Tổng quan nghiên cứu

Tình hình dịch HIV/AIDS toàn cầu và tại Việt Nam vẫn đang là thách thức lớn đối với sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là nhóm phụ nữ mang thai (PNMT). Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2007, toàn thế giới có khoảng 33,2 triệu người nhiễm HIV, trong đó 50% là phụ nữ và 7,5% là trẻ em dưới 15 tuổi. Tại Việt Nam, tính đến cuối năm 2009, số người nhiễm HIV còn sống là 160.019 trường hợp, với tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm PNMT có xu hướng tăng từ 0,21% năm 2008 lên 0,28% năm 2009. Tỉnh Bắc Giang, đặc biệt là thành phố Bắc Giang (TPBG), là địa bàn có tỷ lệ nhiễm HIV cao nhất trong tỉnh, chiếm gần 48% tổng số người nhiễm HIV được phát hiện.

Chương trình phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con (PLTMC) được triển khai tại Bắc Giang từ năm 2007 nhằm giảm thiểu nguy cơ lây truyền HIV từ mẹ sang con thông qua các hoạt động tư vấn, xét nghiệm HIV tự nguyện (TVXNTN) cho PNMT. Tuy nhiên, tỷ lệ PNMT được tư vấn và xét nghiệm HIV tự nguyện tại TPBG năm 2009 chỉ đạt khoảng 35%, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 60% của chương trình quốc gia. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm đánh giá thực trạng cung cấp và sử dụng dịch vụ TVXNTN cho PNMT tại TPBG trong năm 2010, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động, góp phần giảm tỷ lệ lây truyền HIV từ mẹ sang con.

Phạm vi nghiên cứu tập trung tại TPBG, với đối tượng là các PNMT đã sinh con trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 3 năm 2010, cùng các cán bộ y tế và lãnh đạo các cơ sở sản phụ khoa cung cấp dịch vụ TVXNTN. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cải thiện chất lượng dịch vụ, tăng cường tiếp cận và sử dụng dịch vụ TVXNTN, góp phần thực hiện hiệu quả chương trình PLTMC tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết về tư vấn và xét nghiệm HIV tự nguyện (TVXNTN): Được xây dựng dựa trên hướng dẫn của Bộ Y tế Việt Nam, nhấn mạnh nguyên tắc tự nguyện, bảo mật, tuân thủ pháp luật, giới thiệu chuyển tiếp và lựa chọn dịch vụ vô danh hoặc ghi tên. Quy trình TVXNTN gồm tư vấn trước xét nghiệm, xét nghiệm HIV và tư vấn sau xét nghiệm nhằm hỗ trợ người được tư vấn hiểu và quyết định phù hợp.

  • Mô hình phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con (PLTMC): Bao gồm các thành tố phòng nhiễm HIV tiên phát, phòng lây truyền mẹ con và điều trị, chăm sóc hỗ trợ. Mô hình nhấn mạnh vai trò của phát hiện sớm PNMT nhiễm HIV thông qua TVXNTN để can thiệp kịp thời bằng thuốc kháng retrovirus (ARV), sinh đẻ an toàn và chăm sóc sau sinh.

  • Khái niệm chính: Tư vấn HIV/AIDS, xét nghiệm HIV, PLTMC, dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản (CSSKSS), tiếp cận dịch vụ y tế, chất lượng dịch vụ, chuyển tiếp điều trị.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng thiết kế mô tả cắt ngang kết hợp định lượng và định tính, thực hiện tại TPBG từ tháng 4 đến tháng 9 năm 2010.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Định tính: 11 cuộc phỏng vấn sâu với lãnh đạo Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS, cán bộ phụ trách TVXNTN, PNMT đã và chưa sử dụng dịch vụ; 1 cuộc thảo luận nhóm với 8 cán bộ tư vấn.
    • Định lượng: Quan sát 10 cuộc tư vấn tại 4 cơ sở sản phụ khoa; phỏng vấn trực tiếp 200 PNMT đã sinh con trong giai đoạn nghiên cứu.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Cỡ mẫu 200 PNMT được chọn theo phương pháp ngẫu nhiên hệ thống từ danh sách quản lý thai tại các trạm y tế xã/phường. Cỡ mẫu được tính dựa trên tỷ lệ PNMT được tư vấn xét nghiệm HIV tự nguyện là 35% với sai số cho phép 7%.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Epidata để xử lý và phân tích số liệu định lượng; phân tích nội dung các cuộc phỏng vấn và thảo luận nhóm để rút ra các chủ đề chính.

  • Chỉ số đánh giá: Bao gồm cơ sở hạ tầng, trang thiết bị, tài liệu, kinh phí, nhân lực, thực hiện quy trình TVXNTN, tiếp cận và sử dụng dịch vụ của PNMT, nhận xét về chất lượng dịch vụ.

