Tổng quan nghiên cứu

Thương mại điện tử (TMĐT) đã trở thành một xu hướng phát triển mạnh mẽ trên toàn cầu, với doanh số toàn cầu tăng từ 300 tỷ USD năm 2001 lên 1.592 tỷ USD năm 2015 và dự kiến đạt 4.8 nghìn tỷ USD vào năm 2021. Tại Việt Nam, TMĐT phát triển nhanh chóng với tốc độ tăng trưởng khoảng 35% mỗi năm, quy mô thị trường năm 2018 đạt khoảng 7,8 tỷ USD và dự kiến lên tới 13 tỷ USD vào năm 2020. Số lượng người dùng Internet tại Việt Nam đạt 64 triệu người, chiếm 67% dân số, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của TMĐT. Tuy nhiên, việc quản lý thuế đối với các giao dịch TMĐT tại Việt Nam còn nhiều thách thức do tính chất đặc thù của lĩnh vực này, như khó khăn trong xác định doanh thu, lợi nhuận, và việc thu thuế đối với các tổ chức, cá nhân nước ngoài hoạt động xuyên biên giới.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng quản lý thuế đối với các giao dịch TMĐT tại Việt Nam giai đoạn 2015-2018, từ đó đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả quản lý thuế nhằm đảm bảo nguồn thu cho ngân sách nhà nước và tạo môi trường kinh doanh bình đẳng. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp kinh doanh TMĐT tại Việt Nam trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến năm 2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện chính sách thuế, nâng cao năng lực quản lý thuế trong bối cảnh TMĐT phát triển nhanh và đa dạng, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế số và hội nhập quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý thuế hiện đại, kết hợp với các khái niệm về TMĐT và quản lý thuế trong môi trường số. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý thuế hiện đại: Nhấn mạnh vai trò của pháp luật, công nghệ thông tin và phương pháp hành chính trong việc tổ chức thực thi chính sách thuế. Theo đó, quản lý thuế bao gồm các hoạt động đăng ký, khai thuế, nộp thuế, thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm, đồng thời sử dụng các công cụ kỹ thuật số để nâng cao hiệu quả và minh bạch.

  2. Lý thuyết về thương mại điện tử và quản lý thuế TMĐT: TMĐT được hiểu là toàn bộ chu trình kinh doanh được thực hiện một phần hoặc toàn bộ qua các phương tiện điện tử, trong đó Internet đóng vai trò trung tâm. Quản lý thuế TMĐT đòi hỏi sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý, áp dụng các công nghệ mới và xây dựng khung pháp lý phù hợp để xử lý các đặc thù như giao dịch xuyên biên giới, thanh toán điện tử và dữ liệu số.

Các khái niệm chính bao gồm: TMĐT (B2B, B2C, C2C), quản lý thuế điện tử, hóa đơn điện tử, thanh toán không dùng tiền mặt, và các nguyên tắc quản lý thuế như minh bạch, hiệu quả, công bằng và đơn giản hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng, bao gồm:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thống kê từ các báo cáo ngành, dữ liệu từ Cục Thương mại điện tử và Công nghệ thông tin, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, các văn bản pháp luật liên quan đến thuế và TMĐT, cùng các báo cáo nghiên cứu thị trường trong giai đoạn 2015-2018.

  • Phương pháp phân tích: So sánh - đối chiếu các chính sách quản lý thuế trong và ngoài nước; mô tả - giải thích thực trạng quản lý thuế TMĐT tại Việt Nam; phân tích thống kê số liệu về doanh thu TMĐT, tỷ lệ doanh nghiệp tham gia các kênh TMĐT, tỷ lệ thanh toán điện tử; tổng hợp các kết quả khảo sát và báo cáo để đánh giá hiệu quả quản lý thuế.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Dữ liệu thu thập từ các doanh nghiệp TMĐT, các tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán và cơ quan thuế tại Việt Nam trong giai đoạn 2015-2018, đảm bảo tính đại diện cho các loại hình doanh nghiệp và mô hình TMĐT phổ biến.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu và chính sách trong giai đoạn 2015-2018, đồng thời tham khảo các kinh nghiệm quốc tế và xu hướng phát triển TMĐT đến năm 2019 để đề xuất giải pháp phù hợp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng nhanh của TMĐT tại Việt Nam: Doanh thu TMĐT B2C năm 2018 đạt khoảng 4,97 tỷ USD, chiếm 3,18% tổng mức bán lẻ hàng hóa cả nước, với tốc độ tăng trưởng trung bình 35%/năm. Giá trị mua hàng trực tuyến bình quân đạt khoảng 145 USD/người/năm. (Nguồn: Cục TMĐT và Công nghệ thông tin, 2018)

