Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang là thách thức môi trường nghiêm trọng, ảnh hưởng sâu rộng đến các hệ sinh thái và sinh kế con người, đặc biệt tại các vùng ven biển như Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL). Tại Vườn Quốc gia Mũi Cà Mau (VQG MCM), một trong những khu rừng ngập mặn (RNM) lớn nhất Việt Nam với diện tích hơn 41.000 ha, cộng đồng dân cư phụ thuộc sinh kế vào rừng ngập mặn đang chịu tác động mạnh mẽ của BĐKH. Theo dự báo của Bộ Tài nguyên và Môi trường, mực nước biển dâng từ 65 đến 100 cm sẽ làm ngập từ 69% đến 89% diện tích khu vực, trong khi đỉnh triều từ 80 đến 175 cm có thể ngập 95-100% diện tích, gây sạt lở và xâm nhập mặn nghiêm trọng. Những biến đổi này ảnh hưởng trực tiếp đến các hoạt động sinh kế như nuôi trồng thủy sản, trồng rừng và kinh doanh dịch vụ du lịch sinh thái.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung đánh giá thực trạng sinh kế dựa vào rừng ngập mặn tại ấp Cồn Mũi và ấp Mũi, xã Đất Mũi, huyện Ngọc Hiển, tỉnh Cà Mau trong giai đoạn 1988-2022; phân tích tác động của BĐKH đến các hoạt động sinh kế; đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng thích ứng; và đề xuất giải pháp nâng cao khả năng thích ứng với BĐKH. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung dữ liệu khoa học, hỗ trợ xây dựng chính sách quản lý bền vững sinh kế dựa vào RNM, đồng thời góp phần bảo vệ hệ sinh thái rừng ngập mặn tại Việt Nam và các khu vực tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung sinh kế bền vững của DFID, trong đó sinh kế được cấu thành bởi năm nguồn vốn chính: vốn con người, vốn tự nhiên, vốn tài chính, vốn vật chất và vốn xã hội. Khung này giúp đánh giá toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng thích ứng của sinh kế dựa vào rừng ngập mặn trước tác động của BĐKH.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng lý thuyết thích ứng dựa trên hệ sinh thái (EbA), nhấn mạnh vai trò của các dịch vụ hệ sinh thái trong việc tăng cường khả năng chống chịu và phục hồi của cộng đồng trước biến đổi khí hậu. EbA được xem là phương pháp bền vững, tiết kiệm chi phí, đồng thời thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong quản lý tài nguyên thiên nhiên.

Các khái niệm chính bao gồm: biến đổi khí hậu, thích ứng với biến đổi khí hậu, hệ sinh thái rừng ngập mặn, sinh kế dựa vào rừng ngập mặn, và sinh kế bền vững. Nghiên cứu cũng xem xét các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng thích ứng như diện tích canh tác, quyền sử dụng đất, chất lượng rừng, tiếp cận nguồn nước, thu nhập, đa dạng nguồn thu, trình độ học vấn, và mạng lưới xã hội.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính, thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp gồm 280 bảng hỏi hộ gia đình tại ấp Mũi và ấp Cồn Mũi, được chọn ngẫu nhiên, cùng 22 cuộc phỏng vấn sâu với cán bộ quản lý, chuyên gia và người dân địa phương. Dữ liệu thứ cấp được tổng hợp từ các báo cáo, kịch bản BĐKH, số liệu khí tượng thủy văn, và các nghiên cứu liên quan.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp hồi quy đa biến để đánh giá ảnh hưởng của các nguồn vốn sinh kế đến khả năng thích ứng với BĐKH. Cỡ mẫu 280 hộ đảm bảo độ tin cậy và đại diện cho cộng đồng dân cư trong khu vực nghiên cứu. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 1988 đến 2022, tập trung phân tích biến đổi khí hậu và tác động đến sinh kế trong giai đoạn này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng sinh kế dựa vào rừng ngập mặn: Khoảng 88,57% hộ gia đình tham gia nuôi tôm dưới tán rừng ngập mặn, 77,14% nuôi cua, cá kết hợp, 39,29% tham gia trồng và bảo vệ rừng, 12,14% kinh doanh dịch vụ du lịch sinh thái. Thu nhập bình quân hộ đạt khoảng 160 triệu đồng/năm, với đa dạng nguồn thu từ 2-3 hoạt động sinh kế.

  2. Tác động của biến đổi khí hậu: Nhiệt độ trung bình tại Mũi Cà Mau tăng 0,07℃/năm trong giai đoạn 1990-2020; mực nước biển dâng trung bình 3,09 mm/năm; độ mặn tăng 0,47‰/năm, kéo dài 6 tháng trong năm. Các hiện tượng thời tiết cực đoan như bão, triều cường, sạt lở đất diễn ra thường xuyên, làm giảm năng suất nuôi trồng thủy sản và ảnh hưởng đến cấu trúc rừng ngập mặn.

  3. Ảnh hưởng của nguồn vốn sinh kế: Phân tích hồi quy cho thấy vốn tự nhiên (diện tích đất, chất lượng rừng), vốn tài chính (thu nhập, khả năng vay vốn), vốn con người (trình độ học vấn, kinh nghiệm), và vốn xã hội (mạng lưới hỗ trợ, hợp tác) đều có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến khả năng thực hiện các giải pháp thích ứng với BĐKH.

  4. Giải pháp thích ứng hiện tại: Cộng đồng đã thực hiện đa dạng hóa sinh kế, phục hồi và bảo vệ rừng, cải thiện hiệu quả sản xuất nuôi trồng thủy sản, và phát triển du lịch sinh thái. Tuy nhiên, các giải pháp còn hạn chế do thiếu nguồn lực tài chính, kỹ thuật và hỗ trợ chính sách.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy sinh kế dựa vào rừng ngập mặn tại VQG MCM đang chịu áp lực lớn từ biến đổi khí hậu, tương tự các nghiên cứu tại Sundarbans (Ấn Độ, Bangladesh) và các vùng ven biển Đông Nam Á. Việc tăng nhiệt độ, mực nước biển dâng và xâm nhập mặn làm giảm khả năng sinh trưởng của các loài thủy sản và cây rừng, ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của người dân.

Phân tích nguồn vốn sinh kế khẳng định vai trò quan trọng của đa dạng nguồn lực trong nâng cao khả năng thích ứng. Kết quả tương đồng với các nghiên cứu tại Việt Nam và quốc tế, nhấn mạnh sự cần thiết của việc tăng cường vốn tài chính, kỹ thuật và xã hội để hỗ trợ cộng đồng thích ứng hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố nguồn thu nhập hộ gia đình, bảng phân tích hồi quy các yếu tố ảnh hưởng, và biểu đồ xu hướng biến đổi khí hậu (nhiệt độ, mực nước biển, độ mặn) trong giai đoạn nghiên cứu, giúp minh họa rõ nét tác động và khả năng thích ứng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường phục hồi và bảo vệ rừng ngập mặn: Thực hiện các chương trình trồng rừng, tái sinh rừng tự nhiên, kết hợp quản lý bền vững nhằm duy trì và nâng cao chất lượng hệ sinh thái, giảm thiểu tác động xói mòn và xâm nhập mặn. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý VQG, chính quyền địa phương; thời gian: 3-5 năm.

  2. Đa dạng hóa sinh kế và nâng cao hiệu quả sản xuất: Hỗ trợ phát triển các mô hình nuôi trồng thủy sản thích ứng với biến đổi khí hậu, kết hợp du lịch sinh thái bền vững, thúc đẩy chuyển đổi nghề nghiệp phù hợp. Chủ thể: Các tổ chức phi chính phủ, chính quyền địa phương; thời gian: 2-4 năm.

  3. Tăng cường tiếp cận nguồn vốn và kỹ thuật: Xây dựng các quỹ hỗ trợ tài chính, tín dụng ưu đãi cho hộ gia đình; tổ chức đào tạo kỹ thuật, chuyển giao công nghệ nuôi trồng và quản lý rừng ngập mặn. Chủ thể: Ngân hàng, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn; thời gian: liên tục.

  4. Phát triển hệ thống cảnh báo sớm và nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các hệ thống cảnh báo thiên tai, biến đổi khí hậu; tổ chức các chương trình tuyên truyền, đào tạo nâng cao nhận thức và kỹ năng thích ứng cho người dân. Chủ thể: UBND xã, các tổ chức cộng đồng; thời gian: 1-3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp dữ liệu khoa học và phân tích toàn diện giúp xây dựng chính sách thích ứng BĐKH hiệu quả, bảo vệ hệ sinh thái rừng ngập mặn và phát triển sinh kế bền vững.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả: Tài liệu tham khảo quan trọng về phương pháp đánh giá khả năng thích ứng sinh kế dựa vào rừng ngập mặn, ứng dụng khung sinh kế bền vững và EbA trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

  3. Cơ quan quản lý rừng và môi trường: Cung cấp thông tin thực tiễn về tác động BĐKH và các giải pháp quản lý, phục hồi rừng ngập mặn, hỗ trợ công tác bảo tồn và phát triển bền vững.

  4. Cộng đồng dân cư và tổ chức phi chính phủ: Giúp hiểu rõ tác động BĐKH đến sinh kế, từ đó xây dựng các chương trình hỗ trợ, đào tạo kỹ thuật và phát triển sinh kế thích ứng phù hợp với điều kiện địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng thế nào đến sinh kế dựa vào rừng ngập mặn?
    BĐKH làm tăng nhiệt độ, mực nước biển dâng, xâm nhập mặn và các hiện tượng thời tiết cực đoan, gây suy giảm năng suất nuôi trồng thủy sản, thay đổi cấu trúc rừng, ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập và an ninh sinh kế của cộng đồng.

  2. Các nguồn vốn sinh kế nào quan trọng nhất trong thích ứng với BĐKH?
    Nguồn vốn tự nhiên (đất, rừng), tài chính (thu nhập, tín dụng), con người (kiến thức, kỹ năng) và xã hội (mạng lưới hỗ trợ) đều đóng vai trò thiết yếu, giúp hộ gia đình thực hiện các giải pháp thích ứng hiệu quả.

  3. Giải pháp thích ứng dựa trên hệ sinh thái (EbA) là gì?
    EbA là phương pháp sử dụng các dịch vụ và chức năng của hệ sinh thái tự nhiên như rừng ngập mặn để tăng cường khả năng chống chịu và phục hồi của cộng đồng trước tác động của biến đổi khí hậu.

  4. Làm thế nào để đa dạng hóa sinh kế tại VQG Mũi Cà Mau?
    Đa dạng hóa sinh kế có thể thực hiện qua phát triển nuôi trồng thủy sản kết hợp, trồng rừng, kinh doanh dịch vụ du lịch sinh thái, và các hoạt động làm thuê, giúp giảm rủi ro và tăng thu nhập bền vững.

  5. Chính sách hỗ trợ nào cần thiết để nâng cao khả năng thích ứng?
    Cần có chính sách hỗ trợ tài chính, đào tạo kỹ thuật, phát triển hạ tầng, xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong quản lý tài nguyên và phát triển sinh kế.

Kết luận

  • Biến đổi khí hậu đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến hệ sinh thái rừng ngập mặn và sinh kế cộng đồng tại VQG Mũi Cà Mau.
  • Sinh kế dựa vào rừng ngập mặn chủ yếu là nuôi tôm, nuôi thủy sản kết hợp, trồng và bảo vệ rừng, cùng kinh doanh dịch vụ du lịch sinh thái.
  • Khả năng thích ứng với BĐKH phụ thuộc chặt chẽ vào các nguồn vốn sinh kế đa dạng, đặc biệt là vốn tự nhiên, tài chính và xã hội.
  • Các giải pháp thích ứng hiện tại đã được triển khai nhưng còn nhiều hạn chế, cần tăng cường phục hồi rừng, đa dạng hóa sinh kế, nâng cao tiếp cận nguồn lực và phát triển hệ thống cảnh báo sớm.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển sinh kế bền vững dựa vào rừng ngập mặn, góp phần bảo vệ hệ sinh thái và cộng đồng ven biển.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 3-5 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu đánh giá hiệu quả và điều chỉnh chính sách phù hợp.

Call to action: Các nhà quản lý, nhà khoa học và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các chiến lược thích ứng bền vững, bảo vệ rừng ngập mặn và nâng cao sinh kế cho người dân vùng ven biển.