Tổng quan nghiên cứu

Trong hơn một thập kỷ qua, Ngân Hàng Nhà Nước Việt Nam đã áp dụng công cụ trần lãi suất huy động nhằm đảm bảo an toàn hoạt động hệ thống ngân hàng và ổn định kinh tế vĩ mô. Từ năm 2011 đến 2020, trần lãi suất tiền gửi được duy trì với mục tiêu kiểm soát cạnh tranh lãi suất giữa các ngân hàng, kiểm soát dư nợ và tổng tiền trong nền kinh tế. Tuy nhiên, bối cảnh kinh tế vĩ mô thay đổi liên tục đã tạo nên cuộc tranh luận về việc duy trì hay bãi bỏ biện pháp hành chính này. Mặc dù có tác động lớn, trần lãi suất huy động vẫn chưa được nghiên cứu sâu sắc, đặc biệt về ảnh hưởng đến quá trình truyền dẫn chính sách tiền tệ qua kênh lãi suất.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá tác động của trần lãi suất huy động đến tính liên thông lãi suất giữa thị trường liên ngân hàng và thị trường huy động vốn của hệ thống ngân hàng tại Việt Nam. Nghiên cứu tập trung phân tích mức độ truyền dẫn, tốc độ điều chỉnh và tính bất đối xứng trong quá trình truyền dẫn lãi suất. Phạm vi nghiên cứu sử dụng dữ liệu lãi suất bình quân liên ngân hàng và lãi suất huy động bình quân từ tháng 9/2012 đến tháng 3/2020, nhằm tránh ảnh hưởng của các quy định trước đó và tác động của đại dịch COVID-19.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp bằng chứng khoa học hỗ trợ các nhà hoạch định chính sách tiền tệ trong việc điều chỉnh công cụ trần lãi suất huy động, đồng thời góp phần làm rõ cơ chế truyền dẫn lãi suất tại Việt Nam, giúp nâng cao hiệu quả điều hành chính sách tiền tệ và ổn định thị trường tài chính.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính để xây dựng khung nghiên cứu:

  1. Lý thuyết về trần lãi suất huy động và áp chế tài chính: Trần lãi suất là công cụ hành chính nhằm kiểm soát lãi suất huy động, được xem là một hình thức áp chế tài chính (financial repression). Theo lý thuyết này, trần lãi suất có thể làm giảm lượng vốn tiết kiệm và đầu tư, tạo ra lợi ích đặc biệt cho hệ thống ngân hàng thông qua chênh lệch lãi suất huy động và cho vay. Lý thuyết cũng chỉ ra tác động tiêu cực của trần lãi suất đến tăng trưởng kinh tế và sự phân bổ vốn trong nền kinh tế.

  2. Mô hình Monti-Klein về truyền dẫn lãi suất: Mô hình này mô tả cách các ngân hàng thương mại tối đa hóa lợi nhuận trong điều kiện thị trường độc quyền, thiết lập lãi suất huy động và cho vay dựa trên chi phí vốn cận biên và các yếu tố thị trường. Mô hình chứng minh mối quan hệ tuyến tính giữa lãi suất chính sách và lãi suất bán lẻ, làm cơ sở cho việc đánh giá quá trình truyền dẫn lãi suất từ thị trường liên ngân hàng sang lãi suất huy động.

Các khái niệm chính được sử dụng bao gồm: lãi suất huy động, lãi suất liên ngân hàng, trần lãi suất huy động, truyền dẫn lãi suất, độ trễ điều chỉnh trung bình (Mean Adjustment Lags - MAL), và tính bất đối xứng trong truyền dẫn lãi suất.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính để tổng hợp lý thuyết và các nghiên cứu liên quan, kết hợp với phương pháp định lượng sử dụng mô hình hiệu chỉnh sai số (Error Correction Model - ECM) để đánh giá tác động của trần lãi suất huy động đến tính liên thông lãi suất tại Việt Nam.

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thứ cấp gồm lãi suất bình quân thị trường liên ngân hàng kỳ hạn 6 tháng và lãi suất huy động bình quân kỳ hạn từ 6 đến dưới 12 tháng, thu thập từ Ngân Hàng Nhà Nước Việt Nam trong giai đoạn từ tháng 9/2012 đến tháng 3/2020.

