Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, đổi mới công nghệ (ĐMCN) đã trở thành yếu tố quyết định sự phát triển bền vững của doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV). Theo số liệu của Hiệp hội DNNVV Việt Nam, hiện cả nước có hơn 600.000 doanh nghiệp, trong đó DNNVV chiếm gần 98%. Tuy nhiên, phần lớn các doanh nghiệp này đang sử dụng công nghệ lạc hậu từ 2-3 thế hệ, với 76% máy móc thuộc thế hệ những năm 60-70 của thế kỷ trước và chỉ 20% sử dụng công nghệ cao (Tổng cục Thống kê, 2018). Điều này dẫn đến năng suất lao động thấp, tiêu hao nhiều nguyên vật liệu, ô nhiễm môi trường và sản phẩm không đáp ứng được yêu cầu thị trường.

Mục tiêu nghiên cứu là xác định mức độ ảnh hưởng của các loại hình doanh nghiệp đến khả năng ĐMCN của DNNVV Việt Nam, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh và hiệu quả sản xuất kinh doanh. Nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu điều tra DNNVV năm 2013 và 2015 do Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) phối hợp thực hiện, với phạm vi bao gồm 10 tỉnh thành đại diện cho các vùng kinh tế trọng điểm.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách hỗ trợ ĐMCN phù hợp với từng loại hình doanh nghiệp, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế quốc gia. Nghiên cứu cũng làm rõ sự khác biệt trong động lực và khả năng ĐMCN giữa các loại hình doanh nghiệp như hộ gia đình, công ty TNHH, doanh nghiệp tư nhân và công ty cổ phần không có vốn đầu tư nhà nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên mô hình công nghệ - tổ chức - môi trường (Tornatzky và Fleisher, 1990), trong đó quá trình ĐMCN chịu ảnh hưởng bởi ba bối cảnh chính: bối cảnh công nghệ (máy móc, thiết bị, quy trình hiện tại), bối cảnh tổ chức (quy mô, cấu trúc quản lý, nguồn nhân lực) và bối cảnh môi trường (cấu trúc thị trường, chính sách hỗ trợ, quy định pháp luật).

Ngoài ra, các lý thuyết về cấu trúc sở hữu doanh nghiệp (Jiang, 2004), động lực đổi mới (Laforet và Tann, 2006) và các nghiên cứu thực nghiệm về ảnh hưởng của loại hình doanh nghiệp đến ĐMCN (Choi và cộng sự, 2012; Decker và Günther, 2016) cũng được tích hợp để xây dựng mô hình phân tích.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Đổi mới công nghệ: áp dụng sản phẩm, quy trình hoặc công nghệ mới nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh.
  • Loại hình doanh nghiệp: hộ gia đình, doanh nghiệp tư nhân, công ty TNHH, công ty cổ phần không có vốn nhà nước.
  • Áp lực cạnh tranh: mức độ cạnh tranh trên thị trường ảnh hưởng đến quyết định đổi mới.
  • Hỗ trợ tài chính: các nguồn vốn hỗ trợ từ chính phủ hoặc bên ngoài giúp doanh nghiệp đầu tư đổi mới.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng điều tra DNNVV năm 2013 và 2015 với tổng số 2.648 doanh nghiệp, trong đó có 1.273 doanh nghiệp thực hiện ĐMCN. Dữ liệu được thu thập từ 10 tỉnh thành đại diện cho các vùng kinh tế trọng điểm của Việt Nam.

Phương pháp phân tích chính là hồi quy logistic đa biến nhằm đánh giá ảnh hưởng của loại hình doanh nghiệp và các biến kiểm soát như quy mô, lợi nhuận, thời gian hoạt động của máy móc, áp lực cạnh tranh và hỗ trợ tài chính đến khả năng ĐMCN. Cỡ mẫu sau khi loại bỏ các quan sát thiếu dữ liệu là 789 doanh nghiệp.

Quy trình nghiên cứu gồm:

  • Lọc và xử lý dữ liệu, tạo biến số phù hợp (logarit hóa các biến quy mô, lợi nhuận, thuế).
  • Thống kê mô tả và kiểm định tương quan giữa các biến.
  • Xây dựng và kiểm định mô hình hồi quy logistic với các biến độc lập và biến kiểm soát.
  • Phân tích kết quả và đề xuất giải pháp.

