Luận văn thạc sĩ về thương mại và chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn: Thực trạng toàn cầu và khuyến nghị cho Việt Nam

• Tác giả: Nguyen Thi Hang
• Người hướng dẫn: Dr. Vu Kim Ngan
• Trường học: Foreign Trade University
• Chuyên ngành: International Trade Policy and Law
• Đề tài: Thực Trạng Và Khuyến Nghị Cho Việt Nam Trong Chuyển Đổi Sang Nền Kinh Tế Tuần Hoàn
• Loại tài liệu: master thesis
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Hanoi

• STATEMENT OF ORIGINAL AUTHORSHIP
• ACKNOWLEDGEMENT
• 1. CHƯƠNG 1: OVERVIEW AND THE SIGNIFICANCE OF CIRCULAR ECONOMY
• 1.1. The need to promote circular economy
• 1.2. Linear economy: the issue of resources efficiency & environmental pollution
• 1.3. The promotion of Circular Economy
• 1.4. The impact of circular economy on trade flows
• 2. CHƯƠNG 2: OVERVIEW OF GLOBAL CIRCULAR ECONOMY PRACTICES AND TRADE
• 2.1. Overview of global circular economy practices
• 2.2. WTO rules, domestic trade policies and circular economy
• 2.3. Restrictive trade measures and circular economy
• 2.4. Circular economy initiatives in some countries
• 2.5. Circular economy practices in China
• 2.6. Circular economy practices in the EU
• 2.7. Circular economy policy
• 2.8. The EU’s trade policies in relation to circular economy
• 2.9. The EU’s implementation of CE Action Plan
• 2.10. Implications for Vietnam as a trade partner of the EU
• 2.11. The EU – Vietnam Trade Relation
• 2.12. The EU’s transition towards circular economy and implications for Vietnam
• 3. CHƯƠNG 3: TRADE AND CIRCULAR ECONOMY IN VIETNAM: LAWS, REGULATIONS AND PRACTICES
• 3.1. Legal framework for the circular economy
• 3.2. International commitments related to circular economy
• 3.3. Domestic legal framework as a platform for circular economy development
• 3.4. Circular economy-based practices in Vietnam
• 3.5. Vietnam in the supply chain of the global circular economy
• 3.6. Global recycling industry. Vietnam’s trade in the transition towards circular economy
• 4. CHƯƠNG 4: RECOMMENDATIONS TO DEVELOP CIRCULAR ECONOMY IN VIETNAM
• 4.1. Future prospect and the need to develop circular economy in Vietnam
• 4.2. Evaluation of the feasibility to develop circular economy in Vietnam
• 4.3. Advantages of Vietnam in developing circular economy
• 4.4. Challenges for Vietnam’s transition towards circular economy
• 4.5. Recommendations for Vietnam to develop circular economy
• 4.6. Development of a legal framework for circular economy
• 4.7. Initiatives for enterprises
• 4.8. International cooperation for circular economy
• LIST OF REFERENCES
• ANNEX 1: LIST OF SCRAPS ALLOWED TO BE IMPORTED FOR PRODUCTION MATERIALS
• ANNEX 2: LIST OF WASTES SUBJECT TO TEMPORARY SUSPENSION FROM TEMPORARY IMPORT, RE-EXPORT OR MERCHANTING BUSINESS
• ANNEX 3: SUMMARY OF KEY LEGISLATION AND POLICIES RELATED TO CIRCULAR ECONOMY IN VIETNAM
• ANNEX 4: ALL 54 ACTIONS PLANS INCLUDED IN THE EU CIRCULAR ECONOMY ACTION PLAN (2015)

I. Thực trạng kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam

Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn. Tuy nhiên, thực trạng hiện tại cho thấy nhiều thách thức trong việc áp dụng các nguyên tắc của nền kinh tế tuần hoàn. Theo báo cáo, chỉ có một phần nhỏ trong tổng lượng tài nguyên được tái chế và sử dụng lại. Điều này dẫn đến việc lãng phí tài nguyên và ô nhiễm môi trường. Tài nguyên thiên nhiên đang bị khai thác quá mức, trong khi việc quản lý chất thải còn nhiều hạn chế. Để phát triển bền vững, Việt Nam cần phải cải thiện quản lý chất thải và tăng cường tái chế. Các chính sách hiện tại chưa đủ mạnh để khuyến khích các doanh nghiệp tham gia vào quá trình này. Một số nghiên cứu cho thấy rằng việc áp dụng công nghệ xanh có thể giúp cải thiện hiệu quả sử dụng tài nguyên và giảm thiểu ô nhiễm. Do đó, việc xây dựng một chiến lược kinh tế rõ ràng và hiệu quả là rất cần thiết.

