhà nước.