  • Đạo đức nghiên cứu: Được Hội đồng đạo đức Trường Đại học Y tế Công cộng phê duyệt; đảm bảo bảo mật thông tin cá nhân, sự đồng thuận của người tham gia.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cơ sở vật chất và trang thiết bị: Trong 4 cơ sở sản phụ khoa cung cấp dịch vụ TVXNTN tại TPBG, chỉ có Bệnh viện Phụ sản (BVPS) có đủ 3 loại phòng (phòng chờ tư vấn, phòng tư vấn, phòng lấy máu/xét nghiệm) đạt tiêu chuẩn. 9/10 phòng tại các cơ sở không đạt tiêu chuẩn theo quy định của Bộ Y tế. Sinh phẩm xét nghiệm HIV chưa được cung cấp đầy đủ, chỉ BVPS có đủ sinh phẩm.

  2. Nhân lực và đào tạo: Tổng cộng 17 cán bộ y tế tham gia TVXNTN cho PNMT, trung bình 4 cán bộ/cơ sở. BVĐKTP thiếu cán bộ và chỉ một số cán bộ được tập huấn về TVXNTN và PLTMC. Kỹ năng thực hành tư vấn trước xét nghiệm trung bình đạt 4,4/10 điểm, tư vấn sau xét nghiệm đạt 2,25/4 điểm, cho thấy chất lượng tư vấn còn thấp và không đồng đều giữa các cán bộ.

  3. Tiếp cận và sử dụng dịch vụ của PNMT: Trong số 200 PNMT được phỏng vấn, 67,5% biết đến dịch vụ TVXNTN qua truyền hình, 66% biết đến dịch vụ tại BVPS tỉnh. Tỷ lệ PNMT làm xét nghiệm HIV trong thời kỳ mang thai và chuyển dạ là 65,5%, trong đó 58,8% được tư vấn trước xét nghiệm, 49,6% được tư vấn sau xét nghiệm. Tỷ lệ PNMT được tư vấn và xét nghiệm đầy đủ chỉ đạt 3,5%. Có 36,6% PNMT đánh giá chất lượng dịch vụ chưa tốt.

  4. Thời gian trả kết quả xét nghiệm: Kết quả âm tính được trả trong ngày tại các cơ sở có xét nghiệm tại chỗ, kết quả dương tính được trả sau 7 ngày. Việc tư vấn sau xét nghiệm dương tính chưa được quan sát trong nghiên cứu.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy cơ sở vật chất và trang thiết bị phục vụ TVXNTN tại TPBG còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ. Việc thiếu sinh phẩm và kinh phí ổn định làm giảm khả năng xét nghiệm kịp thời và đầy đủ. Nhân lực chưa được đào tạo bài bản và thiếu đồng đều về kỹ năng tư vấn dẫn đến chất lượng tư vấn thấp, không đáp ứng được yêu cầu của chương trình PLTMC.

Tỷ lệ PNMT tiếp cận và sử dụng dịch vụ TVXNTN còn thấp so với mục tiêu quốc gia 60%, tương tự các nghiên cứu tại Việt Nam và một số quốc gia khác trong khu vực. Việc nhiều PNMT chỉ được xét nghiệm khi chuyển dạ làm giảm hiệu quả dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con. Chất lượng tư vấn chưa đầy đủ, thời gian tư vấn ngắn, thiếu thông tin về nuôi con bằng sữa thay thế và các biện pháp phòng ngừa khác cũng là nguyên nhân khiến PNMT chưa thực sự hiểu và sử dụng dịch vụ hiệu quả.

So sánh với các nghiên cứu tại Nam Phi và Kenya, chất lượng tư vấn tại TPBG còn thấp hơn, đặc biệt về nội dung tư vấn trước và sau xét nghiệm. Việc thiếu giám sát, phối hợp và báo cáo kịp thời cũng làm giảm hiệu quả quản lý chương trình. Các biểu đồ thể hiện tỷ lệ PNMT được tư vấn trước và sau xét nghiệm, tỷ lệ xét nghiệm HIV theo thời gian mang thai và nhận xét về chất lượng dịch vụ sẽ minh họa rõ hơn thực trạng này.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị: Sắp xếp, bố trí phòng tư vấn, lấy máu và xét nghiệm HIV hợp lý, đảm bảo đạt tiêu chuẩn Bộ Y tế. Trang bị đầy đủ sinh phẩm, dụng cụ xét nghiệm và tài liệu truyền thông phục vụ TVXNTN cho PNMT. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Y tế, các cơ sở y tế.

  2. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực: Tổ chức đào tạo, tập huấn chuyên sâu về kỹ năng tư vấn, xét nghiệm HIV cho cán bộ y tế tham gia TVXNTN. Định kỳ đánh giá, giám sát kỹ năng thực hành tư vấn. Thời gian: 3-6 tháng cho đợt đầu, duy trì thường xuyên. Chủ thể: Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS, Sở Y tế.