Phần mềm STATA14 được sử dụng để xử lý và phân tích dữ liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của loại hình doanh nghiệp đến khả năng ĐMCN:

    • Doanh nghiệp tư nhân có khả năng ĐMCN cao hơn 15% so với hộ gia đình.
    • Công ty TNHH có khả năng ĐMCN cao hơn 12% so với hộ gia đình.
    • Công ty cổ phần không có vốn đầu tư nhà nước có khả năng ĐMCN thấp hơn 8% so với hộ gia đình.

  2. Tác động của thời gian hoạt động của máy móc:

    • Máy móc có thời gian hoạt động từ 3-5 năm tăng khả năng ĐMCN lên 20%.
    • Máy móc từ 6-10 năm tăng khả năng ĐMCN 10%, trong khi máy móc trên 11 năm giảm khả năng ĐMCN khoảng 5%.

  3. Áp lực cạnh tranh từ thị trường:

    • Áp lực cạnh tranh cao làm tăng khả năng ĐMCN của doanh nghiệp lên 18%.

  4. Hỗ trợ tài chính từ chính phủ:

    • Doanh nghiệp nhận được hỗ trợ tài chính có khả năng ĐMCN cao hơn 22% so với doanh nghiệp không nhận hỗ trợ.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy loại hình doanh nghiệp là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến khả năng ĐMCN, phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước. Doanh nghiệp tư nhân và công ty TNHH có cơ cấu quản lý linh hoạt, dễ dàng tiếp cận nguồn lực và quyết định đổi mới nhanh hơn so với hộ gia đình và công ty cổ phần không có vốn nhà nước.

Thời gian hoạt động của máy móc phản ánh mức độ hiện đại của công nghệ; máy móc mới hơn giúp doanh nghiệp dễ dàng áp dụng công nghệ mới, trong khi máy móc cũ làm giảm động lực đổi mới. Áp lực cạnh tranh thúc đẩy doanh nghiệp phải đổi mới để duy trì vị thế trên thị trường, đồng thời hỗ trợ tài chính từ chính phủ giảm bớt rào cản về vốn, giúp doanh nghiệp đầu tư đổi mới hiệu quả hơn.

Kết quả có thể được minh họa qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ ĐMCN theo loại hình doanh nghiệp và biểu đồ đường thể hiện mối quan hệ giữa tuổi máy móc và khả năng ĐMCN. Bảng hồi quy chi tiết cũng cung cấp các hệ số và mức ý nghĩa thống kê của từng biến.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường chính sách hỗ trợ tài chính cho DNNVV

    • Động từ hành động: Cung cấp các gói vay ưu đãi, quỹ hỗ trợ đổi mới công nghệ.
    • Target metric: Tăng tỷ lệ doanh nghiệp được hỗ trợ tài chính lên 40% trong 3 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Ngân hàng Nhà nước.

  2. Xây dựng chương trình đào tạo nâng cao năng lực quản lý và đổi mới cho doanh nghiệp tư nhân và công ty TNHH

    • Động từ hành động: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo chuyên sâu về đổi mới công nghệ.
    • Target metric: 70% doanh nghiệp tham gia chương trình có cải thiện năng lực đổi mới trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Khoa học và Công nghệ, các viện nghiên cứu.

  3. Khuyến khích doanh nghiệp đầu tư thay thế máy móc thiết bị cũ

    • Động từ hành động: Áp dụng chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ kỹ thuật cho việc đổi mới máy móc.
    • Target metric: Giảm tỷ lệ máy móc trên 10 năm xuống dưới 30% trong 5 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Bộ Công Thương.

  4. Tăng cường áp lực cạnh tranh lành mạnh trên thị trường

    • Động từ hành động: Cải thiện môi trường kinh doanh, chống độc quyền, tạo điều kiện cạnh tranh công bằng.
    • Target metric: Tăng chỉ số cạnh tranh thị trường lên 15% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương, Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách

    • Lợi ích: Cơ sở khoa học để xây dựng chính sách hỗ trợ ĐMCN phù hợp với từng loại hình doanh nghiệp.
    • Use case: Thiết kế các chương trình hỗ trợ tài chính và đào tạo cho DNNVV.

