Tri thức dân gian trong đánh bắt và bảo vệ thủy sản của người Việt tại Vĩnh Long

LỜI CẢM ƠN

LỜI CAM ĐOAN

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

2. Mục đích, mục tiêu nghiên cứu

2.1. Mục đích của đề tài

2.2. Mục tiêu của đề tài

3. Tổng quan tình hình nghiên cứu

3.1. Nhóm công trình liên quan đến tri thức dân gian qua ngư cụ đánh bắt thủy sản

3.2. Nhóm công trình liên quan đến tri thức dân gian trong hoạt động đánh bắt ở Vĩnh Long

3.3. Nhóm công trình mang tính tổng quan về môi trường vùng Đồng bằng sông Cửu Long

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

4.2. Phạm vi nghiên cứu

5. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu

5.1. Câu hỏi nghiên cứu

5.2. Giả thuyết nghiên cứu

9. Lý thuyết tiếp cận

9.1. Lý thuyết sinh thái văn hóa (Cultural Ecology)

10. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn

10.1. Ý nghĩa khoa học

10.2. Ý nghĩa thực tiễn

11. Phương pháp nghiên cứu

11.1. Phương pháp luận

11.2. Phương pháp nghiên cứu định tính

15. Bố cục của luận văn

1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ TỈNH VĨNH LONG

1.1. Thao tác hóa khái niệm. Lý thuyết tiếp cận

1.1.1. Lý thuyết sinh thái văn hóa (Cultural Ecology)

1.2. Tổng quan về tỉnh Vĩnh Long

1.2.1. Đặc điểm địa lý tự nhiên

1.2.2. Đặc điểm cộng đồng dân cư

1.2.3. Đặc điểm kinh tế

1.2.4. Đặc điểm văn hóa – xã hội

1.3. Tiểu kết chương 1

2. TRI THỨC DÂN GIAN TRONG HOẠT ĐỘNG ĐÁNH BẮT THỦY SẢN CỦA NGƯỜI VIỆT Ở TỈNH VĨNH LONG

2.1. Tri thức về nguồn lợi thủy sản với đời sống của người dân Vĩnh Long

2.1.1. Tri thức nhận biết nguồn lợi thủy sản

2.1.2. Tri thức nhận biết về ngư trường đánh bắt

2.2. Tri thức dân gian trong hoạt động đánh bắt thủy sản

2.2.1. Tri thức dân gian trong nhận biết về mùa vụ đánh bắt

2.2.2. Tri thức nhận biết về lịch con nước và trăng sao

2.2.3. Tri thức dân gian qua loại hình ngư cụ đánh bắt thủy sản truyền thống

2.3. Kinh nghiệm đánh bắt thủy sản

2.3.1. Kinh nghiệm đánh bắt bằng ghe cào

2.3.2. Đánh bắt bằng cào gọng

2.3.3. Đánh bắt bằng cào dép

2.3.4. Cách sử dụng bàn cào cá chạch

2.3.5. Cào hến bằng tay

2.3.6. Kinh nghiệm đánh bắt bằng câu

2.3.7. Cách dùng chài quăng

2.3.8. Cách dùng chài rê

2.3.9. Kinh nghiệm săn ếch đồng

2.3.10. Bắt lươn bằng chỉa

2.3.11. Sử dụng dớn bắt cá

2.3.12. Đánh bắt bằng đáy

2.3.12.1. Đáy khơi đóng cọc

2.3.12.2. Đáy khơi bỏ neo

2.3.13. Kinh nghiệm đánh bắt bằng đăng lưới

2.3.14. Bắt cá bằng lưới

2.3.14.1. Lưới cá cơm, cá lòng tong (lưới giăng)

2.3.14.2. Lưới cá mè vinh (lưới bén, lưới rê)

2.3.15. Kinh nghiệm vớt cá mè vinh

2.3.16. Kéo côn bắt cá

2.3.17. Cách sử dụng kẹp cá

2.3.18. Đánh bắt bằng xiệp nhủi (đẩy te)

2.3.19. Bắt cá bằng chất chà

2.3.20. Kinh nghiệm bắt cá sặc

2.3.21. Đặt lờ bắt cá sặc

2.3.22. Đặc lờ bắt tôm càng xanh

2.3.23. Kinh nghiệm bắt cá bằng lọp

2.3.24. Đặt lợp bắt cá bóng đen (bóng dừa)