  2. Cơ sở hạ tầng thanh toán và vận chuyển được cải thiện: Số lượng thẻ ngân hàng phát hành đạt trên 141,5 triệu thẻ vào tháng 6/2018, với hơn 76 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán qua Internet và 39 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán qua điện thoại di động. Dịch vụ vận chuyển đa dạng và phát triển nhanh, góp phần nâng cao trải nghiệm khách hàng.

  3. Tỷ lệ doanh nghiệp tham gia các kênh TMĐT: Khoảng 11% doanh nghiệp tham gia sàn giao dịch điện tử năm 2018, giảm nhẹ so với năm trước; 19% doanh nghiệp sử dụng ứng dụng trên thiết bị di động để bán hàng; 64% người mua hàng vẫn thanh toán tiền mặt khi nhận hàng, trong khi thanh toán qua ví điện tử chiếm 37%, thanh toán qua ngân hàng chiếm 14%.

  4. Hiệu quả quản lý thuế TMĐT còn hạn chế: Mặc dù hệ thống khai và nộp thuế điện tử đã được triển khai rộng rãi, việc quản lý thuế đối với các giao dịch TMĐT xuyên biên giới, các cá nhân kinh doanh trên mạng xã hội và các doanh nghiệp nước ngoài vẫn gặp nhiều khó khăn. Việc xác định doanh thu, lợi nhuận và thu thuế chưa được thực hiện hiệu quả, dẫn đến thất thu cho ngân sách nhà nước.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ tính đa dạng và phức tạp của các mô hình TMĐT, đặc biệt là các giao dịch xuyên biên giới và cá nhân kinh doanh nhỏ lẻ trên mạng xã hội. So với các nghiên cứu quốc tế, Việt Nam còn thiếu các quy định pháp lý cụ thể và công nghệ quản lý hiện đại để kiểm soát hiệu quả các giao dịch này. Việc thanh toán tiền mặt chiếm tỷ lệ cao cũng làm giảm hiệu quả thu thuế điện tử.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ doanh thu TMĐT theo từng hình thức thanh toán, biểu đồ tăng trưởng doanh thu TMĐT qua các năm, và bảng so sánh tỷ lệ doanh nghiệp tham gia các kênh TMĐT. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét xu hướng phát triển và những điểm nghẽn trong quản lý thuế.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh sự cần thiết của việc hoàn thiện khung pháp lý, áp dụng công nghệ thông tin hiện đại và tăng cường hợp tác quốc tế để nâng cao hiệu quả quản lý thuế TMĐT, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển bền vững của lĩnh vực này.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách thuế đối với TMĐT: Xây dựng và ban hành các văn bản pháp luật cụ thể điều chỉnh các hoạt động TMĐT, đặc biệt là các giao dịch xuyên biên giới và cá nhân kinh doanh trên mạng xã hội. Mục tiêu là đảm bảo công bằng thuế và minh bạch trong kê khai, nộp thuế. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Tài chính, Bộ Công Thương.

  2. Tăng cường quản lý và kiểm tra thuế bằng công nghệ thông tin: Phát triển hệ thống quản lý thuế điện tử tích hợp công nghệ phân tích dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo để phát hiện rủi ro, gian lận thuế trong TMĐT. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ thu thuế đúng và đủ. Thời gian thực hiện: 2-3 năm. Chủ thể: Tổng cục Thuế, các cơ quan công nghệ thông tin.

  3. Khuyến khích thanh toán không dùng tiền mặt trong TMĐT: Phối hợp với Ngân hàng Nhà nước và các tổ chức thanh toán thúc đẩy sử dụng ví điện tử, thẻ ngân hàng và các hình thức thanh toán điện tử khác nhằm giảm tỷ lệ thanh toán tiền mặt hiện chiếm 64%. Mục tiêu tăng tỷ lệ thanh toán điện tử lên trên 50% trong 3 năm tới. Chủ thể: Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước, doanh nghiệp TMĐT.