1.1. Các thách thức trong chuyển đổi

Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn. Một trong những thách thức lớn nhất là thiếu hụt khung pháp lý và chính sách hỗ trợ. Các quy định hiện tại chưa đủ để thúc đẩy tái chế và bảo vệ môi trường. Hơn nữa, sự thiếu hiểu biết về nền kinh tế tuần hoàn trong cộng đồng doanh nghiệp cũng là một rào cản lớn. Nhiều doanh nghiệp vẫn chưa nhận thức được lợi ích của việc áp dụng các nguyên tắc của nền kinh tế tuần hoàn. Để giải quyết vấn đề này, cần có các chương trình giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao nhận thức về tài nguyên và quản lý chất thải. Ngoài ra, việc hợp tác quốc tế cũng rất quan trọng để học hỏi từ các quốc gia đi trước trong lĩnh vực này.

II. Khuyến nghị cho Việt Nam trong phát triển nền kinh tế tuần hoàn

Để phát triển nền kinh tế tuần hoàn, Việt Nam cần thực hiện một số khuyến nghị quan trọng. Đầu tiên, cần xây dựng một khung pháp lý rõ ràng cho nền kinh tế tuần hoàn. Điều này bao gồm việc ban hành các chính sách khuyến khích tái chế và sử dụng lại tài nguyên. Thứ hai, cần tăng cường hợp tác quốc tế để học hỏi từ các mô hình thành công của các quốc gia khác. Việc tham gia vào các hiệp định thương mại quốc tế cũng có thể giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ và nguồn lực cần thiết cho quá trình chuyển đổi. Thứ ba, cần đầu tư vào công nghệ xanh và phát triển các mô hình kinh doanh bền vững. Các doanh nghiệp cần được khuyến khích áp dụng các giải pháp đổi mới sáng tạo để tối ưu hóa quy trình sản xuất và giảm thiểu chất thải. Cuối cùng, việc nâng cao nhận thức cộng đồng về nền kinh tế tuần hoàn cũng rất quan trọng để tạo ra sự ủng hộ từ phía người dân.

2.1. Xây dựng khung pháp lý

Việc xây dựng một khung pháp lý cho nền kinh tế tuần hoàn là rất cần thiết. Khung pháp lý này cần phải bao gồm các quy định rõ ràng về quản lý chất thải, tái chế và sử dụng lại tài nguyên. Các chính sách cần phải khuyến khích các doanh nghiệp tham gia vào quá trình này thông qua các ưu đãi thuế và hỗ trợ tài chính. Hơn nữa, cần có các quy định về trách nhiệm của các doanh nghiệp trong việc xử lý chất thải và bảo vệ môi trường. Việc áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế trong quản lý chất thải cũng sẽ giúp Việt Nam hội nhập tốt hơn vào nền kinh tế toàn cầu.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu đang đối mặt với thách thức nghiêm trọng về cạn kiệt tài nguyên và ô nhiễm môi trường, mô hình kinh tế tuần hoàn (Circular Economy - CE) được xem là giải pháp then chốt để cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường. Theo báo cáo của Global Footprint Network (2018), hiện nay nhân loại đang sử dụng tài nguyên tương đương 1,7 Trái Đất, trong khi lượng chất thải rắn đô thị toàn cầu năm 2016 đạt khoảng 2,01 tỷ tấn và dự kiến tăng lên 3,4 tỷ tấn vào năm 2050. Mục tiêu của nghiên cứu là phân tích mối liên hệ giữa thương mại quốc tế và chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn, tập trung vào các thực tiễn toàn cầu, đặc biệt là tại Liên minh châu Âu (EU) và Trung Quốc, đồng thời đánh giá hiện trạng và đề xuất chính sách cho Việt Nam trong giai đoạn 2020-2030. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ Việt Nam xây dựng khung pháp lý và chiến lược thương mại phù hợp nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn, góp phần giảm phát thải khí nhà kính và nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, phù hợp với các mục tiêu phát triển bền vững và cam kết quốc tế về biến đổi khí hậu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết kinh tế tuần hoàn và lý thuyết chính sách thương mại quốc tế. Kinh tế tuần hoàn được định nghĩa là mô hình kinh tế trong đó giá trị của sản phẩm, vật liệu và tài nguyên được duy trì trong nền kinh tế càng lâu càng tốt, đồng thời giảm thiểu phát sinh chất thải. Các khái niệm trọng tâm bao gồm: vòng đời sản phẩm, nguyên tắc 6R (Reduce, Reuse, Recycle, Redesign, Remanufacture, Recover), và trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (Extended Producer Responsibility - EPR). Về thương mại quốc tế, nghiên cứu áp dụng các nguyên tắc của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) như nguyên tắc không phân biệt đối xử (Most Favored Nation - MFN, National Treatment - NT), các quy định về hàng rào kỹ thuật (TBT), và các biện pháp bảo vệ môi trường theo Điều XX của GATT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp phân tích pháp lý so sánh và tổng hợp dữ liệu thứ cấp. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các báo cáo của WTO, OECD, Liên Hợp Quốc, các tổ chức quốc tế như Ellen MacArthur Foundation, UNCTAD, cùng các văn bản pháp luật và chính sách của EU, Trung Quốc và Việt Nam. Cỡ mẫu dữ liệu thương mại được lấy từ các cơ sở dữ liệu hải quan và thương mại quốc tế như UN COMTRADE, với khoảng 10 năm dữ liệu từ 2010 đến 2020. Phân tích được thực hiện theo chuỗi giá trị toàn cầu, tập trung vào dòng chảy thương mại các sản phẩm tái chế, phế liệu và hàng hóa thứ cấp. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2019 đến tháng 12/2020, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích chính sách và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tác động tích cực của kinh tế tuần hoàn đến thương mại quốc tế: Theo báo cáo của OECD (2018), kinh tế tuần hoàn thúc đẩy thương mại các sản phẩm thứ cấp, phế liệu và dịch vụ liên quan, tạo ra cơ hội tăng trưởng mới cho các quốc gia có lợi thế cạnh tranh trong tái chế và xử lý chất thải. Ví dụ, EU đã đặt mục tiêu tái chế 55% nhựa và 85% giấy vào năm 2030, thúc đẩy thị trường nội khối và xuất khẩu sản phẩm tái chế.

