Bảo Vệ Quyền Và Lợi Ích Của Người Bị Tạm Giữ, Bị Can Và Bị Cáo Chưa Thành Niên Trong Tố Tụng Hình Sự Ở Việt Nam

Khái niệm người chưa thành niên được sử dụng trong nhiều ngành khoa học, mỗi ngành có những cách nhìn nhận khác nhau. Theo từ điển tiếng Việt, người chưa thành niên là người chưa đến tuổi được pháp luật công nhận là công dân với đầy đủ quyền và nghĩa vụ. Trong khoa học pháp lý, người chưa thành niên là người chưa đạt đến một độ tuổi nhất định. Điều 18 Bộ luật Dân sự năm 2005 quy định: “Người chưa đủ 18 tuổi là người chưa thành niên”. Điều 1 Công ước về quyền trẻ em quy định “trẻ em là người dưới 18 tuổi trừ trường pháp luật áp dụng với trẻ em đó quy định tuổi thành niên sớm hơn”. Luật Bảo vệ, Chăm sóc và Giáo dục trẻ em năm 2004 quy định trẻ em là công dân Việt Nam dưới 16 tuổi. Như vậy, khái niệm người chưa thành niên rộng hơn và bao gồm cả trẻ em.

Cần phân biệt khái niệm người chưa thành niên với khái niệm trẻ em vì đây là hai khái niệm có nội hàm gần giống nhau. Trong luật pháp quốc tế có sự đồng nhất giữa hai khái niệm này. Tuy nhiên, trong phạm vi pháp luật quốc gia, Việt Nam có sự phân biệt giữa hai khái niệm này. Trẻ em được quy định tại điều 1 Luật bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 2004 thì trẻ em là công dân Việt Nam dưới 16 tuổi. Như vậy chung ta có thể thấy hai khái niệm này là không đồng nhất với nhau. Khái niệm người chưa thành niên có nội hàm rộng hơn và bao gồm cả trẻ em. Từ đây chúng ta có thể phân biệt trẻ em là người chưa thành niên, nhưng người chưa thành niên chưa chắc là trẻ em vì có một bộ phận người chưa thành niên từ tuổi 16 đến dưới 18 tuổi không phải là trẻ em.

Trong những năm qua số vụ án có người chưa thành niên thực hiện ngày càng gia tăng về số lượng và gia tăng về mức độ nguy hiểm đối với xã hội. Người chưa thành niên là người đang trong giai đoạn chuyển tiếp từ trẻ em sang người lớn, chưa phát triển đầy đủ về thể chất lẫn tinh thần. vì vậy, họ không có khả năng tự bảo vệ mình khi tham gia tố tụng, đặc biệt khi họ đứng trước sự cáo buộc từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng. Thấu hiểu được những đặc điểm tâm sinh lý riêng biệt của lứa tuổi này nên pháp luật luôn đặt hành vi của họ trong mối liên hệ với trách nhiệm chăm sóc, giáo dục của gia đình, nhà trường và xã hội.

Mặc dù, quy định của pháp luật TTHS về thủ tục giải quyết các vụ án do người chưa thành niên thực hiện tương đối đầy đủ và cụ thể nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho đối tượng này, tuy nhiên, trong thực tế triển khai những quy định này đã bộc lộ những hạn chế, thiếu sót nhất định. Bên cạnh đó, các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng là những người trực tiếp vận hành guồng máy công quyền đã không tuân thủ đúng các quy định của pháp luật, dẫn đến những vi phạm nghiêm trọng trong thủ tục tố tụng, xâm hại đến quyền và lợi ích của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo chưa thành niên.

Cần tăng cường trợ giúp pháp lý miễn phí cho người chưa thành niên để đảm bảo họ được bảo vệ quyền lợi một cách tốt nhất. Điều này bao gồm việc cung cấp thông tin pháp luật, tư vấn pháp lý và cử luật sư bào chữa. Các trung tâm trợ giúp pháp lý cần có đội ngũ luật sư chuyên trách, có kinh nghiệm và am hiểu về tâm lý người chưa thành niên. Đồng thời, cần tạo điều kiện thuận lợi để người chưa thành niên tiếp cận với dịch vụ trợ giúp pháp lý.

Sự tham gia của người đại diện hợp pháp (cha mẹ, người giám hộ) là rất quan trọng trong quá trình tố tụng đối với người chưa thành niên. Người đại diện hợp pháp có trách nhiệm bảo vệ quyền và lợi ích của người chưa thành niên, cung cấp thông tin cho cơ quan điều tra, tham gia các buổi hỏi cung, đối chất và phiên tòa. Cơ quan tiến hành tố tụng cần tạo điều kiện để người đại diện hợp pháp thực hiện đầy đủ trách nhiệm của mình.

Cần ưu tiên áp dụng các biện pháp thay thế xử lý hình sự đối với người chưa thành niên, như khiển trách, hòa giải tại cộng đồng, giáo dục tại xã, phường, thị trấn. Các biện pháp thay thế này giúp người chưa thành niên nhận ra sai phạm, sửa chữa lỗi lầm và tránh xa con đường phạm tội. Đồng thời, cần có sự giám sát chặt chẽ của gia đình, chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội.

Cần cung cấp dịch vụ hỗ trợ tâm lý cho người chưa thành niên để giúp họ vượt qua những khó khăn, sang chấn tâm lý và xây dựng lại cuộc sống. Các chuyên gia tâm lý cần có kiến thức và kỹ năng chuyên môn để tư vấn, trị liệu và hỗ trợ người chưa thành niên. Đồng thời, cần tạo điều kiện để họ tham gia các hoạt động xã hội, giao lưu với bạn bè và xây dựng các mối quan hệ tích cực.

Cần xây dựng mô hình tố tụng thân thiện với người chưa thành niên, đảm bảo họ được đối xử công bằng, tôn trọng và được lắng nghe ý kiến. Mô hình tố tụng thân thiện cần có những quy trình, thủ tục đặc biệt, phù hợp với đặc điểm tâm lý và trình độ nhận thức của người chưa thành niên. Đồng thời, cần có đội ngũ cán bộ chuyên trách, có kinh nghiệm và am hiểu về tâm lý người chưa thành niên.

Cần có đội ngũ thẩm phán chuyên trách về xử lý án người chưa thành niên, có kiến thức chuyên môn sâu rộng, kinh nghiệm thực tiễn phong phú và am hiểu về tâm lý người chưa thành niên. Các thẩm phán chuyên trách cần được đào tạo bài bản về luật pháp, tâm lý học, giáo dục học và các kỹ năng cần thiết để giải quyết các vụ án liên quan đến người chưa thành niên một cách công bằng, khách quan và nhân văn.

Cần tiếp tục hoàn thiện chính sách hình sự đối với người chưa thành niên, đảm bảo phù hợp với các công ước quốc tế và điều kiện thực tiễn của Việt Nam. Chính sách hình sự cần hướng tới mục tiêu bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên, đồng thời đảm bảo trật tự an toàn xã hội. Cần có những quy định cụ thể về các biện pháp thay thế xử lý hình sự, các biện pháp giáo dục, cải tạo và tái hòa nhập cộng đồng.

Cần tăng cường hợp tác quốc tế về tố tụng hình sự người chưa thành niên, học hỏi kinh nghiệm của các nước tiên tiến và chia sẻ kinh nghiệm của Việt Nam. Hợp tác quốc tế có thể được thực hiện thông qua các chương trình trao đổi, hội thảo, tập huấn và nghiên cứu chung. Đồng thời, cần tích cực tham gia các diễn đàn quốc tế về quyền trẻ em và tố tụng hình sự.