Tổng quan nghiên cứu

Theo Tổng cục Thống kê (2022), dân số Việt Nam đạt khoảng 98,5 triệu người, trong đó dân số nông thôn chiếm 62,5% với khoảng 61,12 triệu người. Vùng Đồng bằng sông Hồng (ĐBSH) là trung tâm kinh tế - xã hội của miền Bắc, có dân số nông thôn khoảng 14,625 triệu người, chiếm 62,36% tổng dân số vùng, tương đương 23,5% dân số nông thôn cả nước. Vùng này dự báo tăng trưởng GRDP giai đoạn 2026-2030 đạt 8,0-8,5%/năm, cao hơn mức bình quân quốc gia.

Phát triển kết cấu hạ tầng thương mại (KCHTTM) nông thôn tại ĐBSH đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy thương mại, nâng cao năng lực cạnh tranh, giảm chi phí thương mại và góp phần phát triển kinh tế - xã hội nông thôn. Tuy nhiên, hiện trạng KCHTTM nông thôn còn nhiều hạn chế như thiếu đa dạng loại hình, quy mô nhỏ, chất lượng thấp, chưa đáp ứng nhu cầu phát triển thương mại hiện đại và kết nối vùng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn chính sách phát triển KCHTTM nông thôn tại vùng ĐBSH, đánh giá hiện trạng, nhận diện các vấn đề tồn tại, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển KCHTTM nông thôn phù hợp với đặc thù vùng và định hướng phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2030. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2017-2022 tại vùng ĐBSH, với trọng tâm phân tích 4 nhóm loại hình KCHTTM: bán lẻ, bán buôn, xuất nhập khẩu và phục vụ xúc tiến thương mại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu sau:

  • Lý thuyết phát triển kết cấu hạ tầng: KCHT được xem là nền tảng vật chất và kỹ thuật cho phát triển kinh tế - xã hội, bao gồm các công trình vật chất và dịch vụ thiết yếu (Nguyễn Thị Ngọc Huyền và cộng sự, 2016). KCHTTM là một thành phần quan trọng trong KCHT, phục vụ hoạt động thương mại và lưu thông hàng hóa.

  • Lý thuyết chính sách công: Chính sách phát triển KCHTTM nông thôn được nghiên cứu dựa trên quy trình chính sách công gồm các bước: nhận thức, tập hợp, tổ chức, đại diện, lập trình, hình thành, hợp pháp hóa, ngân sách, thực hiện, đánh giá và điều chỉnh (Gunn, 1996; Nguyễn Văn Việt, 2019).

  • Lý thuyết phát triển bền vững: Phát triển KCHTTM nông thôn cần đảm bảo tính bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường, góp phần giảm nghèo, nâng cao chất lượng cuộc sống và bảo vệ môi trường (Todaro, 2000; Agénor, 2004).

  • Khái niệm chính về KCHTTM nông thôn: KCHTTM nông thôn là các công trình vật chất kỹ thuật phục vụ hoạt động thương mại tại khu vực nông thôn, bao gồm các loại hình bán lẻ, bán buôn, xuất nhập khẩu và xúc tiến thương mại, góp phần kết nối thị trường, giảm chi phí giao dịch và thúc đẩy phát triển kinh tế nông thôn (Phạm Hữu Thìn, 2008; Ủy ban Chính sách Thương mại, 2018).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng dữ liệu thứ cấp từ Tổng cục Thống kê, Bộ Công Thương, các báo cáo chính sách, tài liệu nghiên cứu trong giai đoạn 2017-2022; dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát, phỏng vấn chuyên gia, doanh nghiệp và người dân tại 11 tỉnh vùng ĐBSH.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu:

    • Phỏng vấn chuyên gia (15 người) và doanh nghiệp, cá nhân tham gia đầu tư, kinh doanh KCHTTM nông thôn (15 đơn vị).
    • Khảo sát ý kiến 442 người dân nông thôn tại 11 tỉnh vùng ĐBSH, được chọn theo phương pháp lấy mẫu thuận tiện và ngẫu nhiên có chủ đích.

  • Phương pháp phân tích:

    • So sánh, phân tích chuỗi thời gian để đánh giá biến động KCHTTM nông thôn giai đoạn 2017-2022.
    • Phân tích chéo giữa các tỉnh trong vùng để nhận diện sự khác biệt và tồn tại.
    • Phân tích hệ thống để đánh giá tổng thể chính sách phát triển KCHTTM.
    • Mô hình hóa khung phân tích chính sách dựa trên lý thuyết phát triển bền vững và chu trình đầu tư phát triển.
    • Đánh giá tổng hợp ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân của chính sách hiện hành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng KCHTTM nông thôn vùng ĐBSH còn hạn chế về quy mô và đa dạng loại hình:

    • Khoảng 62,36% dân số vùng ĐBSH sống ở nông thôn nhưng chỉ có khoảng 30% xã có trung tâm thương mại hoặc siêu thị mini.
    • Loại hình KCHTTM chủ yếu là chợ bán lẻ truyền thống, chiếm trên 70%, trong khi các loại hình bán buôn, xuất nhập khẩu và xúc tiến thương mại còn rất ít và phân bố không đồng đều.

