I. Tổng Quan Về Ảnh Hưởng Của HĐQT Độc Lập Nghiên Cứu Tiêu Biểu
Hội đồng quản trị (HĐQT) đóng vai trò then chốt trong quản trị doanh nghiệp, đặc biệt tại các công ty niêm yết. Sự độc lập của HĐQT là yếu tố quan trọng để đảm bảo tính khách quan và hiệu quả trong việc giám sát hoạt động của công ty. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng HĐQT độc lập có thể hạn chế hành vi quản trị lợi nhuận (QTLN), bảo vệ quyền lợi của cổ đông và nâng cao chất lượng báo cáo tài chính. Tuy nhiên, mối quan hệ này không phải lúc nào cũng tuyến tính và có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác, chẳng hạn như cơ cấu sở hữu, đặc điểm ngành và môi trường pháp lý. Nghiên cứu của Peasnell et al. cho thấy các công ty có HĐQT độc lập thường ít có hành vi QTLN. Bộ luật Sarbanes-Oxley (2002) nhấn mạnh tầm quan trọng của tính độc lập của HĐQT trong việc cải thiện chất lượng thông tin lợi nhuận.
1.1. Các Nghiên Cứu Quốc Tế Về HĐQT Độc Lập Và QTLN
Nhiều nghiên cứu quốc tế đã tập trung vào mối quan hệ giữa hội đồng quản trị độc lập và hành vi quản trị lợi nhuận. Các nghiên cứu này thường sử dụng các mô hình khác nhau để đo lường QTLN, chẳng hạn như mô hình Jones sửa đổi hoặc các biến dồn tích bất thường. Kết quả nghiên cứu thường cho thấy rằng HĐQT độc lập có xu hướng giảm thiểu QTLN, nhưng mức độ ảnh hưởng có thể khác nhau tùy thuộc vào từng quốc gia và từng giai đoạn. Các nghiên cứu dựa trên dữ liệu của các công ty Mỹ và Anh thường có kết quả ủng hộ vai trò giám sát của HĐQT độc lập, trong khi các nghiên cứu tại các quốc gia có thị trường mới nổi lại cho thấy kết quả trái chiều.
1.2. Nghiên Cứu Trong Nước Về Tác Động Của HĐQT Độc Lập
Tại Việt Nam, các nghiên cứu về HĐQT độc lập và hành vi quản trị lợi nhuận vẫn còn hạn chế. Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự độc lập của HĐQT có thể nâng cao khả năng giám sát và điều hành, giảm thiểu QTLN (Giáp Thị Liên (2004), Lê Văn Thừa (2017)). Tuy nhiên, cũng có nghiên cứu chỉ ra rằng sự độc lập của HĐQT không tác động đến hành vi QTLN (Bùi Văn Dương và Ngô Hoàng Điệp (2017)). Điều này cho thấy cần có thêm nhiều nghiên cứu để làm rõ mối quan hệ này trong bối cảnh Việt Nam.
II. Thách Thức Rào Cản Đối Với HĐQT Độc Lập Tại Công Ty Niêm Yết
Mặc dù có vai trò quan trọng, HĐQT độc lập vẫn đối mặt với nhiều thách thức trong việc thực hiện hiệu quả chức năng giám sát, đặc biệt tại các công ty niêm yết chịu sự kiểm soát của các gia đình hoặc các nhóm cổ đông lớn. Các thành viên độc lập có thể chịu áp lực từ các cổ đông này, làm giảm tính khách quan trong các quyết định của họ. Ngoài ra, sự thiếu hụt thông tin hoặc sự phức tạp của các giao dịch tài chính cũng có thể cản trở khả năng giám sát của HĐQT độc lập. Theo Luật Doanh nghiệp 2014, Công ty Cổ phần lựa chọn mô hình có HĐQT phải có ít nhất 20% số thành viên là thành viên độc lập và có Ban kiểm toán nội bộ trực thuộc HĐQT.
2.1. Ảnh Hưởng Của Kiểm Soát Gia Đình Đến Tính Độc Lập Của HĐQT
Tại các công ty niêm yết có sự kiểm soát của gia đình, tính độc lập của HĐQT có thể bị suy giảm do các thành viên trong gia đình thường có ảnh hưởng lớn đến việc bổ nhiệm và bầu cử thành viên HĐQT. Điều này có thể dẫn đến việc các thành viên độc lập không thực sự độc lập và có xu hướng ủng hộ các quyết định của gia đình. Nghiên cứu của Bikki Jaggi, Sidney Leung, Ferdinand Gul (2009) cho thấy hiệu quả giám sát của các giám đốc độc lập không điều hành giảm xuống trong các công ty kiểm soát gia đình.
