Tổng quan nghiên cứu

Hiện tượng thái độ bàng quan trong gia đình của trẻ vị thành niên (VTN) đang trở thành vấn đề xã hội đáng báo động tại Việt Nam. Theo khảo sát thực tế tại các trường THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm và THCS Cầu Giấy, Hà Nội, có khoảng 66,3% học sinh từng bị bạn học nói xấu, đe dọa, trong đó 53,5% học sinh tỏ thái độ bàng quan khi chứng kiến bạo lực học đường. Thái độ bàng quan không chỉ biểu hiện qua hành vi mà còn thể hiện ở cảm xúc thờ ơ, lãnh đạm với người thân trong gia đình. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các kiểu thái độ bàng quan trong gia đình của trẻ VTN, các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao trách nhiệm, sự chia sẻ của trẻ trong gia đình. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 1 đến tháng 8 năm 2015, tập trung tại Hà Nội, với đối tượng là học sinh từ 11 đến 18 tuổi. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình giáo dục, can thiệp nhằm giảm thiểu thái độ bàng quan, góp phần phát triển nhân cách và trách nhiệm của thế hệ trẻ, từ đó nâng cao chất lượng cuộc sống gia đình và xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết học tập xã hội và lý thuyết cấu trúc thái độ. Lý thuyết học tập xã hội của Bandura nhấn mạnh vai trò của việc bắt chước hành vi từ người lớn và môi trường xã hội trong việc hình thành thái độ của trẻ VTN. Theo đó, trẻ dễ bắt chước những hành vi bàng quan nếu thấy chúng không bị lên án hoặc bị trừng phạt. Lý thuyết cấu trúc thái độ được vận dụng theo quan điểm hai thành tố gồm xúc cảm và hành vi, trong đó cảm xúc bàng quan (thờ ơ, lãnh đạm) và hành vi bàng quan (không tham gia công việc nhà, không chia sẻ) thống nhất tạo nên thái độ bàng quan trong gia đình. Các khái niệm chính bao gồm: thái độ bàng quan, trách nhiệm của trẻ vị thành niên trong gia đình, nhận thức, niềm tin vào khả năng bản thân, tính thụ động và tính đồng cảm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp gồm nghiên cứu tài liệu, điều tra bảng hỏi và phỏng vấn sâu. Mẫu khảo sát gồm khoảng 500 học sinh tại hai trường THPT và THCS ở Hà Nội, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Dữ liệu thu thập được phân tích bằng phần mềm SPSS 20 với các kỹ thuật kiểm định độ tin cậy thang đo, phân tích hồi quy đơn biến và phân tích mô tả. Timeline nghiên cứu gồm 4 giai đoạn: nghiên cứu lý luận, xây dựng bộ công cụ, nghiên cứu thực tiễn và tổ chức điều tra khảo sát trong vòng 8 tháng. Phân tích định tính được thực hiện để làm rõ các biểu hiện thái độ bàng quan và các yếu tố ảnh hưởng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Kiểu thái độ bàng quan đa dạng: Nghiên cứu xác định 5 kiểu thái độ bàng quan trong gia đình của trẻ VTN, từ vô tình đến vô lý, với tỷ lệ học sinh thể hiện thái độ bàng quan chiếm khoảng 40-60% tùy kiểu. Ví dụ, có tới 53,5% học sinh tỏ thái độ bàng quan khi chứng kiến bạo lực học đường.

  2. Ảnh hưởng giới tính và lớp học: Thái độ bàng quan có sự khác biệt rõ rệt theo giới tính và cấp học. Nam sinh có xu hướng bàng quan về hành vi nhiều hơn (52,3% chọn bạo lực hành động), trong khi nữ sinh bàng quan về ngôn ngữ (82,1% sử dụng bạo lực bằng lời nói). Học sinh THCS có tỷ lệ xúc phạm nhau cao hơn THPT (71,8% so với 51,7%).

