Ý Chí Của Chủ Thể Trong Giao Dịch Dân Sự Theo Pháp Luật Việt Nam Hiện Nay

Từ thời cổ đại đến nay giao dịch còn được gọi với các tên khác nhau như khế ước, giao ước, hiệp ước. Theo Từ điển tiếng Việt thì giao dịch là sự giao tiếp, tiếp xúc, giao kèo… giữa hai hay nhiều đối tác với nhau. Hiểu theo khía cạnh pháp lý thì giao dịch chính là hành vi có ý thức của chủ thể nhằm hướng tới một mục đích làm phát sinh hậu quả pháp lý nhất định. Ngày nay, vị trí và vai trò của giao dịch ngày càng được khẳng định trong các hệ thống pháp luật. Tuy nhiên, pháp luật của mỗi quốc gia lại có các cách tiếp cận khác nhau. Bộ luật dân sự Cộng hòa Pháp không đưa ra chế định giao dịch dân sự mà chỉ đưa ra chế định hợp đồng dân sự và chế định thừa kế.

Thứ nhất, giao dịch dân sự phải có ý chí và thể hiện được ý chí của chủ thể tham gia giao dịch. Khi tham gia vào giao dịch dân sự, các chủ thể đều mong muốn đạt được những mục đích nhất định nhằm thỏa mãn nhu cầu sản xuất, kinh doanh hoặc sinh hoạt, tiêu dùng. Để đạt được mục đích đó, các chủ thể phải thể hiện được ý chí của mình. Khi xác lập giao dịch các bên phải thể hiện ý chí của mình ra bên ngoài và phải có sự thỏa thuận thống nhất những nội dung mà họ đã thể hiện. Nếu các bên không thỏa thuận được thì giao dịch cũng sẽ không được giao kết.

Để tham gia vào giao dịch dân sự cụ thể người đó phải có đủ tư cách chủ thể. Tức là phải có năng lực pháp luật và năng lực hành vi dân sự đủ để đảm bảo họ ý thức được họ muốn gì, ý thức được hành vi họ đang tiến hành và chịu trách nhiệm về hành vi của mình. Nói cách khác, giao dịch dân sự là hành vi có ý chí của chủ thể. Giao dịch dân sự là hành vi pháp lý đa phương (hợp đồng) hoặc đơn phương, tức là một loại sự kiện pháp lý - sự kiện xảy ra trong thực tế mà pháp luật dự liệu, quy định là phát sinh các hậu quả pháp lý nhất định.

Căn cứ vào hình thức thể hiện của giao dịch dân sự thì giao dịch dân sự được thể hiện dưới hình thức lời nói, giao dịch thể hiện dưới hình thức văn bản và giao dịch thể hiện dưới hình thức hành vi cụ thể. Thông thường hình thức lời nói của giao dịch dân sự được áp dụng đối với các giao dịch có giá trị không lớn hoặc giữa các chủ thể có sự quen biết, tin cậy lẫn nhau hoặc với các giao dịch dân sự phát sinh hậu quả pháp lý sau khi thỏa thuận và các bên thực hiện nghĩa vụ ngay sau đó giao dịch chấm dứt.

Mục đích của giao dịch dân sự chính là hậu quả pháp lý sẽ phát sinh từ giao dịch mà các bên mong muốn đạt được khi xác lập giao dịch. Để giao dịch dân sự có hiệu lực pháp luật thì mục đích đó không vi phạm điều cấm của pháp luật và đạo đức xã hội. Thứ tư, các bên tham gia giao dịch phải tự nguyện. Sự tự nguyện là một nguyên tắc quan trọng trong quá trình thiết lập giao dịch. Đây là sự phản ánh tính thống nhất giữa ý chí và thể hiện ý chí của các chủ thể.

