Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH), bảo hiểm y tế (BHYT) và bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) là trụ cột quan trọng của hệ thống an sinh xã hội tại Việt Nam, góp phần điều tiết xã hội trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tại thành phố Hà Nội, với dân số trên 8 triệu người và hơn 89.000 đơn vị, tổ chức tham gia BHXH, BHYT, BHTN, công tác thanh tra bảo hiểm xã hội đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người lao động và sự minh bạch trong quản lý quỹ bảo hiểm.

Nghiên cứu tập trung vào tổ chức và hoạt động thanh tra bảo hiểm xã hội trên địa bàn thành phố Hà Nội trong giai đoạn 2016-2020, nhằm đánh giá thực trạng, xác định những hạn chế và đề xuất giải pháp đổi mới nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác thanh tra. Qua đó, nghiên cứu góp phần hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực quản lý nhà nước trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BHTN, đồng thời bảo vệ quyền lợi người lao động và tăng cường sự phối hợp liên ngành trong công tác thanh tra.

Theo số liệu thống kê, từ năm 2016 đến tháng 11/2019, số đơn vị được thanh tra tại Hà Nội tăng từ 45 lên 1.926 đơn vị, với số tiền nợ BHXH được thu hồi lên đến hàng trăm tỷ đồng, thể hiện hiệu quả tích cực của công tác thanh tra. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại nhiều khó khăn như tỷ lệ nợ đóng BHXH cao, vi phạm pháp luật trong lĩnh vực bảo hiểm diễn biến phức tạp, đòi hỏi sự đổi mới trong tổ chức và hoạt động thanh tra.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, cùng các lý thuyết hiện đại về bảo hiểm xã hội và pháp luật thanh tra. Hai mô hình chính được áp dụng gồm:

  • Mô hình tổ chức thanh tra nhà nước: Phân biệt giữa thanh tra hành chính và thanh tra chuyên ngành, trong đó thanh tra chuyên ngành về BHXH là hoạt động kiểm tra, giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và bảo hiểm thất nghiệp.

  • Lý thuyết quản lý nhà nước theo ngành, lĩnh vực: Nhấn mạnh vai trò của các cơ quan được giao thực hiện chức năng thanh tra chuyên ngành trong việc kiểm soát, phát hiện và xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực BHXH.

Các khái niệm chính bao gồm: thanh tra nhà nước, thanh tra hành chính, thanh tra chuyên ngành, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp, vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội, nguyên tắc hoạt động thanh tra.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp duy vật biện chứng kết hợp các phương pháp khoa học sau:

  • Phân tích và tổng hợp: Phân tích các quy định pháp luật, số liệu thống kê, báo cáo thanh tra và các tài liệu liên quan để tổng hợp thông tin về tổ chức và hoạt động thanh tra BHXH tại Hà Nội.

  • So sánh: So sánh các quy định pháp luật và thực tiễn tổ chức thanh tra giữa các giai đoạn và địa phương khác nhau nhằm nhận diện điểm mạnh, điểm yếu.

  • Diễn giải quy nạp: Diễn giải các số liệu, kết quả thanh tra để rút ra nhận định và đánh giá thực trạng.

  • Phương pháp thống kê và mô tả: Thu thập và xử lý số liệu về số lượng đơn vị thanh tra, số tiền nợ BHXH được thu hồi, số vụ vi phạm được xử lý.

Nguồn dữ liệu chính gồm báo cáo của BHXH Việt Nam, BHXH thành phố Hà Nội, các văn bản pháp luật liên quan và các tài liệu nghiên cứu khoa học. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ các đơn vị, tổ chức được thanh tra trong giai đoạn 2016-2020 tại Hà Nội. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ đối tượng thanh tra theo kế hoạch và đột xuất của BHXH thành phố. Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2016-2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng cường tổ chức bộ máy thanh tra: Từ năm 2016, BHXH thành phố Hà Nội đã thành lập Phòng Thanh tra - Kiểm tra với cơ cấu gồm 1 Trưởng phòng, 2 Phó Trưởng phòng và 9 viên chức, giúp Giám đốc BHXH tổ chức thực hiện công tác thanh tra chuyên ngành. Đội ngũ cán bộ thanh tra có trình độ đại học trở lên, trong đó 4,03% giữ ngạch chuyên viên cao cấp, 22,48% chuyên viên chính, đảm bảo năng lực chuyên môn.

  2. Mở rộng phạm vi và số lượng đơn vị thanh tra: Số đơn vị được thanh tra tăng mạnh qua các năm, từ 45 đơn vị năm 2016 lên 1.926 đơn vị năm 2019. Số tiền nợ BHXH trước khi thanh tra là khoảng 362 tỷ đồng, sau thanh tra đã thu hồi được hơn 131 tỷ đồng năm 2019, đạt tỷ lệ thu hồi 39,3%. Năm 2020, tỷ lệ thu hồi nợ tăng lên 50,8% với số tiền thu hồi 69,1 tỷ đồng trên tổng số 136,1 tỷ đồng nợ.

  3. Hiệu quả trong phát hiện và xử lý vi phạm: Qua thanh tra, nhiều đơn vị bị phát hiện vi phạm về đóng BHXH, BHYT, BHTN như không đóng đủ số lao động, đóng thiếu mức quy định, lập hồ sơ hưởng sai chế độ. Năm 2019, đã lập biên bản vi phạm hành chính với số tiền xử phạt 5 tỷ đồng tại 53 đơn vị; năm 2020 xử phạt 388,4 triệu đồng tại 3 đơn vị.

  4. Phối hợp liên ngành còn hạn chế: Mặc dù có sự phối hợp với các cơ quan như Liên đoàn Lao động, Sở Y tế, Công an thành phố, nhưng công tác phối hợp thanh tra liên ngành vẫn chưa thực sự hiệu quả, dẫn đến chồng chéo, trùng lặp và khó khăn trong xử lý vi phạm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc tổ chức bộ máy thanh tra chuyên ngành tại BHXH Hà Nội đã được củng cố, góp phần nâng cao hiệu quả công tác thanh tra. Việc tăng số lượng đơn vị thanh tra và thu hồi nợ BHXH cho thấy sự chuyển biến tích cực trong quản lý và thực thi pháp luật về BHXH.

Tuy nhiên, tỷ lệ nợ BHXH vẫn còn cao, nguyên nhân chủ yếu do ảnh hưởng của dịch Covid-19, sự thiếu hợp tác của một số đơn vị sử dụng lao động và hạn chế trong năng lực xử lý vi phạm. So sánh với một số nghiên cứu gần đây, kết quả này phù hợp với xu hướng gia tăng vi phạm pháp luật về BHXH trên cả nước, đồng thời phản ánh những khó khăn chung trong công tác thanh tra chuyên ngành.

Việc phối hợp liên ngành chưa hiệu quả làm giảm tính kịp thời và toàn diện trong phát hiện, xử lý vi phạm. Các biểu đồ thể hiện số lượng đơn vị thanh tra, số tiền nợ và tỷ lệ thu hồi qua các năm sẽ minh họa rõ nét xu hướng và hiệu quả công tác thanh tra.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện pháp luật về thanh tra BHXH: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật nhằm tăng cường quyền hạn cho cơ quan BHXH trong công tác thanh tra, xử lý vi phạm, đặc biệt là quy định về xử phạt vi phạm hành chính và cưỡng chế thu hồi nợ. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường năng lực đội ngũ cán bộ thanh tra: Đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ, nâng cao trình độ chuyên môn và kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin cho cán bộ thanh tra. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: BHXH Việt Nam, BHXH các địa phương.

  3. Đổi mới nội dung và hình thức thanh tra: Áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý, giám sát, thanh tra trực tuyến, tăng cường thanh tra đột xuất và thanh tra theo rủi ro nhằm phát hiện kịp thời các vi phạm. Thời gian thực hiện: 1-3 năm; Chủ thể: BHXH Việt Nam, BHXH thành phố Hà Nội.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa BHXH, Thanh tra Nhà nước, Liên đoàn Lao động, Sở Y tế và các cơ quan liên quan để tránh chồng chéo, nâng cao hiệu quả thanh tra và xử lý vi phạm. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: UBND thành phố Hà Nội, các sở, ngành liên quan.

  5. Nâng cao nhận thức và trách nhiệm của người sử dụng lao động và người lao động: Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật về BHXH, BHYT, BHTN để nâng cao ý thức chấp hành, giảm thiểu vi phạm. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: BHXH, Liên đoàn Lao động, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về BHXH, BHYT, BHTN: Giúp hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý, thanh tra trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội.

  2. Cán bộ, viên chức làm công tác thanh tra chuyên ngành BHXH: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nâng cao năng lực, đổi mới phương pháp và tổ chức hoạt động thanh tra.

  3. Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực luật hành chính, luật bảo hiểm xã hội: Tham khảo để phát triển nghiên cứu sâu hơn về tổ chức và hoạt động thanh tra chuyên ngành.

  4. Doanh nghiệp và người lao động: Hiểu rõ quyền lợi, nghĩa vụ và các quy định pháp luật liên quan đến BHXH, BHYT, BHTN, từ đó nâng cao ý thức chấp hành và bảo vệ quyền lợi hợp pháp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thanh tra bảo hiểm xã hội là gì?
    Thanh tra bảo hiểm xã hội là hoạt động kiểm tra, giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật về BHXH, BHYT, BHTN do cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện nhằm phát hiện, xử lý vi phạm và bảo vệ quyền lợi người tham gia.

  2. Ai là người thực hiện chức năng thanh tra BHXH tại Hà Nội?
    Chức năng thanh tra BHXH tại Hà Nội do Giám đốc BHXH thành phố và Phòng Thanh tra - Kiểm tra thuộc BHXH thành phố thực hiện, có thể thành lập đoàn thanh tra chuyên ngành để tiến hành thanh tra.

  3. Phạm vi thanh tra BHXH bao gồm những nội dung gì?
    Phạm vi thanh tra bao gồm việc kiểm tra đối tượng đóng, mức đóng, phương thức đóng BHXH, BHYT, BHTN; công tác quản lý, giải quyết chế độ; việc ký hợp đồng khám chữa bệnh BHYT; xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm.

  4. Kết quả thanh tra có ảnh hưởng như thế nào đến doanh nghiệp?
    Kết quả thanh tra có thể dẫn đến việc doanh nghiệp phải nộp bổ sung tiền đóng, bị xử phạt vi phạm hành chính, thậm chí bị cưỡng chế thu hồi nợ BHXH, ảnh hưởng đến uy tín và hoạt động kinh doanh.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả công tác thanh tra BHXH?
    Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường đào tạo cán bộ, đổi mới phương pháp thanh tra, tăng cường phối hợp liên ngành và nâng cao nhận thức của người sử dụng lao động và người lao động.

Kết luận

  • Thanh tra bảo hiểm xã hội là công cụ quan trọng trong quản lý nhà nước, góp phần bảo vệ quyền lợi người lao động và đảm bảo tính minh bạch trong quản lý quỹ BHXH, BHYT, BHTN.
  • BHXH thành phố Hà Nội đã xây dựng bộ máy thanh tra chuyên nghiệp, mở rộng phạm vi thanh tra và đạt được kết quả tích cực trong thu hồi nợ và xử lý vi phạm.
  • Tỷ lệ thu hồi nợ BHXH qua thanh tra tăng từ 39,3% năm 2019 lên 50,8% năm 2020, thể hiện hiệu quả ngày càng cao của công tác thanh tra.
  • Vẫn còn tồn tại hạn chế như phối hợp liên ngành chưa hiệu quả, tỷ lệ nợ BHXH còn cao và vi phạm pháp luật diễn biến phức tạp.
  • Đề xuất hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ, đổi mới phương pháp thanh tra và tăng cường phối hợp liên ngành là các bước tiếp theo cần thực hiện để nâng cao hiệu quả công tác thanh tra BHXH tại Hà Nội và các địa phương khác.

Luận văn kêu gọi các cơ quan quản lý, cán bộ thanh tra và các bên liên quan tiếp tục nghiên cứu, áp dụng các giải pháp đổi mới nhằm nâng cao hiệu quả công tác thanh tra bảo hiểm xã hội, góp phần xây dựng hệ thống an sinh xã hội công bằng, minh bạch và bền vững.