2.2. Thông Tin Bất Cân Xứng Và Khó Khăn Trong Giám Sát QTLN
Thông tin bất cân xứng giữa ban quản lý và HĐQT có thể gây khó khăn cho việc giám sát hành vi quản trị lợi nhuận. Ban quản lý thường có nhiều thông tin hơn về hoạt động kinh doanh của công ty, trong khi HĐQT có thể không đủ thông tin để đánh giá chính xác các quyết định của ban quản lý. Điều này đặc biệt đúng trong các giao dịch phức tạp hoặc các ước tính kế toán chủ quan.
III. Cách HĐQT Độc Lập Giảm Thiểu Quản Trị Lợi Nhuận Tại HOSE
Để giảm thiểu hành vi quản trị lợi nhuận tại các công ty niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán TP. HCM (HOSE), HĐQT độc lập cần thực hiện hiệu quả chức năng giám sát và kiểm soát. Điều này đòi hỏi HĐQT phải có đủ năng lực, kiến thức và sự độc lập để đánh giá khách quan các quyết định của ban quản lý và đưa ra các quyết định vì lợi ích của tất cả các cổ đông. Các thành viên độc lập cần tích cực tham gia vào các cuộc họp HĐQT, đặt câu hỏi và yêu cầu giải trình về các vấn đề quan trọng. HĐQT độc lập cần phải cải thiện chất lượng báo cáo tài chính.
3.1. Nâng Cao Năng Lực Và Tính Độc Lập Của Thành Viên HĐQT
Để HĐQT độc lập hoạt động hiệu quả, cần đảm bảo rằng các thành viên độc lập có đủ năng lực, kiến thức và kinh nghiệm để thực hiện chức năng giám sát. Các công ty nên có các chính sách rõ ràng về tiêu chuẩn tuyển chọn thành viên độc lập và cung cấp các chương trình đào tạo phù hợp để nâng cao năng lực của họ. Đồng thời, cần có các cơ chế để đảm bảo tính độc lập thực sự của các thành viên HĐQT, chẳng hạn như quy định về thời gian giữ chức vụ, giới hạn về mối quan hệ kinh doanh với công ty và các biện pháp bảo vệ quyền lợi của thành viên độc lập.
3.2. Tăng Cường Kiểm Soát Nội Bộ Và Ủy Ban Kiểm Toán
Kiểm soát nội bộ hiệu quả là yếu tố quan trọng để ngăn chặn hành vi quản trị lợi nhuận. HĐQT độc lập cần giám sát chặt chẽ hệ thống kiểm soát nội bộ của công ty và đảm bảo rằng hệ thống này hoạt động hiệu quả. Ủy ban kiểm toán, với thành phần chủ yếu là các thành viên độc lập, đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát quá trình lập và trình bày báo cáo tài chính, đảm bảo tính minh bạch và đáng tin cậy của thông tin tài chính. Ủy ban kiểm toán nên xem xét kỹ lưỡng các chính sách kế toán của công ty và đánh giá tính hợp lý của các ước tính kế toán chủ quan.
IV. Phân Tích Kết Quả Nghiên Cứu HĐQT Độc Lập và Công Ty Gia Đình
Các nghiên cứu thực nghiệm về ảnh hưởng của HĐQT độc lập đến hành vi quản trị lợi nhuận trong các công ty gia đình thường cho thấy kết quả không thống nhất. Một số nghiên cứu cho thấy HĐQT độc lập có thể giảm thiểu QTLN trong các công ty gia đình, trong khi các nghiên cứu khác lại không tìm thấy mối quan hệ đáng kể hoặc thậm chí cho thấy HĐQT độc lập có thể làm tăng QTLN trong một số trường hợp. Kết quả này có thể phản ánh sự phức tạp của mối quan hệ giữa HĐQT độc lập, kiểm soát gia đình và quản trị lợi nhuận. Nghiên cứu của Pornsit Jiraporn, Peter J. DaDalt (2009) cho thấy QTLN thực sự xảy ra ở mức độ thấp hơn trong các công ty gia đình so với các công ty không phải là gia đình.