2.3.25. Đặt lợp bắt tôm càng xanh

2.3.26. Sử dụng móc để bắt cua đồng

2.3.27. Sử dụng vó cất để bắt cá

2.3.28. Sử dụng mười hai cửa ngục bắt cá

2.3.29. Dùng chụp bắt cá

2.4. Tiểu kết chương 2

3. BẢO TỒN TRI THỨC DÂN GIAN TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY

3.1. Quan niệm về vấn đề bảo vệ nguồn thủy sản

3.2. Tín ngưỡng thờ bà cậu với vấn đề bảo vệ nguồn lợi thủy sản

3.3. Công tác bảo vệ nguồn lợi thủy sản tự nhiên

3.4. Các yếu tố tác động đến sự biến đổi của tri thức dân gian về vấn đề bảo vệ nguồn lợi thủy sản

3.4.1. Yếu tố về kinh tế- xã hội

3.4.1.1. Tác động về dân số

3.4.2. Yếu tố tác động từ môi trường tự nhiên

3.5. Bảo tồn và phát huy tri thức dân gian trong bảo vệ nguồn thủy sản

3.5.1. Bảo tồn tri thức dân gian trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản

3.5.2. Tuyên truyền, phổ biến giá trị tri thức dân gian

3.6. Tiểu kết chương 3

TÀI LIỆU THAM KHẢO

BẢNG PHỎNG VẤN NGƯ DÂN

DANH SÁCH PHỎNG VẤN SÂU VÀ PHỎNG VẤN HỒI CỐ TẠI TỈNH VĨNH LONG

1. THÔNG TIN PHỎNG VẤN SÂU

2. BIÊN BẢN PHỎNG VẤN 1

3. THÔNG TIN PHỎNG VẤN HỒI CỐ

4. BIÊN BẢN PHỎNG VẤN 1

5. MỘT SỐ HÌNH ẢNH LIÊN QUAN ĐẾN HOẠT ĐỘNG ĐÁNH BẮT

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

DANH MỤC BẢNG BIỂU

1. Bảng 1 Một số loài cá nước ngọt phân bố trên thủy vực tỉnh Vĩnh Long

2. Bảng 2 Thành phần loài cá và tôm nước lợ phân bố trên thủy vực tỉnh Vĩnh Long

3. Bảng 3 Lịch con nước ở tỉnh Vĩnh Long

4. Bảng 4 Lịch thời vụ của các loại ngư cụ

5. Bảng 5 Sản lượng thủy sản

6. Bảng 6 Các loại nghề và ngư cụ khai thác thủy sản tỉnh Vĩnh Long

I. Tri thức dân gian trong đánh bắt thủy sản

Tri thức dân gian trong hoạt động đánh bắt thủy sản của người Việt tại Vĩnh Long được thể hiện qua nhiều khía cạnh, từ việc nhận biết nguồn lợi thủy sản đến các phương pháp đánh bắt truyền thống. Người dân Vĩnh Long sử dụng kinh nghiệm đánh bắt được truyền lại qua nhiều thế hệ, kết hợp với hiểu biết về môi trường sông nước. Họ nhận biết ngư trường đánh bắt dựa trên các yếu tố tự nhiên như dòng chảy, thủy triều, và mùa vụ. Các loại ngư cụ đánh bắt truyền thống như lưới, câu, đăng, vó được sử dụng linh hoạt, phù hợp với từng loại thủy sản và điều kiện địa lý. Kỹ thuật đánh bắt như đánh bắt bằng ghe cào, cào dép, hay sử dụng bàn cào cá chạch đều thể hiện sự tinh tế trong việc khai thác tài nguyên thủy sản một cách bền vững.

1.1. Nhận biết nguồn lợi thủy sản

Người dân Vĩnh Long có tri thức nhận biết nguồn lợi thủy sản dựa trên kinh nghiệm lâu đời. Họ hiểu rõ các loài cá, tôm, và các loại thủy sản khác phân bố trong các thủy vực của tỉnh. Việc nhận biết ngư trường đánh bắt được thực hiện thông qua quan sát dòng chảy, thủy triều, và các dấu hiệu tự nhiên khác. Điều này giúp họ xác định được thời điểm và địa điểm đánh bắt hiệu quả nhất, đảm bảo nguồn lợi thủy sản được khai thác một cách bền vững.

1.2. Phương pháp đánh bắt truyền thống

Các phương pháp đánh bắt truyền thống của người Việt tại Vĩnh Long bao gồm sử dụng ngư cụ đánh bắt như lưới, câu, đăng, vó, và các loại bẫy. Mỗi loại ngư cụ được thiết kế phù hợp với từng loại thủy sản và điều kiện địa lý. Ví dụ, lưới giăng được sử dụng để bắt cá cơm, cá lòng tong, trong khi lưới rê phù hợp cho cá mè vinh. Các kỹ thuật đánh bắt như đánh bắt bằng ghe cào, cào dép, hay sử dụng bàn cào cá chạch đều thể hiện sự tinh tế và hiệu quả trong việc khai thác tài nguyên thủy sản.

II. Bảo vệ thủy sản và môi trường

Bảo vệ thủy sản là một phần quan trọng trong tri thức dân gian của người Việt tại Vĩnh Long. Người dân không chỉ tập trung vào việc đánh bắt mà còn chú trọng đến việc bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản. Các phương pháp bảo vệ như hạn chế đánh bắt vào mùa sinh sản, sử dụng ngư cụ có kích thước phù hợp để tránh đánh bắt cá non, và thực hiện các nghi thức văn hóa liên quan đến thờ cúng thần sông, thần biển. Những biện pháp này không chỉ giúp duy trì nguồn lợi thủy sản mà còn góp phần bảo vệ môi trường sinh thái, đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành thủy sản.

2.1. Tín ngưỡng và nghi thức bảo vệ

Tín ngưỡng thờ bà cậu và các nghi thức văn hóa liên quan đến thủy sản đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ thủy sản. Người dân Vĩnh Long thực hiện các nghi lễ cúng tế để cầu mong sự bảo vệ của các vị thần sông, thần biển, đồng thời thể hiện sự tôn trọng đối với thiên nhiên. Những nghi thức này không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn góp phần nâng cao ý thức bảo vệ nguồn lợi thủy sản trong cộng đồng.

2.2. Biện pháp bảo tồn thủy sản

Các biện pháp bảo tồn thủy sản được người dân Vĩnh Long áp dụng bao gồm hạn chế đánh bắt vào mùa sinh sản, sử dụng ngư cụ có kích thước phù hợp để tránh đánh bắt cá non, và thực hiện các quy định địa phương về bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Những biện pháp này không chỉ giúp duy trì nguồn lợi thủy sản mà còn góp phần bảo vệ môi trường sinh thái, đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành thủy sản.

III. Văn hóa dân gian và bảo tồn tri thức

Văn hóa dân gian của người Việt tại Vĩnh Long không chỉ thể hiện qua các hoạt động đánh bắt và bảo vệ thủy sản mà còn được lưu truyền qua các tập quán địa phương và nghi thức văn hóa. Những tri thức này được truyền lại qua nhiều thế hệ, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của cộng đồng. Việc bảo tồn tri thức dân gian không chỉ giúp lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống mà còn góp phần nâng cao ý thức bảo vệ môi trường và phát triển bền vững ngành thủy sản.

3.1. Tập quán địa phương

Các tập quán địa phương liên quan đến đánh bắt và bảo vệ thủy sản được người dân Vĩnh Long duy trì và phát huy. Những tập quán này bao gồm việc sử dụng ngư cụ truyền thống, thực hiện các nghi lễ cúng tế, và tuân thủ các quy định địa phương về bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Những tập quán này không chỉ thể hiện sự gắn kết của cộng đồng với thiên nhiên mà còn góp phần bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống.

3.2. Nghi thức văn hóa

Các nghi thức văn hóa liên quan đến thủy sản được người dân Vĩnh Long thực hiện như một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh. Những nghi thức này bao gồm cúng tế thần sông, thần biển, và các vị thần bảo hộ khác. Những nghi thức này không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn góp phần nâng cao ý thức bảo vệ nguồn lợi thủy sản và môi trường sinh thái trong cộng đồng.

Tri thức dân gian trong hoạt động đánh bắt và bảo vệ nguồn thủy sản của người Việt ở tỉnh Vĩnh Long