  3. Yếu tố nhận thức và niềm tin: Khoảng 96% trẻ VTN tự nhận mình đủ sức làm việc nhà nhưng chỉ một phần nhỏ thực hiện thường xuyên. Nhận thức về vai trò và trách nhiệm trong gia đình có ảnh hưởng trực tiếp đến thái độ bàng quan, với các em nhận thức kém thường thể hiện thái độ thờ ơ, không tham gia công việc gia đình.

  4. Tính thụ động và thiếu đồng cảm: Tính thụ động trong sinh hoạt gia đình và thiếu sự đồng cảm là những yếu tố chủ quan quan trọng dẫn đến thái độ bàng quan. Nghiên cứu cho thấy trẻ VTN thiếu sự chia sẻ, không quan tâm đến nỗi đau, niềm vui của người thân, thậm chí không hối lỗi khi gây tổn thương.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân thái độ bàng quan của trẻ VTN trong gia đình có thể giải thích qua các lý thuyết học tập xã hội và cấu trúc thái độ. Việc trẻ bắt chước hành vi bàng quan từ người lớn trong gia đình hoặc xã hội, cùng với sự củng cố hành vi không bị phê phán, dẫn đến thái độ thờ ơ ngày càng phổ biến. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, tỷ lệ bàng quan của trẻ VTN tại Việt Nam tương đối cao, đặc biệt trong bối cảnh đô thị hóa nhanh và sự thay đổi giá trị văn hóa truyền thống. Các biểu đồ phân tích mối quan hệ giữa nhận thức, niềm tin và hành vi bàng quan cho thấy sự tương quan chặt chẽ, minh chứng cho vai trò quan trọng của nhận thức và niềm tin trong việc hình thành thái độ. Kết quả cũng phù hợp với các nghiên cứu về bạo lực học đường và thái độ vô cảm xã hội, cho thấy thái độ bàng quan trong gia đình là một phần của hiện tượng bàng quan xã hội rộng lớn hơn. Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình giáo dục gia đình và can thiệp tâm lý nhằm nâng cao trách nhiệm và sự đồng cảm của trẻ VTN.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giáo dục nhận thức và trách nhiệm trong gia đình: Cha mẹ và người lớn cần chủ động giáo dục trẻ VTN về vai trò, trách nhiệm và nghĩa vụ trong gia đình thông qua các hoạt động thực tiễn, nhằm giảm thiểu thái độ bàng quan. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: gia đình, nhà trường.

  2. Phát triển kỹ năng đồng cảm và giao tiếp cảm xúc: Tổ chức các chương trình đào tạo kỹ năng đồng cảm, chia sẻ cảm xúc cho trẻ VTN tại trường học và cộng đồng, giúp trẻ nhận biết và thể hiện tình cảm tích cực với người thân. Thời gian: 6 tháng đến 1 năm. Chủ thể: nhà trường, các tổ chức xã hội.

  3. Khuyến khích sự tham gia của trẻ vào công việc gia đình: Xây dựng các quy định, thỏa thuận trong gia đình để trẻ VTN tham gia đều đặn các công việc nhà phù hợp với khả năng, tạo thói quen và trách nhiệm. Thời gian: triển khai ngay và duy trì lâu dài. Chủ thể: gia đình.

  4. Tăng cường vai trò gương mẫu của người lớn: Người lớn trong gia đình cần làm gương về thái độ quan tâm, chia sẻ và trách nhiệm, tránh thờ ơ, bàng quan để trẻ học tập và noi theo. Thời gian: liên tục. Chủ thể: cha mẹ, ông bà, người thân.

  5. Xây dựng chính sách hỗ trợ và can thiệp tâm lý: Các cơ quan chức năng cần phối hợp xây dựng các chương trình hỗ trợ tâm lý cho trẻ VTN có biểu hiện bàng quan, giúp các em phát triển nhân cách lành mạnh. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Sở Giáo dục, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà giáo dục và cán bộ quản lý giáo dục: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế chương trình giáo dục kỹ năng sống, giáo dục nhân cách cho học sinh vị thành niên, đặc biệt về trách nhiệm gia đình.

  2. Cha mẹ và người thân trong gia đình: Giúp hiểu rõ về thái độ bàng quan của trẻ VTN, từ đó có phương pháp giáo dục, giao tiếp phù hợp nhằm nâng cao sự quan tâm và trách nhiệm của con cái.

  3. Nhà nghiên cứu tâm lý học và xã hội học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và khung lý thuyết về thái độ bàng quan trong gia đình, mở rộng nghiên cứu về thái độ bàng quan xã hội ở lứa tuổi vị thành niên.

  4. Cơ quan quản lý và tổ chức xã hội: Là tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, chương trình can thiệp, hỗ trợ phát triển nhân cách và giảm thiểu các hành vi tiêu cực trong giới trẻ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thái độ bàng quan trong gia đình của trẻ vị thành niên là gì?
    Thái độ bàng quan là trạng thái thờ ơ, lãnh đạm, không quan tâm hoặc không tham gia vào các hoạt động, trách nhiệm trong gia đình, thể hiện qua cảm xúc và hành vi của trẻ từ 11 đến 18 tuổi.

  2. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến thái độ bàng quan của trẻ vị thành niên?
    Bao gồm yếu tố chủ quan như nhận thức kém về vai trò, niềm tin thấp vào khả năng bản thân, tính thụ động, thiếu đồng cảm; và yếu tố khách quan như giáo dục gia đình chưa hiệu quả, ảnh hưởng của môi trường xã hội và gương mẫu của người lớn.

  3. Làm thế nào để giảm thiểu thái độ bàng quan trong gia đình của trẻ vị thành niên?
    Cần tăng cường giáo dục nhận thức, phát triển kỹ năng đồng cảm, khuyến khích tham gia công việc gia đình, người lớn làm gương và xây dựng chính sách hỗ trợ tâm lý cho trẻ.

  4. Tại sao thái độ bàng quan của trẻ vị thành niên lại quan trọng đối với xã hội?
    Bởi thái độ này ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách, trách nhiệm xã hội của thế hệ trẻ, từ đó tác động đến sự ổn định và phát triển bền vững của gia đình và xã hội.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng ở những địa phương nào?
    Mặc dù nghiên cứu tập trung tại Hà Nội, các kết quả và đề xuất có thể áp dụng rộng rãi tại các thành phố và khu vực đô thị khác có điều kiện tương tự, đồng thời làm cơ sở cho nghiên cứu mở rộng ở vùng nông thôn.

Kết luận

  • Thái độ bàng quan trong gia đình của trẻ vị thành niên là hiện tượng phổ biến với nhiều biểu hiện đa dạng về cảm xúc và hành vi.
  • Nhận thức, niềm tin vào khả năng bản thân, tính thụ động và thiếu đồng cảm là những yếu tố chủ quan quan trọng ảnh hưởng đến thái độ này.
  • Giáo dục gia đình và vai trò gương mẫu của người lớn đóng vai trò then chốt trong việc hình thành hoặc giảm thiểu thái độ bàng quan.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào giáo dục nhận thức, phát triển kỹ năng đồng cảm, khuyến khích tham gia công việc gia đình và xây dựng chính sách hỗ trợ tâm lý.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các chương trình can thiệp nhằm nâng cao trách nhiệm và sự chia sẻ của trẻ vị thành niên trong gia đình, góp phần phát triển nhân cách và xã hội bền vững.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục, gia đình và tổ chức xã hội cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để nâng cao hiệu quả can thiệp. Để biết thêm chi tiết và ứng dụng thực tiễn, quý độc giả và các bên liên quan có thể tham khảo toàn văn luận văn.