  2. Chất lượng và hiệu quả hoạt động KCHTTM nông thôn thấp:

    • Khoảng 40% chợ nông thôn xuống cấp, thiếu các tiêu chuẩn về an toàn vệ sinh thực phẩm và môi trường.
    • Công suất sử dụng các công trình KCHTTM chỉ đạt khoảng 50-60%, nhiều công trình hoạt động không thường xuyên, gây lãng phí nguồn lực.

  3. Chính sách phát triển KCHTTM nông thôn chưa đồng bộ và thiếu nguồn lực đầu tư:

    • Ngân sách đầu tư từ trung ương và địa phương cho KCHTTM nông thôn còn hạn chế, chỉ chiếm khoảng 15% tổng vốn đầu tư hạ tầng thương mại.
    • Chính sách ưu đãi, khuyến khích đầu tư chưa rõ ràng, chưa thu hút được doanh nghiệp tư nhân tham gia phát triển KCHTTM nông thôn.

  4. Sự tham gia của các bên liên quan còn yếu và thiếu sự phối hợp hiệu quả:

    • Người dân và doanh nghiệp chưa được huy động tích cực trong quá trình xây dựng và vận hành KCHTTM.
    • Các cơ quan quản lý nhà nước còn chồng chéo, thiếu sự phối hợp trong quản lý và phát triển KCHTTM nông thôn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên là do nhận thức về vai trò của KCHTTM nông thôn chưa đầy đủ, dẫn đến việc đầu tư chưa tương xứng với nhu cầu phát triển thương mại hiện đại. So với các nghiên cứu quốc tế, như IFAD (2021) và OECD (2015), Việt Nam còn thiếu các chính sách hỗ trợ đồng bộ về tài chính, quản lý và phát triển loại hình KCHTTM đa dạng, hiện đại.

Biểu đồ so sánh tỷ lệ xã có trung tâm thương mại tại vùng ĐBSH và các vùng kinh tế khác cho thấy ĐBSH thấp hơn khoảng 10-15%, phản ánh sự thiếu hụt về hạ tầng thương mại. Bảng phân tích chi tiết các chính sách phát triển KCHTTM giai đoạn 2017-2022 cũng chỉ ra nhiều chính sách mang tính khuyến khích chung chung, chưa có chính sách đặc thù cho từng loại hình KCHTTM nông thôn.

Việc thiếu sự phối hợp giữa các bên liên quan làm giảm hiệu quả quản lý và khai thác KCHTTM, gây ra tình trạng đầu tư dàn trải, không phát huy tối đa hiệu quả kinh tế - xã hội. Kết quả khảo sát ý kiến người dân cho thấy trên 60% mong muốn có thêm các loại hình KCHTTM hiện đại, tiện ích, đáp ứng nhu cầu mua bán đa dạng và thuận tiện hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách ưu đãi và hỗ trợ đầu tư KCHTTM nông thôn

    • Xây dựng chính sách ưu đãi thuế, tín dụng, hỗ trợ kỹ thuật cho doanh nghiệp đầu tư phát triển các loại hình KCHTTM hiện đại.
    • Mục tiêu tăng tỷ lệ xã có trung tâm thương mại lên 50% vùng ĐBSH trước năm 2030.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương phối hợp Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước.

  2. Tăng cường đầu tư công và huy động nguồn lực xã hội hóa

    • Đẩy mạnh đầu tư công cho hạ tầng KCHTTM nông thôn, đặc biệt tại các vùng khó khăn, vùng sâu vùng xa.
    • Khuyến khích xã hội hóa, hợp tác công tư (PPP) trong phát triển KCHTTM.
    • Thời gian thực hiện: 2024-2030, chủ thể: Chính phủ, UBND các tỉnh vùng ĐBSH.

  3. Nâng cao chất lượng và hiệu quả quản lý KCHTTM

    • Xây dựng hệ thống quản lý, giám sát chất lượng KCHTTM theo tiêu chuẩn an toàn vệ sinh thực phẩm và môi trường.
    • Tăng cường phối hợp liên ngành giữa các cơ quan quản lý nhà nước và doanh nghiệp.
    • Chủ thể: Sở Công Thương, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn các tỉnh.

  4. Phát triển đa dạng loại hình KCHTTM phù hợp với đặc thù vùng nông thôn

    • Khuyến khích phát triển các loại hình bán buôn, xuất nhập khẩu, xúc tiến thương mại tại các trung tâm thương mại nông thôn.
    • Tăng cường kết nối KCHTTM nông thôn với thị trường thành phố và quốc tế.
    • Chủ thể: Doanh nghiệp, hợp tác xã, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về thương mại và phát triển nông thôn

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng, hoàn thiện chính sách phát triển KCHTTM nông thôn phù hợp với thực tiễn vùng ĐBSH.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch đầu tư hạ tầng thương mại giai đoạn 2025-2030.

  2. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực thương mại nông thôn

    • Lợi ích: Hiểu rõ nhu cầu, tiềm năng và các chính sách ưu đãi để đầu tư hiệu quả vào KCHTTM nông thôn.
    • Use case: Lập dự án đầu tư trung tâm thương mại mini tại các xã nông thôn.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo về quản lý kinh tế, phát triển nông thôn

    • Lợi ích: Tham khảo khung lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo.
    • Use case: Giảng dạy, nghiên cứu chuyên sâu về phát triển kết cấu hạ tầng thương mại.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hỗ trợ phát triển nông thôn

    • Lợi ích: Đánh giá hiệu quả các chương trình hỗ trợ phát triển KCHTTM, đề xuất giải pháp can thiệp phù hợp.
    • Use case: Thiết kế dự án hỗ trợ phát triển thương mại nông thôn tại vùng ĐBSH.

Câu hỏi thường gặp

  1. KCHTTM nông thôn là gì và tại sao nó quan trọng?
    KCHTTM nông thôn là các công trình vật chất kỹ thuật phục vụ hoạt động thương mại tại khu vực nông thôn, bao gồm chợ, siêu thị, trung tâm logistics... Nó giúp kết nối thị trường, giảm chi phí giao dịch, thúc đẩy phát triển kinh tế nông thôn và nâng cao đời sống người dân.

  2. Hiện trạng KCHTTM nông thôn tại vùng Đồng bằng sông Hồng ra sao?
    Hiện trạng còn nhiều hạn chế với tỷ lệ xã có trung tâm thương mại thấp, chủ yếu là chợ truyền thống, nhiều công trình xuống cấp, công suất sử dụng thấp và thiếu đa dạng loại hình. Điều này ảnh hưởng đến hiệu quả thương mại và phát triển kinh tế nông thôn.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển KCHTTM nông thôn là gì?
    Khó khăn gồm thiếu nguồn lực đầu tư, chính sách chưa đồng bộ và chưa thu hút được doanh nghiệp tư nhân, quản lý còn chồng chéo, thiếu sự phối hợp giữa các bên liên quan, cùng với chất lượng công trình thấp và công suất sử dụng không hiệu quả.

  4. Chính sách hiện nay đã hỗ trợ phát triển KCHTTM nông thôn như thế nào?
    Chính sách tập trung vào ưu đãi đầu tư, hỗ trợ tài chính và phát triển hạ tầng, tuy nhiên còn mang tính chung chung, chưa có chính sách đặc thù cho từng loại hình KCHTTM nông thôn, dẫn đến hiệu quả chưa cao và chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để phát triển KCHTTM nông thôn hiệu quả?
    Giải pháp gồm hoàn thiện chính sách ưu đãi, tăng cường đầu tư công và xã hội hóa, nâng cao chất lượng quản lý, phát triển đa dạng loại hình KCHTTM phù hợp đặc thù vùng, đồng thời tăng cường sự tham gia của người dân và doanh nghiệp.

Kết luận

  • KCHTTM nông thôn vùng Đồng bằng sông Hồng có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội nông thôn, nhưng hiện còn nhiều hạn chế về quy mô, chất lượng và hiệu quả.
  • Chính sách phát triển KCHTTM hiện nay chưa đồng bộ, thiếu nguồn lực và chưa thu hút được sự tham gia tích cực của doanh nghiệp tư nhân.
  • Nghiên cứu đã xây dựng khung lý thuyết và phương pháp đánh giá chính sách phát triển KCHTTM nông thôn dựa trên lý thuyết phát triển bền vững và quy trình chính sách công.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách ưu đãi, tăng cường đầu tư, nâng cao quản lý và phát triển đa dạng loại hình KCHTTM phù hợp với đặc thù vùng ĐBSH.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá tác động chính sách trên phạm vi toàn quốc để góp phần phát triển thương mại nông thôn bền vững.

Call to action: Các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu cần phối hợp chặt chẽ để triển khai hiệu quả các chính sách phát triển KCHTTM nông thôn, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại vùng Đồng bằng sông Hồng và cả nước.