Nhầm lẫn là một trong những yếu tố làm cho ý chí của chủ thể không được thể hiện một cách chính xác. Khi một bên nhầm lẫn về bản chất của đối tượng, nội dung của giao dịch, hoặc về chủ thể tham gia, giao dịch dân sự đó có thể bị vô hiệu. Tuy nhiên, không phải mọi trường hợp nhầm lẫn đều dẫn đến vô hiệu, mà phải xem xét tính chất và mức độ của sự nhầm lẫn đó.

Lừa dối và đe dọa là những hành vi cố ý tạo ra sự hiểu lầm hoặc gây áp lực tâm lý cho đối phương, khiến họ phải xác lập giao dịch dân sự trái với ý chí thực sự của mình. Trong những trường hợp này, giao dịch dân sự thường bị coi là vô hiệu để bảo vệ quyền lợi của bên bị hại.

Nếu một người xác lập giao dịch dân sự trong tình trạng không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình (ví dụ: do say rượu, bị bệnh tâm thần), giao dịch dân sự đó cũng có thể bị vô hiệu. Điều này nhằm bảo vệ quyền lợi của những người không có khả năng tự bảo vệ mình.

Khi giao dịch dân sự bị tuyên bố vô hiệu, hậu quả pháp lý quan trọng nhất là các bên phải hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Nguyên tắc này nhằm khôi phục lại tình trạng ban đầu trước khi giao dịch được xác lập. Nếu việc hoàn trả bằng hiện vật là không thể thực hiện được (ví dụ, tài sản đã bị tiêu hủy hoặc chuyển giao cho người thứ ba ngay tình), thì các bên phải hoàn trả bằng tiền tương ứng với giá trị của tài sản đó tại thời điểm hoàn trả.

Để đảm bảo tính ổn định của các quan hệ pháp luật và tránh tình trạng tranh chấp kéo dài, pháp luật quy định thời hiệu khởi kiện yêu cầu tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu. Thời hiệu này được tính từ thời điểm giao dịch được xác lập hoặc từ thời điểm bên bị vi phạm biết hoặc phải biết về hành vi vi phạm.

Việc chứng minh ý chí của một người không tự nguyện khi xác lập giao dịch dân sự là một thách thức lớn trong thực tiễn xét xử. Bởi vì ý chí là một trạng thái tâm lý bên trong của con người, rất khó để xác định một cách khách quan và chính xác. Các bên đương sự thường phải dựa vào các chứng cứ gián tiếp, như lời khai của nhân chứng, các tài liệu liên quan, hoặc các tình tiết khác của vụ việc, để chứng minh sự không tự nguyện của ý chí.

Một số quy định của pháp luật về ý chí trong giao dịch dân sự còn chưa thực sự rõ ràng và đầy đủ, gây khó khăn cho việc áp dụng trong thực tiễn. Ví dụ, các quy định về nhầm lẫn, lừa dối, đe dọa, cưỡng ép còn mang tính chung chung, chưa cụ thể hóa các dấu hiệu và yếu tố cấu thành của từng trường hợp. Điều này dẫn đến việc các tòa án có thể áp dụng pháp luật một cách khác nhau trong các vụ việc tương tự.

Để giải quyết những bất cập trong thực tiễn áp dụng pháp luật, cần thiết phải cụ thể hóa các quy định về vi phạm ý chí tự nguyện trong giao dịch dân sự. Điều này có thể được thực hiện bằng cách bổ sung các điều khoản hướng dẫn chi tiết về các dấu hiệu và yếu tố cấu thành của từng trường hợp, như nhầm lẫn, lừa dối, đe dọa, cưỡng ép.

Một giải pháp quan trọng khác để bảo vệ quyền lợi của các chủ thể trong giao dịch dân sự là nâng cao nhận thức pháp luật về ý chí cho người dân. Điều này có thể được thực hiện thông qua các hoạt động tuyên truyền, phổ biến pháp luật trên các phương tiện thông tin đại chúng, tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo, hoặc biên soạn các tài liệu hướng dẫn pháp luật dễ hiểu, dễ tiếp cận.