  3. Tăng cường nguồn kinh phí ổn định: Đề xuất ngân sách thường xuyên cho hoạt động TVXNTN, ưu tiên mua sinh phẩm và hỗ trợ cán bộ tư vấn. Tìm kiếm nguồn tài trợ từ các dự án quốc tế và tổ chức phi chính phủ. Thời gian: 12 tháng. Chủ thể: Ban chỉ đạo phòng chống HIV/AIDS tỉnh, Sở Y tế.

  4. Tăng cường truyền thông, quảng bá dịch vụ: Sử dụng đa dạng các kênh thông tin như truyền hình, đài phát thanh, mạng xã hội, cán bộ y tế tại cộng đồng để nâng cao nhận thức PNMT về dịch vụ TVXNTN. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Trung tâm CSSKSS, Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS.

  5. Củng cố hệ thống giám sát, báo cáo và phối hợp: Xây dựng quy chế phối hợp giữa các cơ sở y tế, tăng cường giám sát kỹ thuật và hỗ trợ từ Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS. Cải thiện chất lượng báo cáo, đảm bảo dữ liệu đầy đủ, kịp thời. Thời gian: 6 tháng. Chủ thể: Sở Y tế, Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý y tế và chính sách: Giúp hiểu rõ thực trạng cung cấp và sử dụng dịch vụ TVXNTN cho PNMT, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển chương trình PLTMC hiệu quả hơn.

  2. Cán bộ y tế và tư vấn viên: Nâng cao nhận thức về vai trò, kỹ năng tư vấn và xét nghiệm HIV, cải thiện chất lượng dịch vụ, đáp ứng nhu cầu của PNMT.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và nhà tài trợ: Cung cấp cơ sở khoa học để hỗ trợ tài chính, kỹ thuật cho các hoạt động phòng chống HIV/AIDS, đặc biệt là chương trình PLTMC tại địa phương.

  4. Nhà nghiên cứu và học viên ngành y tế công cộng: Tham khảo phương pháp nghiên cứu kết hợp định lượng và định tính, cũng như các kết quả thực tiễn về dịch vụ y tế cộng đồng liên quan đến HIV/AIDS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao tỷ lệ PNMT được tư vấn và xét nghiệm HIV tự nguyện tại TPBG còn thấp?
    Nguyên nhân chính là do cơ sở vật chất chưa đạt chuẩn, thiếu sinh phẩm xét nghiệm, nhân lực chưa được đào tạo đầy đủ và chất lượng tư vấn còn hạn chế. Ngoài ra, việc truyền thông chưa rộng rãi cũng làm PNMT chưa nhận thức đầy đủ về dịch vụ.

  2. Chất lượng tư vấn trước và sau xét nghiệm HIV được đánh giá như thế nào?
    Chất lượng tư vấn trước xét nghiệm trung bình đạt 4,4/10 điểm, tư vấn sau xét nghiệm đạt 2,25/4 điểm, cho thấy còn nhiều nội dung chưa được truyền đạt đầy đủ, đặc biệt là tư vấn trước xét nghiệm.

  3. Các PNMT thường biết đến dịch vụ TVXNTN qua kênh nào?
    Phần lớn PNMT biết đến dịch vụ qua truyền hình (67,5%), tiếp theo là đài, báo tỉnh (30,5%) và cán bộ y tế tại trạm y tế, cộng tác viên (26,5%).

  4. Thời gian trả kết quả xét nghiệm HIV như thế nào?
    Kết quả âm tính được trả trong ngày tại các cơ sở có xét nghiệm tại chỗ, kết quả dương tính được trả sau 7 ngày theo quy định.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả dịch vụ TVXNTN cho PNMT?
    Các giải pháp bao gồm cải thiện cơ sở vật chất, nâng cao chất lượng nhân lực, tăng cường kinh phí, đẩy mạnh truyền thông và củng cố hệ thống giám sát, báo cáo.

Kết luận

  • Dịch vụ tư vấn, xét nghiệm HIV tự nguyện cho PNMT tại TPBG còn nhiều hạn chế về cơ sở vật chất, nhân lực và chất lượng tư vấn.
  • Tỷ lệ PNMT tiếp cận và sử dụng dịch vụ TVXNTN chưa đạt mục tiêu đề ra, ảnh hưởng đến hiệu quả chương trình PLTMC.
  • Nghiên cứu cung cấp số liệu cụ thể về thực trạng hoạt động TVXNTN, làm cơ sở khoa học cho các giải pháp cải thiện.
  • Các đề xuất tập trung vào nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng cường truyền thông và đảm bảo nguồn lực bền vững.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai đào tạo nhân lực, cải thiện trang thiết bị và giám sát chặt chẽ để đạt mục tiêu phòng chống HIV/AIDS tại địa phương.

Luận văn này là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nhà quản lý, cán bộ y tế và tổ chức liên quan trong công tác phòng chống HIV/AIDS, đặc biệt trong lĩnh vực phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con.