Các nhân tố tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận tại các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

• Tác giả: Nguyễn Cảnh Hưng
• Người hướng dẫn: Ts. Phạm Quốc Thuần
• Trường học: Trường Đại học Kinh tế Luật
• Chuyên ngành: Kế toán
• Đề tài: Các nhân tố tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận tại các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2022
• Địa điểm: Tp. Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• PHẦN MỞ ĐẦU
• 0.1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
• 0.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
• 0.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 0.4. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU
• 0.5. CÁC ĐÓNG GÓP MỚI CỦA NGHIÊN CỨU
• 0.6. KẾT CẤU CỦA NGHIÊN CỨU
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ MÔ HÌNH ĐO LƯỜNG ĐIỀU CHỈNH LỢI NHUẬN
• 1.1.1. Mô hình Healy (1985)
• 1.1.2. Mô hình DeAngelo (1986)
• 1.1.3. Mô hình Jones (1991)
• 1.1.4. Mô hình của Dechow, Sloan & Sweeney (1995)
• 1.1.5. Mô hình Kothari, Leone và Wasley (2005)
• 1.1.6. Mô hình Raman and Shahrur (2008)
• 1.2. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN HÀNH VI ĐIỀU CHỈNH LỢI NHUẬN
• 1.2.1. Các nhân tố thuộc đặc điểm doanh nghiệp
• 1.2.2. Các nhân tố thuộc đặc điểm quản lý – kiểm soát
• 1.2.3. Nhận xét xu hướng phát triển của nghiên cứu về các nhân tố tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận
• 1.3. KHE HỔNG NGHIÊN CỨU
• 1.3.1. Đóng góp của các nghiên cứu trước
• 1.3.2. Hạn chế của các nghiên cứu trước
• 1.3.3. Định hướng của nghiên cứu này
• 1.4. KẾT LUẬN CHƯƠNG 1
• 2. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT
• 2.1. Khái niệm điều chỉnh lợi nhuận
• 2.2. CÁC LÝ THUYẾT NỀN VÀ VẬN DỤNG CHO NGHIÊN CỨU NÀY
• 2.2.1. Lý thuyết kế toán thực chứng
• 2.2.2. Lý thuyết đại diện
• 2.2.3. Lý thuyết thông tin bất đối xứng
• 2.3. KẾT LUẬN CHƯƠNG 2
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU
• 3.1.1. Phương pháp nghiên cứu
• 3.1.2. Quy trình nghiên cứu
• 3.2. THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU
• 3.2.1. Chọn mẫu nghiên cứu
• 3.2.2. Quy trình tính toán và phân tích dữ liệu nghiên cứu
• 3.3. MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU
• 3.4. GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU, MÔ HÌNH HỒI QUY
• 3.4.1. Giả thuyết nghiên cứu
• 3.4.2. Mô hình hồi quy
• 3.5. ĐO LƯỜNG CÁC BIẾN TRONG MÔ HÌNH HỒI QUY
• 3.5.1. Đo lường biến phụ thuộc
• 3.5.2. Đo lường biến độc lập
• 3.6. KẾT LUẬN CHƯƠNG 3
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. MỨC ĐỘ ĐCLN TẠI CÁC CÔNG TY NIÊM YẾT TRÊN TTCK VIỆT NAM
• 4.2. THỐNG KÊ MÔ TẢ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HÀNH VI ĐCLN
• 4.3. KẾT QUẢ PHÂN TÍCH TƯƠNG QUAN VÀ HỒI QUY
• 4.3.1. Kết quả phân tích tương quan
• 4.3.2. Kết quả phân tích hồi quy
• 4.4. BÀN LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.4.1. Nhóm biến thuộc đặc điểm doanh nghiệp
• 4.4.2. Nhóm biến thuộc đặc điểm quản lý - kiểm soát
• 4.5. KẾT LUẬN CHƯƠNG 4
• 5. CHƯƠNG 5: NHẬN XÉT VÀ KIẾN NGHỊ
• 5.1. MỘT SỐ HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU
• 5.2. KẾT LUẬN CHƯƠNG 5
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng quan Hành vi điều chỉnh lợi nhuận tại công ty niêm yết

Trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam (TTCK) ngày càng phát triển, việc đảm bảo tính minh bạch và đáng tin cậy của thông tin tài chính trở nên vô cùng quan trọng. Lợi nhuận là một trong những chỉ tiêu quan trọng nhất mà nhà đầu tư sử dụng để đánh giá hiệu quả hoạt động và tiềm năng tăng trưởng của doanh nghiệp. Tuy nhiên, sự linh hoạt trong các quy định kế toán hiện hành cũng tạo điều kiện cho các nhà quản lý thực hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận (ĐCLN), làm sai lệch thông tin và gây ảnh hưởng tiêu cực đến quyết định đầu tư. Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã chỉ ra rằng hành vi ĐCLN có thể dẫn đến nguy cơ phá sản và làm suy giảm niềm tin của nhà đầu tư.

1.1. Bản chất và động cơ của điều chỉnh lợi nhuận

Điều chỉnh lợi nhuận là hành vi mà nhà quản lý sử dụng sự linh hoạt trong các chuẩn mực và quy định kế toán để tác động đến lợi nhuận được báo cáo, nhằm đạt được các mục tiêu cá nhân hoặc của doanh nghiệp. Động cơ của hành vi này có thể là để đáp ứng kỳ vọng của thị trường, tăng giá cổ phiếu, hoặc tránh các vi phạm về vốn và nợ. Tuy nhiên, ĐCLN có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng, làm mất tính trung thực của báo cáo tài chính và gây tổn hại đến lợi ích của các bên liên quan.

1.2. Tầm quan trọng của nghiên cứu về nhân tố tác động

Việc nghiên cứu các nhân tố tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận là vô cùng quan trọng để hiểu rõ hơn về bản chất và phạm vi của vấn đề. Kết quả nghiên cứu có thể giúp các nhà quản lý, kiểm toán viên, nhà đầu tư và cơ quan quản lý nhà nước nhận diện các dấu hiệu của ĐCLN và đưa ra các biện pháp phòng ngừa và kiểm soát hiệu quả. Đồng thời, nó cũng giúp nâng cao chất lượng thông tin tài chính và bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan trên TTCK.

II. Thách thức Ảnh hưởng của quản trị lợi nhuận đến TTCK Việt Nam

TTCK Việt Nam, với đặc điểm là một thị trường mới nổi, đang phải đối mặt với nhiều thách thức liên quan đến chất lượng thông tin tài chính và hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Sự chênh lệch lớn giữa báo cáo tài chính trước và sau kiểm toán, các vụ gian lận kế toán và sự thiếu minh bạch trong hoạt động của một số công ty niêm yết đã gây ra sự hoang mang cho nhà đầu tư và làm suy giảm lòng tin vào thị trường. Việc nhận diện và giảm thiểu các yếu tố thúc đẩy quản trị lợi nhuận trở nên cấp thiết để đảm bảo sự phát triển bền vững của TTCK.

2.1. Thực trạng thao túng lợi nhuận tại các công ty niêm yết

Nghiên cứu từ Nguyễn Cảnh Hưng (2022) trích dẫn các ví dụ cụ thể về sự khác biệt giữa báo cáo tài chính trước và sau kiểm toán, như trường hợp của Sabeco, Gỗ Trường Thành và Đầu tư và Công nghiệp Tân Tạo. Các trường hợp này cho thấy rằng hành vi thao túng lợi nhuận không phải là hiếm gặp và có thể gây ra những biến động lớn trong lợi nhuận được báo cáo, ảnh hưởng trực tiếp đến giá trị doanh nghiệp và quyết định đầu tư.