  2. Các nhà quản lý doanh nghiệp DNNVV

    • Lợi ích: Hiểu rõ ảnh hưởng của loại hình doanh nghiệp và các yếu tố bên ngoài đến khả năng đổi mới.
    • Use case: Xây dựng chiến lược đổi mới công nghệ phù hợp với đặc điểm doanh nghiệp.

  3. Các tổ chức tài chính và ngân hàng

    • Lợi ích: Đánh giá rủi ro và tiềm năng đầu tư vào các loại hình doanh nghiệp khác nhau.
    • Use case: Phát triển các sản phẩm tín dụng ưu đãi dành cho DNNVV đổi mới công nghệ.

  4. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế và quản trị

    • Lợi ích: Tham khảo mô hình nghiên cứu và kết quả phân tích về ĐMCN trong bối cảnh Việt Nam.
    • Use case: Phát triển các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới sáng tạo và phát triển doanh nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. ĐMCN là gì và tại sao quan trọng với DNNVV?
    ĐMCN là việc áp dụng công nghệ mới hoặc cải tiến quy trình nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh. Với DNNVV, ĐMCN giúp tăng năng suất, giảm chi phí và nâng cao khả năng cạnh tranh trên thị trường. Ví dụ, doanh nghiệp thay thế máy móc cũ bằng thiết bị hiện đại sẽ cải thiện chất lượng sản phẩm và giảm hao phí nguyên liệu.

  2. Loại hình doanh nghiệp ảnh hưởng thế nào đến khả năng ĐMCN?
    Loại hình doanh nghiệp quyết định cơ cấu quản lý, nguồn lực và chiến lược đổi mới. Doanh nghiệp tư nhân và công ty TNHH thường linh hoạt hơn trong việc quyết định đầu tư đổi mới so với hộ gia đình hay công ty cổ phần không có vốn nhà nước.

  3. Áp lực cạnh tranh có tác động ra sao đến ĐMCN?
    Áp lực cạnh tranh thúc đẩy doanh nghiệp phải đổi mới để duy trì và nâng cao vị thế trên thị trường. Nghiên cứu cho thấy doanh nghiệp chịu áp lực cạnh tranh cao có khả năng ĐMCN tăng 18% so với doanh nghiệp ít cạnh tranh.

  4. Hỗ trợ tài chính từ chính phủ có thực sự giúp doanh nghiệp đổi mới?
    Có, hỗ trợ tài chính giúp doanh nghiệp giảm bớt rào cản về vốn, từ đó đầu tư vào công nghệ mới hiệu quả hơn. Doanh nghiệp nhận được hỗ trợ tài chính có khả năng ĐMCN cao hơn 22% so với doanh nghiệp không nhận hỗ trợ.

  5. Làm thế nào để doanh nghiệp nâng cao khả năng ĐMCN?
    Doanh nghiệp cần xây dựng chiến lược đổi mới phù hợp, đầu tư thay thế máy móc cũ, tận dụng các chương trình hỗ trợ tài chính và nâng cao năng lực quản lý. Ví dụ, tham gia các khóa đào tạo về quản trị đổi mới và hợp tác với các viện nghiên cứu sẽ giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực đổi mới.

Kết luận

  • Loại hình doanh nghiệp là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến khả năng ĐMCN của DNNVV Việt Nam, với doanh nghiệp tư nhân và công ty TNHH có khả năng đổi mới cao hơn hộ gia đình và công ty cổ phần không có vốn nhà nước.
  • Thời gian hoạt động của máy móc, áp lực cạnh tranh và hỗ trợ tài chính từ chính phủ là các yếu tố bên ngoài có tác động tích cực đến ĐMCN.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chính sách hỗ trợ ĐMCN phù hợp với đặc điểm từng loại hình doanh nghiệp.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào tăng cường hỗ trợ tài chính, đào tạo nâng cao năng lực quản lý, khuyến khích thay thế máy móc cũ và cải thiện môi trường cạnh tranh.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chính sách hỗ trợ, theo dõi và đánh giá hiệu quả, đồng thời mở rộng nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng khác đến ĐMCN của DNNVV.

Call-to-action: Các nhà quản lý doanh nghiệp và cơ quan chức năng cần phối hợp triển khai các giải pháp đổi mới công nghệ nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững cho DNNVV Việt Nam trong giai đoạn hội nhập sâu rộng.