2. Rào cản thương mại đối với hàng hóa kinh tế tuần hoàn: Các biện pháp hạn chế nhập khẩu phế liệu như chính sách "Kiếm kiếm quốc gia" của Trung Quốc (National Sword Policy) và các quy định của Công ước Basel đã làm giảm lượng phế liệu nhập khẩu vào Việt Nam và nhiều nước khác, gây khó khăn cho ngành tái chế. Tỷ lệ nhập khẩu phế liệu vào Việt Nam giảm khoảng 30% sau khi Trung Quốc siết chặt chính sách.

3. Chưa có khung pháp lý đồng bộ tại Việt Nam: Việt Nam hiện có các quy định về nhập khẩu phế liệu và quản lý chất thải nhưng thiếu chính sách tổng thể về kinh tế tuần hoàn, đặc biệt là trong lĩnh vực thương mại. Điều này làm hạn chế khả năng tham gia sâu vào chuỗi cung ứng toàn cầu của kinh tế tuần hoàn.

4. Kinh nghiệm quốc tế hữu ích: Trung Quốc và EU đã xây dựng các chiến lược và luật pháp toàn diện về kinh tế tuần hoàn, bao gồm các chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ kỹ thuật và tiêu chuẩn môi trường. EU đã triển khai Kế hoạch Hành động Kinh tế Tuần hoàn với 54 hành động cụ thể, trong đó có các biện pháp thúc đẩy thương mại hàng hóa tuần hoàn và hợp tác quốc tế.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các rào cản thương mại là do sự thiếu đồng bộ trong tiêu chuẩn, phân loại sản phẩm và quy định pháp lý giữa các quốc gia, dẫn đến khó khăn trong việc xác định "sản phẩm giống nhau" theo quy định WTO. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này khẳng định quan điểm của OECD và UNIDO về việc cần thiết phải hài hòa quy định quốc tế để thúc đẩy thương mại hàng hóa tuần hoàn. Việc Việt Nam chưa có chính sách thương mại rõ ràng về kinh tế tuần hoàn khiến nước ta chưa tận dụng được lợi thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu, đồng thời có nguy cơ bị ảnh hưởng bởi các biện pháp hạn chế nhập khẩu phế liệu từ các đối tác lớn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng nhập khẩu phế liệu của Việt Nam giai đoạn 2010-2020 và bảng so sánh các chính sách kinh tế tuần hoàn của EU, Trung Quốc và Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng khung pháp lý toàn diện về kinh tế tuần hoàn: Bộ Công Thương và Bộ Tài nguyên Môi trường cần phối hợp xây dựng luật và nghị định hướng dẫn về kinh tế tuần hoàn, bao gồm quy định về thương mại phế liệu và sản phẩm tái chế, hoàn thành trong vòng 2 năm tới.

2. Thúc đẩy hợp tác quốc tế và tham gia đàm phán thương mại: Việt Nam nên chủ động tham gia các diễn đàn đa phương và song phương để thúc đẩy tiêu chuẩn hóa, giảm rào cản thương mại đối với hàng hóa tuần hoàn, đặc biệt trong các FTA như EVFTA và RCEP.