  4. Tăng cường hợp tác quốc tế trong quản lý thuế TMĐT: Tham gia các hiệp định song phương và đa phương về trao đổi thông tin thuế, phối hợp xử lý các trường hợp trốn thuế xuyên biên giới. Mục tiêu nâng cao hiệu quả quản lý thuế đối với các doanh nghiệp nước ngoài hoạt động tại Việt Nam. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể: Bộ Tài chính, Bộ Ngoại giao.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý thuế và nhà hoạch định chính sách: Giúp hiểu rõ thực trạng và các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý thuế TMĐT, từ đó xây dựng chính sách phù hợp và hiệu quả.

  2. Doanh nghiệp TMĐT và các nhà cung cấp dịch vụ thanh toán: Nắm bắt các quy định pháp luật và xu hướng quản lý thuế để tuân thủ và tối ưu hóa hoạt động kinh doanh.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên chuyên ngành Tài chính - Ngân hàng: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về quản lý thuế trong môi trường TMĐT, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Các tổ chức quốc tế và đối tác phát triển: Tham khảo kinh nghiệm và thực trạng quản lý thuế TMĐT tại Việt Nam để hỗ trợ kỹ thuật và hợp tác phát triển.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý thuế TMĐT khác gì so với quản lý thuế truyền thống?
    Quản lý thuế TMĐT đòi hỏi áp dụng công nghệ thông tin hiện đại, xử lý các giao dịch điện tử, đặc biệt là các giao dịch xuyên biên giới và cá nhân kinh doanh nhỏ lẻ, trong khi quản lý thuế truyền thống chủ yếu dựa trên giao dịch vật lý và hồ sơ giấy tờ.

  2. Tại sao việc thu thuế từ các doanh nghiệp nước ngoài hoạt động TMĐT tại Việt Nam lại khó khăn?
    Do các doanh nghiệp này không có cơ sở thường trú tại Việt Nam, giao dịch qua mạng và thanh toán quốc tế, nên việc xác định doanh thu, lợi nhuận và thu thuế gặp nhiều rào cản pháp lý và kỹ thuật.

  3. Thanh toán không dùng tiền mặt ảnh hưởng thế nào đến quản lý thuế TMĐT?
    Thanh toán điện tử giúp cơ quan thuế dễ dàng theo dõi, kiểm soát dòng tiền và xác định doanh thu chính xác, từ đó nâng cao hiệu quả thu thuế so với thanh toán tiền mặt.

  4. Các hình thức TMĐT phổ biến tại Việt Nam hiện nay là gì?
    Bao gồm B2B (doanh nghiệp với doanh nghiệp), B2C (doanh nghiệp với người tiêu dùng), C2C (người tiêu dùng với người tiêu dùng) và các mô hình mới như TMĐT qua mạng xã hội, ứng dụng di động.

  5. Làm thế nào để doanh nghiệp TMĐT tuân thủ tốt hơn nghĩa vụ thuế?
    Doanh nghiệp cần đăng ký thuế đầy đủ, sử dụng hóa đơn điện tử, khai và nộp thuế điện tử đúng hạn, đồng thời phối hợp với cơ quan thuế trong việc cung cấp thông tin và thực hiện các quy định pháp luật.

Kết luận

  • TMĐT tại Việt Nam phát triển nhanh với tốc độ tăng trưởng khoảng 35%/năm, quy mô thị trường năm 2018 đạt gần 8 tỷ USD.
  • Quản lý thuế TMĐT còn nhiều thách thức do tính đa dạng của mô hình kinh doanh và hạn chế về pháp lý, công nghệ.
  • Hệ thống khai, nộp thuế điện tử đã được triển khai rộng rãi nhưng việc thu thuế đối với các giao dịch xuyên biên giới và cá nhân kinh doanh còn hạn chế.
  • Cần hoàn thiện chính sách thuế, áp dụng công nghệ quản lý hiện đại và tăng cường hợp tác quốc tế để nâng cao hiệu quả quản lý thuế TMĐT.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt, hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao năng lực quản lý thuế trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững của TMĐT và nâng cao hiệu quả quản lý thuế, góp phần tăng nguồn thu cho ngân sách nhà nước và thúc đẩy kinh tế số tại Việt Nam.