4.1. Mức Độ Ảnh Hưởng Của Kiểm Soát Gia Đình Đến QTLN
Mức độ kiểm soát gia đình có thể ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa HĐQT độc lập và hành vi quản trị lợi nhuận. Trong các công ty gia đình có mức độ kiểm soát cao, các thành viên trong gia đình có thể có ảnh hưởng lớn đến HĐQT, làm giảm tính độc lập thực tế của các thành viên độc lập. Trong những trường hợp này, HĐQT độc lập có thể không có khả năng thực hiện hiệu quả chức năng giám sát và có thể không thể ngăn chặn QTLN.
4.2. So Sánh QTLN Giữa Công Ty Gia Đình và Phi Gia Đình
Một số nghiên cứu đã so sánh hành vi quản trị lợi nhuận giữa các công ty gia đình và các công ty không phải là gia đình. Kết quả thường cho thấy rằng các công ty gia đình có xu hướng QTLN ít hơn so với các công ty không phải là gia đình. Điều này có thể là do các gia đình thường có tầm nhìn dài hạn hơn và quan tâm đến uy tín của công ty hơn là lợi nhuận ngắn hạn.
V. Gợi Ý Chính Sách Tăng Cường Tính Minh Bạch và Đạo Đức Kinh Doanh
Để hạn chế hành vi quản trị lợi nhuận và nâng cao tính minh bạch của báo cáo tài chính tại các công ty niêm yết, cần có các chính sách đồng bộ và hiệu quả. Các chính sách này nên tập trung vào việc tăng cường tính độc lập của HĐQT, cải thiện kiểm soát nội bộ, nâng cao đạo đức kinh doanh và tăng cường giám sát của các cơ quan quản lý. Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cần tăng cường thanh tra, kiểm tra các công ty niêm yết để phát hiện và xử lý các hành vi QTLN.
5.1. Hoàn Thiện Quy Định Về Thành Viên Độc Lập HĐQT
Cần có các quy định chặt chẽ hơn về tiêu chuẩn và quy trình bổ nhiệm thành viên độc lập HĐQT. Các quy định này nên đảm bảo rằng các thành viên độc lập thực sự độc lập và không có mối quan hệ lợi ích nào với công ty hoặc các cổ đông lớn. Ngoài ra, cần có các quy định về thời gian giữ chức vụ và giới hạn về mối quan hệ kinh doanh của thành viên độc lập.
5.2. Nâng Cao Đạo Đức Nghề Nghiệp Kế Toán và Kiểm Toán
Đạo đức nghề nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính trung thực và khách quan của báo cáo tài chính. Cần tăng cường công tác giáo dục và đào tạo về đạo đức nghề nghiệp cho các kế toán viên và kiểm toán viên. Đồng thời, cần có các cơ chế để xử lý nghiêm các hành vi vi phạm đạo đức nghề nghiệp.
VI. Kết Luận Hướng Nghiên Cứu Mới Về HĐQT và QTLN Tại Việt Nam
Nghiên cứu về ảnh hưởng của HĐQT độc lập đến hành vi quản trị lợi nhuận tại các công ty niêm yết ở Việt Nam vẫn còn nhiều tiềm năng phát triển. Các nghiên cứu trong tương lai có thể tập trung vào việc tìm hiểu các yếu tố khác có thể ảnh hưởng đến mối quan hệ này, chẳng hạn như đặc điểm ngành, môi trường pháp lý và văn hóa doanh nghiệp. Ngoài ra, cần có các nghiên cứu sử dụng các phương pháp đo lường QTLN khác nhau để có cái nhìn toàn diện hơn về vấn đề này.
6.1. Nghiên Cứu Tác Động Dài Hạn Của Cơ Chế Quản Trị
Các nghiên cứu trong tương lai nên xem xét tác động dài hạn của cơ chế quản trị đến hiệu quả hoạt động và giá trị doanh nghiệp. Việc này có thể giúp đánh giá đầy đủ hơn vai trò của HĐQT độc lập và các yếu tố quản trị khác.
6.2. Phương Pháp Nghiên Cứu Mới Và Dữ Liệu Đa Dạng Hơn
Cần sử dụng phương pháp nghiên cứu mới và dữ liệu đa dạng hơn để có cái nhìn sâu sắc hơn về ảnh hưởng của HĐQT độc lập đến hành vi quản trị lợi nhuận. Các phương pháp nghiên cứu định tính, chẳng hạn như phỏng vấn các thành viên HĐQT, có thể cung cấp thông tin chi tiết về quá trình ra quyết định và các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định của họ.