3. Hỗ trợ doanh nghiệp phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn: Cung cấp các chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ kỹ thuật và đào tạo cho doanh nghiệp trong lĩnh vực tái chế và sản xuất nguyên liệu thứ cấp, nhằm tăng tỷ lệ sử dụng nguyên liệu tái chế lên ít nhất 30% trong 5 năm tới.

4. Xây dựng hệ thống dữ liệu và giám sát thương mại phế liệu: Thiết lập hệ thống thống kê và giám sát thương mại phế liệu và sản phẩm tái chế để quản lý hiệu quả, đảm bảo tuân thủ các cam kết quốc tế và hỗ trợ hoạch định chính sách.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cơ quan quản lý nhà nước: Bộ Công Thương, Bộ Tài nguyên Môi trường, Bộ Kế hoạch và Đầu tư có thể sử dụng nghiên cứu để xây dựng chính sách và khung pháp lý về kinh tế tuần hoàn và thương mại.

2. Doanh nghiệp trong ngành tái chế và sản xuất nguyên liệu thứ cấp: Nghiên cứu cung cấp thông tin về xu hướng thị trường, chính sách ưu đãi và các rào cản thương mại cần lưu ý.

3. Các tổ chức nghiên cứu và học thuật: Giúp mở rộng hiểu biết về mối quan hệ giữa thương mại quốc tế và kinh tế tuần hoàn, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

4. Các tổ chức quốc tế và nhà tài trợ phát triển: Tham khảo để thiết kế các chương trình hỗ trợ kỹ thuật, tài chính cho Việt Nam trong lĩnh vực kinh tế tuần hoàn và thương mại bền vững.

Câu hỏi thường gặp

1. Kinh tế tuần hoàn là gì và tại sao nó quan trọng?
   Kinh tế tuần hoàn là mô hình kinh tế giữ lại giá trị của sản phẩm và tài nguyên trong nền kinh tế lâu nhất có thể, giảm thiểu chất thải. Nó giúp giảm áp lực lên tài nguyên thiên nhiên và giảm phát thải khí nhà kính, góp phần phát triển bền vững.

2. Thương mại quốc tế ảnh hưởng thế nào đến kinh tế tuần hoàn?
   Thương mại tạo điều kiện cho dòng chảy nguyên liệu thứ cấp, phế liệu và sản phẩm tái chế giữa các quốc gia, giúp tối ưu hóa sử dụng tài nguyên toàn cầu. Tuy nhiên, các rào cản thương mại có thể cản trở sự phát triển của kinh tế tuần hoàn.

3. Việt Nam đang đối mặt những thách thức gì trong phát triển kinh tế tuần hoàn?
   Việt Nam thiếu khung pháp lý đồng bộ, còn nhiều rào cản trong thương mại phế liệu, và chưa tận dụng hiệu quả các cơ hội từ chuỗi cung ứng toàn cầu về nguyên liệu tái chế.

4. Các quốc gia khác đã làm gì để thúc đẩy kinh tế tuần hoàn?
   EU đã ban hành Kế hoạch Hành động Kinh tế Tuần hoàn với 54 hành động cụ thể, Trung Quốc có Luật thúc đẩy kinh tế tuần hoàn và các chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ kỹ thuật cho doanh nghiệp.

5. Làm thế nào để doanh nghiệp Việt Nam tham gia hiệu quả vào kinh tế tuần hoàn?
   Doanh nghiệp cần áp dụng công nghệ sạch, tăng tỷ lệ sử dụng nguyên liệu tái chế, tuân thủ tiêu chuẩn môi trường, đồng thời tận dụng các chính sách hỗ trợ và cơ hội từ các hiệp định thương mại tự do.

Kết luận

• Kinh tế tuần hoàn là mô hình kinh tế bền vững, giúp giảm thiểu khai thác tài nguyên và ô nhiễm môi trường, đồng thời tạo ra cơ hội kinh tế mới thông qua thương mại nguyên liệu thứ cấp và sản phẩm tái chế.
• Thương mại quốc tế đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy hoặc cản trở chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn, phụ thuộc vào chính sách và quy định của từng quốc gia.
• Việt Nam đang trong giai đoạn đầu phát triển kinh tế tuần hoàn, cần hoàn thiện khung pháp lý và chính sách thương mại để tận dụng lợi thế và giảm thiểu rào cản.
• Học hỏi kinh nghiệm từ EU và Trung Quốc sẽ giúp Việt Nam xây dựng chiến lược phát triển kinh tế tuần hoàn phù hợp, đồng thời nâng cao vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
• Các bước tiếp theo bao gồm xây dựng luật chuyên ngành, thúc đẩy hợp tác quốc tế, hỗ trợ doanh nghiệp và phát triển hệ thống giám sát thương mại phế liệu. Đề nghị các cơ quan chức năng và doanh nghiệp cùng hành động để hiện thực hóa mục tiêu phát triển kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam.