Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2014 đến 2018, tại huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng, có tổng cộng 115 bị cáo là người chưa thành niên (NCTN) bị đưa ra xét xử trong 88 vụ án hình sự, chiếm khoảng 1,9% tổng số vụ án xét xử tại địa phương. Tình hình tội phạm của người chưa thành niên có xu hướng gia tăng về số lượng và tính chất ngày càng phức tạp, với các hành vi phạm tội có mức độ nguy hiểm cao hơn, thủ đoạn tinh vi hơn. Đây là vấn đề cấp thiết đặt ra cho công tác bảo đảm quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong xét xử hình sự tại Tòa án nhân dân cấp huyện.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, từ đó phát hiện những bất cập trong Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 và thực tiễn áp dụng tại huyện Thủy Nguyên, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền cho nhóm đối tượng này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn xét xử tại Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên trong giai đoạn 2014-2018.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện ở việc góp phần hoàn thiện cơ sở lý luận về quyền của bị cáo là người chưa thành niên, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo hữu ích cho các cơ quan tố tụng, luật sư và các cơ sở đào tạo luật nhằm nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự, đặc biệt đối với nhóm đối tượng dễ bị tổn thương này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về quyền con người trong tố tụng hình sự, đặc biệt tập trung vào quyền của người chưa thành niên trong hệ thống pháp luật hình sự. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quyền con người và quyền công dân: Khái niệm quyền con người được hiểu là những quyền cơ bản, không thể tước bỏ, được pháp luật và xã hội công nhận cho mọi cá nhân, trong đó có quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong tố tụng hình sự. Quyền công dân là tập hợp các quyền được pháp luật quốc gia ghi nhận, áp dụng cho công dân trong mối quan hệ với Nhà nước.

  2. Lý thuyết bảo đảm quyền trong tố tụng hình sự: Bảo đảm quyền của bị cáo là người chưa thành niên không chỉ là việc ghi nhận quyền trong pháp luật mà còn là hoạt động thực thi, bảo vệ quyền đó thông qua các cơ quan tiến hành tố tụng, tổ chức xã hội và Nhà nước. Khái niệm bảo đảm quyền bao gồm các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội, pháp lý và tổ chức nhằm tạo môi trường thuận lợi để quyền được thực hiện đầy đủ và hiệu quả.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: người chưa thành niên (từ đủ 14 đến dưới 18 tuổi), bị cáo, quyền bào chữa, quyền được xét xử công bằng, bảo đảm quyền tố tụng, và các biện pháp bảo vệ đặc thù đối với người chưa thành niên trong tố tụng hình sự.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu biện chứng duy vật kết hợp với các phương pháp nghiên cứu khoa học pháp lý và thực tiễn, cụ thể:

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Nghiên cứu các quy định pháp luật hiện hành, các văn bản pháp lý quốc tế liên quan đến quyền trẻ em và quyền của bị cáo là người chưa thành niên.

  • Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật Việt Nam với các chuẩn mực quốc tế và kinh nghiệm của một số quốc gia nhằm đánh giá tính phù hợp và hiệu quả của pháp luật hiện hành.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu về tình hình xét xử các vụ án có bị cáo là người chưa thành niên tại Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên trong giai đoạn 2014-2018 với tổng cỡ mẫu 115 bị cáo.

  • Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Đánh giá thực trạng bảo đảm quyền của bị cáo là người chưa thành niên qua hoạt động xét xử tại Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên, dựa trên báo cáo tổng kết công tác và các hồ sơ vụ án.

  • Phương pháp tiếp cận hệ thống và lịch sử: Xem xét sự phát triển của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về quyền của người chưa thành niên và các chính sách cải cách tư pháp liên quan.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2014 đến 2018, tập trung vào phân tích các vụ án hình sự có bị cáo là người chưa thành niên tại huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình hình tội phạm người chưa thành niên gia tăng và phức tạp: Số lượng bị cáo là người chưa thành niên bị đưa ra xét xử tại Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên tăng dần qua các năm, từ 19 bị cáo năm 2014 lên 26 bị cáo năm 2018, trung bình hơn 20 bị cáo mỗi năm. Mặc dù số lượng tăng không cao, nhưng tính chất tội phạm ngày càng nghiêm trọng với thủ đoạn tinh vi hơn.

  2. Quyền của bị cáo là người chưa thành niên được quy định đầy đủ trong BLTTHS 2015: Các quyền cơ bản như quyền được giải thích về quyền và nghĩa vụ, quyền trình bày ý kiến, quyền bào chữa, quyền kháng cáo được bảo đảm rõ ràng. Đặc biệt, quyền bào chữa được chú trọng với quy định bắt buộc có người bào chữa trong trường hợp bị cáo không tự chọn được luật sư.

  3. Thực tiễn bảo đảm quyền tại Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên còn tồn tại hạn chế: Mặc dù Tòa án đã thực hiện tốt việc trả hồ sơ điều tra bổ sung, bảo đảm quyền bào chữa và quyền kháng cáo cho bị cáo là người chưa thành niên, nhưng vẫn còn một số vụ án bị trả hồ sơ và đình chỉ, ảnh hưởng đến tiến độ xét xử. Số vụ án có kháng cáo, kháng nghị chiếm khoảng 14% tổng số vụ án có bị cáo là người chưa thành niên.

  4. Yếu tố tâm lý, xã hội và tổ chức ảnh hưởng đến bảo đảm quyền: Đặc điểm tâm sinh lý của người chưa thành niên khiến họ dễ bị tổn thương, thiếu khả năng tự bảo vệ quyền lợi. Ngoài ra, sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội còn hạn chế, ảnh hưởng đến việc giáo dục và phòng ngừa tội phạm. Tổ chức và trình độ chuyên môn của cán bộ Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên được đánh giá cao với 100% thẩm phán có trình độ cử nhân luật, nhiều người có trình độ thạc sĩ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân gia tăng tội phạm người chưa thành niên tại huyện Thủy Nguyên có liên quan mật thiết đến đặc điểm tâm sinh lý của nhóm tuổi này, cũng như các yếu tố xã hội như sự phân hóa giàu nghèo, đô thị hóa nhanh và sự thiếu quan tâm giáo dục từ gia đình. Kết quả xét xử cho thấy Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên đã nỗ lực bảo đảm quyền tố tụng cho bị cáo là người chưa thành niên, thể hiện qua việc thực hiện đầy đủ các thủ tục tố tụng, bảo vệ quyền bào chữa và quyền kháng cáo.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc bảo đảm quyền của bị cáo là người chưa thành niên tại Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể, song vẫn cần hoàn thiện hơn về mặt pháp luật và thực tiễn áp dụng. Ví dụ, các quy định về thủ tục tố tụng thân thiện với người chưa thành niên và sự tham gia của người đại diện hợp pháp cần được tăng cường để phù hợp với đặc điểm tâm lý của nhóm đối tượng này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số lượng bị cáo là người chưa thành niên qua các năm, bảng thống kê số vụ án trả hồ sơ, đình chỉ và kháng cáo để minh họa thực trạng bảo đảm quyền trong xét xử.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện pháp luật về quyền của bị cáo là người chưa thành niên: Cần sửa đổi, bổ sung BLTTHS để quy định rõ hơn về thủ tục tố tụng thân thiện, tăng cường quyền được đại diện hợp pháp và bảo vệ đặc thù cho người chưa thành niên. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho cán bộ Tòa án và các cơ quan tiến hành tố tụng: Đào tạo về tâm lý lứa tuổi, kỹ năng giao tiếp và xử lý vụ án có bị cáo là người chưa thành niên nhằm nâng cao chất lượng xét xử. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Tòa án nhân dân cấp tỉnh, Học viện Tư pháp.

  3. Xây dựng cơ sở vật chất, môi trường xét xử thân thiện với người chưa thành niên: Thiết kế phòng xử án, buồng hỏi cung phù hợp với tâm lý và nhu cầu của người chưa thành niên để giảm áp lực và tạo điều kiện thuận lợi cho việc bảo vệ quyền lợi. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân cấp huyện.

  4. Tăng cường phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong giáo dục và phòng ngừa tội phạm người chưa thành niên: Xây dựng các chương trình giáo dục pháp luật, kỹ năng sống và hỗ trợ tâm lý cho thanh thiếu niên nhằm giảm thiểu nguy cơ phạm tội. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các tổ chức xã hội, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ Tòa án và Viện kiểm sát nhân dân: Nâng cao nhận thức và kỹ năng bảo đảm quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong quá trình xét xử, từ đó nâng cao chất lượng công tác xét xử.

  2. Luật sư và người bào chữa: Hiểu rõ các quyền và thủ tục tố tụng đặc thù đối với bị cáo là người chưa thành niên để bảo vệ quyền lợi khách hàng hiệu quả hơn.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên luật: Cung cấp tài liệu tham khảo chuyên sâu về quyền của người chưa thành niên trong tố tụng hình sự, phục vụ công tác đào tạo và nghiên cứu.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức xã hội: Hỗ trợ xây dựng chính sách, chương trình giáo dục và phòng ngừa tội phạm người chưa thành niên, đồng thời giám sát việc thực thi pháp luật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Người chưa thành niên trong tố tụng hình sự được hiểu như thế nào?
    Người chưa thành niên là cá nhân từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi tại thời điểm thực hiện hành vi phạm tội và bị Tòa án quyết định đưa ra xét xử. Họ có những quyền tố tụng đặc thù nhằm bảo vệ lợi ích hợp pháp trong quá trình tố tụng.

  2. Quyền bào chữa của bị cáo là người chưa thành niên được bảo đảm ra sao?
    Bị cáo là người chưa thành niên có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người bào chữa, trong trường hợp không có người bào chữa, cơ quan tiến hành tố tụng phải cử người bào chữa bắt buộc để bảo vệ quyền lợi của họ.

  3. Tại sao cần có thủ tục tố tụng thân thiện với người chưa thành niên?
    Do đặc điểm tâm sinh lý chưa phát triển toàn diện, người chưa thành niên dễ bị tổn thương và khó tự bảo vệ quyền lợi, nên thủ tục thân thiện giúp giảm áp lực, tạo môi trường xét xử công bằng và nhân đạo.

  4. Các cơ quan tố tụng tại huyện Thủy Nguyên đã thực hiện bảo đảm quyền cho người chưa thành niên như thế nào?
    Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên đã thực hiện tốt việc trả hồ sơ điều tra bổ sung, bảo đảm quyền bào chữa và quyền kháng cáo cho bị cáo là người chưa thành niên, góp phần nâng cao chất lượng xét xử.

  5. Giải pháp nào hiệu quả để giảm tội phạm người chưa thành niên?
    Ngoài hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực xét xử, cần tăng cường phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong giáo dục, hỗ trợ tâm lý và phòng ngừa tội phạm cho thanh thiếu niên.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ khái niệm, đặc điểm và quyền của bị cáo là người chưa thành niên trong tố tụng hình sự, đồng thời phân tích thực trạng bảo đảm quyền tại Tòa án nhân dân huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng giai đoạn 2014-2018.
  • Số liệu thống kê cho thấy số lượng bị cáo là người chưa thành niên bị xét xử có xu hướng tăng nhẹ, với tính chất tội phạm ngày càng nghiêm trọng và phức tạp hơn.
  • Quyền bào chữa, quyền được giải thích và quyền kháng cáo của bị cáo là người chưa thành niên được quy định đầy đủ trong BLTTHS 2015 và được thực hiện tương đối tốt tại địa phương.
  • Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những hạn chế về thủ tục tố tụng, cơ sở vật chất và sự phối hợp giữa các bên liên quan trong việc bảo đảm quyền cho người chưa thành niên.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ, cải thiện môi trường xét xử và tăng cường giáo dục phòng ngừa nhằm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo là người chưa thành niên trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền cho người chưa thành niên trong tố tụng hình sự, góp phần xây dựng hệ thống tư pháp nhân đạo và công bằng hơn.