Tổng quan nghiên cứu

Hệ sinh thái ven biển đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp dịch vụ sinh thái và duy trì sinh kế cho cộng đồng dân cư ven biển. Ở Việt Nam, hàng năm hệ sinh thái ven biển đóng góp khoảng 5,3 triệu tấn thủy sản, đáp ứng 47% nhu cầu chất đạm của dân số cả nước. Tuy nhiên, biến đổi khí hậu (BĐKH) đang gây ra những tác động tiêu cực nghiêm trọng đến các hệ sinh thái này, đặc biệt là tại các vùng ven biển như huyện Tiên Yên, tỉnh Quảng Ninh. Tại đây, các hiện tượng bão, lũ, xâm nhập mặn đã làm suy giảm chất lượng và diện tích rừng ngập mặn, thảm cỏ biển, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống kinh tế và sinh kế của người dân địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích và đề xuất các giải pháp thích ứng với BĐKH dựa vào hệ sinh thái ven biển tại huyện Tiên Yên, tập trung vào ba xã Đồng Rui, Hải Lạng và Đông Hải. Nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng hệ sinh thái ven biển và tiềm năng áp dụng tiếp cận dựa vào hệ sinh thái (EbA) để đề xuất các giải pháp thích ứng phù hợp, góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, nâng cao khả năng chống chịu của hệ sinh thái và cải thiện sinh kế cộng đồng.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2005-2015 với dự báo và đề xuất giải pháp đến năm 2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh tỉnh Quảng Ninh và huyện Tiên Yên đang chịu ảnh hưởng ngày càng nghiêm trọng của BĐKH, đồng thời góp phần phát triển bền vững kinh tế - xã hội dựa trên bảo vệ và khai thác hợp lý các giá trị dịch vụ hệ sinh thái ven biển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình về hệ sinh thái, dịch vụ hệ sinh thái và thích ứng với biến đổi khí hậu dựa vào hệ sinh thái ven biển. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Hệ sinh thái ven biển: Tập hợp các hệ sinh thái như rừng ngập mặn, thảm cỏ biển, rạn san hô, vùng nước cửa sông, bãi cát ven bờ và đầm ao nuôi trồng thủy sản nước mặn lợ. Các hệ sinh thái này có ba thuộc tính quan trọng là tính dễ bị tổn thương, tính thích ứng và tính chống chịu.

  • Dịch vụ hệ sinh thái: Bao gồm dịch vụ cung cấp (thức ăn, nguyên liệu), dịch vụ điều tiết (điều hòa khí hậu, chống xói mòn), dịch vụ hỗ trợ (chu trình dinh dưỡng, hình thành đất) và dịch vụ văn hóa (giải trí, giá trị tinh thần).

  • Biến đổi khí hậu (BĐKH): Sự thay đổi lâu dài về các thông số khí hậu như nhiệt độ, lượng mưa, mực nước biển dâng và các hiện tượng thời tiết cực đoan, chủ yếu do hoạt động của con người gây ra.

  • Thích ứng dựa vào hệ sinh thái (EbA): Chiến lược quản lý, bảo tồn và phục hồi hệ sinh thái nhằm tăng cường khả năng chống chịu và phục hồi của hệ sinh thái, từ đó hỗ trợ con người thích ứng với các tác động tiêu cực của BĐKH.

Khung lý thuyết nhấn mạnh nguyên tắc thực hiện EbA phải phù hợp với điều kiện tự nhiên, cộng đồng địa phương và chính sách quy hoạch phát triển bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng số liệu thứ cấp từ các báo cáo kinh tế - xã hội, kế hoạch ứng phó với BĐKH của Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Quảng Ninh, Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Tiên Yên, cùng các văn bản pháp luật liên quan. Bên cạnh đó, khảo sát thực địa tại ba xã Đồng Rui, Hải Lạng và Đông Hải được tiến hành để đánh giá thực trạng hệ sinh thái ven biển.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn ba xã ven biển có hệ sinh thái đa dạng và chịu ảnh hưởng rõ rệt của BĐKH nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp phân tích tổng hợp, so sánh biến động các yếu tố khí hậu, kinh tế và sinh thái; áp dụng phân tích SWOT để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong việc áp dụng EbA tại địa phương.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu giai đoạn 2005-2015, đề xuất giải pháp và dự báo đến năm 2020.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khoa học, toàn diện và phù hợp với đặc thù vùng nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng hệ sinh thái ven biển tại Tiên Yên: Ba xã nghiên cứu có hệ sinh thái ven biển phong phú với rừng ngập mặn chiếm tới 92% diện tích xã Đồng Rui. Các hệ sinh thái như rừng ngập mặn, thảm cỏ biển, vùng nước cửa sông vẫn duy trì được giá trị dịch vụ sinh thái quan trọng, góp phần điều hòa khí hậu, chống xói mòn và cung cấp nguồn lợi thủy sản. Tuy nhiên, chất lượng rừng ngập mặn có xu hướng suy giảm do tác động của BĐKH và hoạt động khai thác chưa bền vững.

  2. Tác động của biến đổi khí hậu: Theo kịch bản B2 đến năm 2020, huyện Tiên Yên không bị mất diện tích ven biển do nước biển dâng nhưng chịu ảnh hưởng nghiêm trọng của xâm nhập mặn. Nhiệt độ trung bình tăng, lượng mưa biến động, tần suất và cường độ bão lũ gia tăng, gây thiệt hại về kinh tế và môi trường. Ví dụ, thiệt hại về cơ sở vật chất năm 2013 lên tới hàng tỷ đồng, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế người dân.

  3. Tiềm năng áp dụng EbA: Hệ sinh thái ven biển tại Tiên Yên còn giữ được nhiều giá trị dịch vụ quan trọng, tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng các giải pháp thích ứng dựa vào hệ sinh thái. Việc bảo vệ và khôi phục rừng ngập mặn, quản lý bền vững đất ngập nước ven biển, duy trì đa dạng sinh học và quản lý lưu vực sông được xác định là các giải pháp then chốt.

  4. Phân tích SWOT: Điểm mạnh là hệ sinh thái ven biển đa dạng, cộng đồng có kinh nghiệm khai thác tài nguyên; điểm yếu là năng lực quản lý và nhận thức thích ứng còn hạn chế; cơ hội đến từ chính sách hỗ trợ của Nhà nước và các tổ chức quốc tế; thách thức là tác động ngày càng mạnh của BĐKH và áp lực phát triển kinh tế.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy EbA là giải pháp thích hợp và hiệu quả tại huyện Tiên Yên, vừa bảo vệ môi trường, vừa nâng cao khả năng chống chịu của cộng đồng trước BĐKH. So với các biện pháp kỹ thuật truyền thống như xây đê, kè, EbA có chi phí thấp hơn, bền vững hơn và mang lại đa lợi ích kinh tế - xã hội - môi trường. Các số liệu về diện tích rừng ngập mặn, mức độ thiệt hại do bão lũ và xâm nhập mặn minh chứng cho sự cần thiết của việc duy trì và phục hồi hệ sinh thái ven biển.

Việc áp dụng EbA cũng phù hợp với các chính sách quốc gia về ứng phó với BĐKH và phát triển bền vững. Tuy nhiên, để đạt hiệu quả cao, cần nâng cao năng lực quản lý, tăng cường nhận thức cộng đồng và phối hợp liên ngành trong thực hiện các giải pháp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động diện tích rừng ngập mặn, bảng thống kê thiệt hại kinh tế theo năm và bản đồ phân bố hệ sinh thái ven biển để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Quản lý bền vững đất ngập nước ven biển: Thực hiện quy hoạch chi tiết vùng đất ngập nước, hạn chế khai thác quá mức, kiểm soát ô nhiễm và xây dựng hành lang sinh thái nhằm bảo vệ nơi cư trú của các loài thủy sinh. Chủ thể thực hiện là UBND huyện phối hợp với các phòng ban liên quan, tiến hành trong giai đoạn 2017-2020.

  2. Duy trì sức chống chịu và đa dạng sinh học của hệ sinh thái ven biển: Xây dựng mạng lưới sinh thái, bảo vệ thảm cỏ biển, rạn san hô và quản lý các loài ngoại lai xâm lấn. Tăng cường giám sát đa dạng sinh học và phục hồi các hệ sinh thái suy thoái. Các tổ chức bảo tồn và cộng đồng địa phương phối hợp thực hiện từ 2017 đến 2022.

  3. Bảo vệ và khôi phục rừng ngập mặn: Triển khai các dự án trồng mới và phục hồi rừng ngập mặn, đặc biệt tại các vùng cửa sông và đầm lầy nuôi trồng thủy sản. Giải pháp này vừa tạo “đê mềm” chống xói mòn, vừa tăng nguồn lợi thủy sản. Chủ thể là ngành lâm nghiệp, chính quyền địa phương, thực hiện liên tục trong 10-20 năm tới.

  4. Quản lý lưu vực sông và tài nguyên nước: Điều chỉnh hệ thống thủy lợi, quản lý dòng chảy và kiểm soát xâm nhập mặn nhằm duy trì nguồn nước ngọt cho sinh hoạt và sản xuất. Cần có sự phối hợp liên ngành giữa thủy lợi, nông nghiệp và môi trường, thực hiện trong giai đoạn 2018-2023.

Các giải pháp trên cần được lồng ghép trong quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của huyện, đồng thời nâng cao năng lực và nhận thức của cộng đồng để đảm bảo tính bền vững và hiệu quả lâu dài.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Giúp xây dựng các chính sách, kế hoạch phát triển bền vững và ứng phó với BĐKH dựa trên cơ sở khoa học và thực tiễn địa phương.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế môi trường, quản lý tài nguyên thiên nhiên: Cung cấp cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và dữ liệu thực tiễn để phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

  3. Cơ quan quản lý tài nguyên và môi trường địa phương: Hỗ trợ trong việc đánh giá thực trạng, lập kế hoạch và triển khai các giải pháp thích ứng dựa vào hệ sinh thái ven biển.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức phi chính phủ hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường và phát triển bền vững: Nâng cao nhận thức, tham gia quản lý và bảo vệ hệ sinh thái ven biển, đồng thời phát triển sinh kế bền vững.

Luận văn cung cấp các ví dụ thực tiễn và số liệu cụ thể giúp các đối tượng trên áp dụng hiệu quả trong công tác quản lý và phát triển.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tiếp cận dựa vào hệ sinh thái (EbA) là gì?
    EbA là chiến lược sử dụng các dịch vụ và chức năng tự nhiên của hệ sinh thái để giúp con người thích ứng với biến đổi khí hậu, giảm thiểu tác động tiêu cực và bảo tồn đa dạng sinh học. Ví dụ, bảo vệ rừng ngập mặn giúp giảm thiệt hại do bão và xói mòn bờ biển.

  2. Tại sao huyện Tiên Yên cần áp dụng EbA?
    Huyện Tiên Yên chịu tác động mạnh của bão, lũ và xâm nhập mặn, làm suy giảm hệ sinh thái ven biển. EbA giúp duy trì và phục hồi các hệ sinh thái này, từ đó bảo vệ sinh kế người dân và giảm thiệt hại kinh tế.

  3. Các hệ sinh thái ven biển chính tại Tiên Yên gồm những gì?
    Bao gồm rừng ngập mặn, thảm cỏ biển, rạn san hô, vùng nước cửa sông, bãi cát ven bờ và đầm ao nuôi trồng thủy sản nước mặn lợ. Mỗi hệ sinh thái có vai trò và giá trị dịch vụ riêng biệt.

  4. Lợi ích kinh tế của EbA là gì?
    EbA giúp duy trì nguồn lợi thủy sản, giảm chi phí xây dựng công trình bảo vệ bờ biển, tạo sinh kế bền vững cho người dân và giảm thiệt hại do thiên tai. Ví dụ, trồng rừng ngập mặn có thể tiết kiệm hàng triệu USD chi phí xây đê.

  5. Những khó khăn khi triển khai EbA tại địa phương là gì?
    Bao gồm hạn chế về năng lực quản lý, nhận thức của cộng đồng, áp lực phát triển kinh tế và thiếu nguồn lực tài chính. Cần có sự phối hợp liên ngành và hỗ trợ từ chính quyền để khắc phục.

Kết luận

  • Hệ sinh thái ven biển tại huyện Tiên Yên có giá trị dịch vụ đa dạng, đóng vai trò quan trọng trong thích ứng với biến đổi khí hậu.
  • Biến đổi khí hậu đã và đang gây ra những tác động tiêu cực rõ rệt đến hệ sinh thái và sinh kế người dân địa phương.
  • Tiếp cận dựa vào hệ sinh thái (EbA) là giải pháp hiệu quả, bền vững và phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Tiên Yên.
  • Luận văn đề xuất bốn nhóm giải pháp chính: quản lý bền vững đất ngập nước, duy trì đa dạng sinh học, bảo vệ và khôi phục rừng ngập mặn, quản lý lưu vực sông và tài nguyên nước.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung nâng cao năng lực quản lý, tăng cường nhận thức cộng đồng và triển khai đồng bộ các giải pháp trong giai đoạn đến năm 2020 và xa hơn.

Đề nghị các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương phối hợp thực hiện các giải pháp nhằm bảo vệ hệ sinh thái ven biển, thích ứng hiệu quả với biến đổi khí hậu, góp phần phát triển bền vững vùng ven biển Tiên Yên.