2.2. Tác động của bất cân xứng thông tin đến quyết định đầu tư

Bất cân xứng thông tin là tình trạng mà một bên (ví dụ, nhà quản lý) có nhiều thông tin hơn bên kia (ví dụ, nhà đầu tư) về tình hình tài chính và hoạt động của doanh nghiệp. Khi có bất cân xứng thông tin, nhà quản lý có thể sử dụng lợi thế này để thực hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận, làm sai lệch thông tin và đánh lừa nhà đầu tư. Điều này có thể dẫn đến các quyết định đầu tư sai lầm và gây thiệt hại cho nhà đầu tư.

III. Các yếu tố ảnh hưởng đến điều chỉnh lợi nhuận Nghiên cứu chuyên sâu

Nghiên cứu sâu rộng về các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận là cần thiết để xây dựng các mô hình dự báo và kiểm soát hiệu quả. Các yếu tố này có thể được chia thành hai nhóm chính: yếu tố bên trong doanh nghiệp (ví dụ, đặc điểm của hội đồng quản trị, cấu trúc sở hữu, quy mô doanh nghiệp, khả năng sinh lời) và yếu tố bên ngoài doanh nghiệp (ví dụ, quy định pháp luật, áp lực từ thị trường, môi trường kinh doanh). Hiểu rõ các nhân tố tác động sẽ giúp nhà quản lý đưa ra quyết định tài chính đúng đắn, từ đó giúp nhà đầu tư có được thông tin minh bạch và đáng tin cậy.

3.1. Tác động của cơ chế quản trị công ty đến hành vi điều chỉnh

Cơ chế quản trị công ty đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Một hệ thống quản trị công ty hiệu quả, với sự tham gia tích cực của hội đồng quản trị độc lập, ủy ban kiểm toán và hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh mẽ, có thể giúp hạn chế các hành vi ĐCLN và nâng cao tính minh bạch của báo cáo tài chính. Ngược lại, một hệ thống quản trị công ty yếu kém có thể tạo điều kiện cho nhà quản lý thực hiện hành vi ĐCLN mà không bị kiểm soát.

3.2. Ảnh hưởng của quy mô công ty và cấu trúc vốn

Quy mô công ty và cấu trúc vốn cũng là những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các công ty lớn, với nguồn lực tài chính dồi dào và sự giám sát chặt chẽ của thị trường, thường có xu hướng ít thực hiện hành vi ĐCLN hơn so với các công ty nhỏ. Tương tự, các công ty có cấu trúc vốn phức tạp, với tỷ lệ nợ cao, có thể chịu áp lực lớn từ các chủ nợ và có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận để đáp ứng các điều khoản vay.

IV. Phương pháp đo lường điều chỉnh lợi nhuận hiệu quả nhất hiện nay

Việc lựa chọn phương pháp đo lường điều chỉnh lợi nhuận phù hợp là rất quan trọng để đảm bảo tính chính xác và tin cậy của kết quả nghiên cứu. Các mô hình điều chỉnh lợi nhuận phổ biến bao gồm mô hình Jones (1991) và các biến thể của nó, mô hình Healy (1985) và mô hình DeAngelo (1986). Mỗi mô hình có những ưu điểm và hạn chế riêng, và việc lựa chọn mô hình phù hợp phụ thuộc vào đặc điểm của thị trường và dữ liệu nghiên cứu.

4.1. Ưu điểm và hạn chế của mô hình Jones 1991 trong thực tế

Mô hình Jones (1991) là một trong những mô hình được sử dụng rộng rãi nhất để đo lường điều chỉnh lợi nhuận. Ưu điểm của mô hình này là đơn giản, dễ sử dụng và có thể áp dụng cho nhiều loại hình doanh nghiệp. Tuy nhiên, mô hình này cũng có một số hạn chế, chẳng hạn như không tính đến tác động của các yếu tố kinh tế vĩ mô và có thể bị ảnh hưởng bởi các sai sót trong dữ liệu kế toán.

4.2. Mô hình Kothari Leone và Wasley 2005 Giải pháp nâng cao

Mô hình Kothari, Leone và Wasley (2005) được coi là một cải tiến so với mô hình Jones, bởi nó tính đến tác động của lợi nhuận trên tổng tài sản (ROA) đến điều chỉnh lợi nhuận. Điều này giúp mô hình trở nên chính xác hơn trong việc phát hiện các hành vi ĐCLN trong các doanh nghiệp có sự thay đổi lớn về lợi nhuận. Tuy nhiên, mô hình này cũng phức tạp hơn và đòi hỏi nhiều dữ liệu hơn.

V. Ứng dụng kết quả nghiên cứu Giảm thiểu điều chỉnh lợi nhuận

Kết quả nghiên cứu về các nhân tố tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận có thể được ứng dụng để đưa ra các giải pháp nhằm giảm thiểu hành vi này và nâng cao chất lượng thông tin tài chính. Các giải pháp này có thể bao gồm cải thiện cơ chế quản trị công ty, tăng cường giám sát của cơ quan quản lý nhà nước, nâng cao trình độ chuyên môn của kiểm toán viên và giáo dục nhà đầu tư về các rủi ro liên quan đến điều chỉnh lợi nhuận.

5.1. Giải pháp hoàn thiện cơ chế quản trị công ty để kiểm soát

Hoàn thiện cơ chế quản trị công ty là một trong những giải pháp quan trọng nhất để kiểm soát hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các biện pháp cụ thể có thể bao gồm tăng cường tính độc lập của hội đồng quản trị, thành lập ủy ban kiểm toán độc lập, nâng cao chất lượng kiểm soát nội bộ và đảm bảo tính minh bạch trong việc công bố thông tin tài chính.

5.2. Vai trò của kiểm toán trong việc phát hiện và ngăn chặn hành vi

Kiểm toán đóng vai trò then chốt trong việc phát hiện và ngăn chặn hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Kiểm toán viên cần có trình độ chuyên môn cao, đạo đức nghề nghiệp và sự độc lập để đánh giá khách quan tính trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính. Đồng thời, cần tăng cường trách nhiệm giải trình của kiểm toán viên và xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm.

VI. Tương lai Hướng nghiên cứu về điều chỉnh lợi nhuận tại Việt Nam

Trong tương lai, các nghiên cứu về điều chỉnh lợi nhuận tại Việt Nam cần tập trung vào các khía cạnh mới và phức tạp hơn, chẳng hạn như tác động của công nghệ thông tin đến hành vi ĐCLN, ảnh hưởng của yếu tố văn hóa đến ĐCLN và sự liên kết giữa ĐCLN và gian lận tài chính. Đồng thời, cần tiếp tục hoàn thiện các mô hình điều chỉnh lợi nhuận và phát triển các công cụ dự báo và phát hiện ĐCLN hiệu quả hơn.

6.1. Ứng dụng trí tuệ nhân tạo AI trong phát hiện

Trí tuệ nhân tạo (AI) có tiềm năng lớn trong việc phát hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các thuật toán AI có thể phân tích lượng lớn dữ liệu tài chính và phi tài chính để tìm ra các mẫu và dấu hiệu bất thường, từ đó giúp kiểm toán viên và cơ quan quản lý nhà nước phát hiện ĐCLN một cách nhanh chóng và chính xác.

6.2. Nghiên cứu tác động của yếu tố văn hóa đến hành vi điều chỉnh

Yếu tố văn hóa có thể ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận thông qua các chuẩn mực đạo đức, giá trị và niềm tin của nhà quản lý. Nghiên cứu về tác động của yếu tố văn hóa có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về động cơ của hành vi ĐCLN và xây dựng các giải pháp kiểm soát phù hợp với đặc điểm văn hóa của Việt Nam.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam ngày càng phát triển, hành vi điều chỉnh lợi nhuận (ĐCLN) tại các công ty niêm yết trở thành vấn đề được quan tâm sâu sắc. Theo báo cáo từ các công ty niêm yết giai đoạn 2018-2020, có sự biến động đáng kể về lợi nhuận sau kiểm toán, ví dụ như lợi nhuận sau thuế của Tổng công ty Khí Việt Nam (GAS) năm 2018 bị điều chỉnh giảm tới 646 tỷ đồng. Hành vi ĐCLN không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng thông tin tài chính mà còn tác động trực tiếp đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư trên thị trường. Mục tiêu nghiên cứu là xác định các nhân tố tác động và đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố này đến hành vi ĐCLN tại các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam trong giai đoạn 2018-2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng thông tin tài chính, giúp nhà đầu tư có cái nhìn chính xác hơn và hỗ trợ các doanh nghiệp cải thiện công tác quản trị tài chính, từ đó góp phần phát triển bền vững thị trường chứng khoán.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết nền tảng chính:

• Lý thuyết kế toán thực chứng: Giải thích sự lựa chọn chính sách kế toán của nhà quản lý nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân và giảm thiểu chi phí đại diện. Lý thuyết này giúp hiểu được nguyên nhân và cách thức nhà quản lý điều chỉnh lợi nhuận thông qua các khoản dồn tích kế toán.

• Lý thuyết đại diện: Phân tích mối quan hệ giữa chủ sở hữu (ủy quyền) và nhà quản lý (đại diện), trong đó sự bất đồng mục tiêu và thông tin bất đối xứng dẫn đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận nhằm phục vụ lợi ích cá nhân của nhà quản lý.

• Lý thuyết thông tin bất đối xứng: Nhấn mạnh sự chênh lệch thông tin giữa nhà quản lý và nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán, tạo điều kiện cho hành vi ĐCLN nhằm che giấu hoặc làm sai lệch thông tin tài chính.

Các khái niệm chính bao gồm: điều chỉnh lợi nhuận, khoản dồn tích bất thường (DA), hệ số nợ, hiệu quả tài chính, quy mô công ty, quy mô và tính độc lập của hội đồng quản trị, sự kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT, chất lượng kiểm toán, và sàn niêm yết.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với mẫu gồm 152 công ty phi tài chính niêm yết trên các sàn HOSE, HNX và UPCOM trong giai đoạn 2018-2020. Dữ liệu được thu thập thủ công từ báo cáo tài chính đã kiểm toán. Biến phụ thuộc là mức độ ĐCLN được đo lường bằng mô hình Jones (1991) thông qua các khoản dồn tích bất thường (DA). Các biến độc lập gồm các nhân tố đặc điểm doanh nghiệp và đặc điểm quản lý - kiểm soát.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm Stata 15.1 với các bước: tính toán biến DA, phân tích tương quan, lựa chọn mô hình hồi quy phù hợp (Pooled OLS, FEM, REM) và kiểm định các khuyết tật mô hình như đa cộng tuyến, tự tương quan, phương sai sai số thay đổi. Quy trình nghiên cứu đảm bảo tính khách quan và độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Hệ số nợ có tác động tích cực đến hành vi ĐCLN: Kết quả hồi quy cho thấy hệ số nợ có hệ số 0,0693 với mức ý nghĩa p-value < 0,001, cho thấy doanh nghiệp có đòn bẩy tài chính cao thường điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn. Điều này phù hợp với giả thuyết rằng áp lực trả nợ thúc đẩy nhà quản lý điều chỉnh lợi nhuận để cải thiện hình ảnh tài chính.

2. Hiệu quả tài chính có ảnh hưởng thuận chiều đến ĐCLN: Các công ty có hiệu quả tài chính cao hơn có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn, thể hiện qua hệ số hồi quy dương và ý nghĩa thống kê. Điều này phản ánh việc nhà quản lý tận dụng hiệu quả kinh doanh để điều chỉnh lợi nhuận nhằm thu hút nhà đầu tư hoặc đạt các mục tiêu tài chính.

3. Quy mô công ty có tác động ngược chiều đến ĐCLN: Kết quả cho thấy các công ty có quy mô lớn có mức độ điều chỉnh lợi nhuận thấp hơn so với các công ty nhỏ, với hệ số hồi quy âm và ý nghĩa thống kê. Điều này có thể do các công ty lớn chịu sự giám sát chặt chẽ hơn từ thị trường và các cơ quan quản lý.

4. Quy mô hội đồng quản trị và số lượng thành viên HĐQT độc lập có tác động giảm ĐCLN: Mô hình hồi quy cho thấy quy mô HĐQT và tỷ lệ thành viên độc lập có hệ số âm, cho thấy cơ chế quản trị tốt giúp hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch.

5. Sự kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT làm tăng mức độ ĐCLN: Kết quả phân tích cho thấy sự kiêm nhiệm hai vị trí này có tác động tích cực và có ý nghĩa đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, phản ánh rủi ro tập trung quyền lực và giảm hiệu quả giám sát.

6. Chất lượng kiểm toán (được kiểm toán bởi Big 4) giúp giảm ĐCLN: Các công ty được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán lớn có mức độ điều chỉnh lợi nhuận thấp hơn, thể hiện vai trò quan trọng của kiểm toán độc lập trong việc nâng cao chất lượng thông tin tài chính.

7. Sàn niêm yết UPCOM có mức độ ĐCLN cao hơn so với các sàn HOSE và HNX: Kết quả cho thấy các công ty niêm yết trên sàn UPCOM có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận nhiều hơn, có thể do sự khác biệt về quy định và giám sát trên các sàn giao dịch.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện trên phù hợp với nhiều nghiên cứu trong và ngoài nước, đồng thời phản ánh đặc thù của thị trường chứng khoán Việt Nam. Ví dụ, áp lực tài chính từ hệ số nợ cao thúc đẩy nhà quản lý điều chỉnh lợi nhuận để tránh vi phạm các điều khoản vay. Hiệu quả tài chính cao tạo động lực cho nhà quản lý điều chỉnh nhằm duy trì hình ảnh tích cực với nhà đầu tư. Quy mô công ty lớn và cơ chế quản trị tốt giúp giảm thiểu hành vi ĐCLN nhờ sự giám sát chặt chẽ hơn.

Sự kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT làm giảm hiệu quả kiểm soát nội bộ, tạo điều kiện cho hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Chất lượng kiểm toán cao góp phần nâng cao tính minh bạch và giảm thiểu gian lận. Sự khác biệt về mức độ ĐCLN giữa các sàn niêm yết phản ánh sự đa dạng trong môi trường quản lý và giám sát.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh mức độ ĐCLN theo từng biến nhân tố và bảng hồi quy chi tiết thể hiện hệ số và mức ý nghĩa của từng biến độc lập.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giám sát và quản lý đòn bẩy tài chính: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần thiết lập các giới hạn hợp lý về hệ số nợ nhằm giảm áp lực tài chính và hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, Ban lãnh đạo doanh nghiệp.

2. Cải thiện cơ chế quản trị công ty: Tăng số lượng thành viên HĐQT độc lập và nâng cao vai trò của hội đồng quản trị trong giám sát hoạt động tài chính. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Doanh nghiệp niêm yết, cổ đông.

3. Khuyến khích kiểm toán độc lập chất lượng cao: Ưu tiên lựa chọn các công ty kiểm toán lớn, uy tín để nâng cao chất lượng báo cáo tài chính và giảm thiểu hành vi ĐCLN. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Doanh nghiệp, cơ quan quản lý.

4. Tăng cường quản lý và giám sát các công ty niêm yết trên sàn UPCOM: Xây dựng quy định chặt chẽ hơn và nâng cao tiêu chuẩn công bố thông tin để giảm thiểu hành vi ĐCLN. Thời gian: 1-3 năm; Chủ thể: Sở Giao dịch Chứng khoán, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.

5. Đào tạo và nâng cao nhận thức về đạo đức nghề nghiệp cho nhà quản lý: Tổ chức các chương trình đào tạo nhằm nâng cao ý thức tuân thủ và trách nhiệm trong công tác báo cáo tài chính. Thời gian: 6 tháng - 1 năm; Chủ thể: Doanh nghiệp, các tổ chức đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán: Giúp hiểu rõ hơn về các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng thông tin tài chính, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác và giảm thiểu rủi ro.

2. Ban lãnh đạo và quản lý doanh nghiệp niêm yết: Cung cấp cơ sở để đánh giá và cải thiện công tác quản trị tài chính, nâng cao tính minh bạch và uy tín doanh nghiệp.

3. Cơ quan quản lý thị trường chứng khoán: Hỗ trợ xây dựng chính sách, quy định nhằm kiểm soát và giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận, bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư.

4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, tài chính: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về hành vi điều chỉnh lợi nhuận, các mô hình đo lường và nhân tố tác động trong bối cảnh thị trường Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

1. Điều chỉnh lợi nhuận là gì và tại sao các công ty lại thực hiện?
   Điều chỉnh lợi nhuận là hành vi nhà quản lý sử dụng các phương pháp kế toán linh hoạt để thay đổi số liệu lợi nhuận nhằm đạt mục tiêu cá nhân hoặc doanh nghiệp như thu hút đầu tư, đạt chỉ tiêu tài chính. Ví dụ, công ty có thể điều chỉnh tăng lợi nhuận trước IPO để thu hút nhà đầu tư.

2. Mô hình Jones (1991) được sử dụng như thế nào để đo lường ĐCLN?
   Mô hình Jones (1991) sử dụng các biến doanh thu và tài sản cố định để ước tính phần dồn tích không điều chỉnh, từ đó xác định phần dồn tích bất thường (DA) đại diện cho hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Đây là mô hình phổ biến và được đánh giá phù hợp tại Việt Nam.

3. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến hành vi ĐCLN tại các công ty niêm yết Việt Nam?
   Hệ số nợ, hiệu quả tài chính, sự kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT, chất lượng kiểm toán và quy mô công ty là những nhân tố có ảnh hưởng đáng kể, trong đó hệ số nợ và sự kiêm nhiệm có tác động làm tăng ĐCLN, còn quy mô công ty và chất lượng kiểm toán giúp giảm ĐCLN.

4. Tại sao sự kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT lại làm tăng hành vi ĐCLN?
   Sự kiêm nhiệm tập trung quyền lực vào một cá nhân, làm giảm hiệu quả giám sát của hội đồng quản trị, tạo điều kiện cho nhà quản lý điều chỉnh lợi nhuận nhằm phục vụ lợi ích cá nhân mà không bị kiểm soát chặt chẽ.

5. Làm thế nào để giảm thiểu hành vi ĐCLN trong các công ty niêm yết?
   Tăng cường cơ chế quản trị công ty, nâng cao tính độc lập của hội đồng quản trị, lựa chọn kiểm toán độc lập chất lượng cao, và áp dụng các quy định nghiêm ngặt về công bố thông tin tài chính là các giải pháp hiệu quả để giảm thiểu hành vi ĐCLN.

Kết luận

• Nghiên cứu xác định được các nhân tố chính tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận tại các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam giai đoạn 2018-2020, bao gồm hệ số nợ, hiệu quả tài chính, quy mô công ty, cơ chế quản trị và chất lượng kiểm toán.
• Mô hình Jones (1991) được sử dụng hiệu quả để đo lường mức độ điều chỉnh lợi nhuận thông qua các khoản dồn tích bất thường.
• Kết quả cho thấy sự kiêm nhiệm CEO và chủ tịch HĐQT làm tăng hành vi ĐCLN, trong khi quy mô công ty lớn và cơ chế quản trị tốt giúp hạn chế hành vi này.
• Nghiên cứu góp phần làm rõ đặc thù hành vi ĐCLN trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam, cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, nhà đầu tư và cơ quan quản lý.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng phạm vi nghiên cứu về các ngành nghề khác nhau, cập nhật dữ liệu mới và đề xuất chính sách nhằm nâng cao chất lượng thông tin tài chính trên thị trường.

Hành động khuyến nghị: Các doanh nghiệp và cơ quan quản lý nên áp dụng các giải pháp đề xuất để nâng cao tính minh bạch và hiệu quả quản trị, từ đó góp phần phát triển thị trường chứng khoán bền vững và thu hút đầu tư hiệu quả.