  • Phương pháp phân tích:

    • Kiểm định tính dừng của chuỗi dữ liệu bằng các phương pháp ADF và PP.
    • Kiểm định quan hệ đồng liên kết Johansen để xác định mối quan hệ dài hạn giữa các biến.
    • Sử dụng mô hình ECM để phân tích mức độ truyền dẫn lãi suất dài hạn và ngắn hạn, đồng thời đánh giá tốc độ điều chỉnh và tính bất đối xứng trong quá trình truyền dẫn.
    • Kiểm định Wald để kiểm tra sự bất đối xứng trong điều chỉnh lãi suất.

  • Timeline nghiên cứu: Dữ liệu được phân tích theo tuần trong khoảng thời gian gần 7 năm, nhằm tận dụng độ chi tiết cao của dữ liệu và tránh ảnh hưởng của các biến động ngắn hạn bị làm mờ trong dữ liệu tháng hoặc quý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động tích cực của trần lãi suất đến tính liên thông lãi suất: Kết quả ước lượng mô hình ECM cho thấy khi có quy định trần lãi suất huy động, hệ số truyền dẫn lãi suất dài hạn cao hơn, chứng tỏ trần lãi suất góp phần tăng tính liên thông giữa lãi suất thị trường liên ngân hàng và lãi suất huy động. Cụ thể, hệ số truyền dẫn giảm khoảng 15% khi trần lãi suất bị bãi bỏ.

  2. Giảm hệ số tương quan và hệ số truyền dẫn sau khi bãi bỏ trần lãi suất: Hệ số tương quan giữa lãi suất huy động và lãi suất liên ngân hàng giảm từ mức khoảng 0.85 xuống còn khoảng 0.70, đồng thời hệ số truyền dẫn dài hạn giảm tương ứng, cho thấy sự liên kết giữa hai thị trường lãi suất yếu đi khi không còn trần lãi suất.

  3. Tăng độ trễ điều chỉnh trung bình khi bãi bỏ trần lãi suất: Độ trễ điều chỉnh trung bình (MAL) tăng từ khoảng 3 tuần lên gần 5 tuần, cho thấy lãi suất huy động điều chỉnh chậm hơn trước sự thay đổi của lãi suất liên ngân hàng khi không còn trần lãi suất.

  4. Phát hiện tính bất đối xứng trong điều chỉnh lãi suất: Quá trình điều chỉnh lãi suất huy động có sự bất đối xứng rõ rệt, với tốc độ điều chỉnh nhanh hơn khi lãi suất huy động thấp hơn mức cân bằng so với khi cao hơn mức cân bằng, đặc biệt trong giai đoạn có trần lãi suất.

  5. Ngân hàng hưởng lợi ích đặc biệt khi áp dụng trần lãi suất: Chênh lệch trung bình giữa lãi suất huy động và lãi suất liên ngân hàng là âm (-0.03%) trong giai đoạn có trần lãi suất, trong khi ở giai đoạn không có trần lãi suất, chênh lệch này bằng 0, cho thấy các ngân hàng có thể tận dụng trần lãi suất để duy trì lợi nhuận cao hơn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với lý thuyết áp chế tài chính, khi trần lãi suất huy động tạo ra một mức lợi ích đặc biệt cho hệ thống ngân hàng thông qua việc kiểm soát lãi suất huy động, từ đó làm tăng tính liên thông lãi suất giữa thị trường liên ngân hàng và thị trường huy động vốn. Việc bãi bỏ trần lãi suất dẫn đến giảm hệ số truyền dẫn và tăng độ trễ điều chỉnh, phản ánh sự gia tăng cạnh tranh và sự đa dạng nguồn vốn huy động của các ngân hàng.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với nghiên cứu tại Hồng Kông và Trung Quốc, khi bãi bỏ trần lãi suất làm tăng tốc độ và mức độ truyền dẫn lãi suất. Tuy nhiên, tại Việt Nam, trần lãi suất vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định thị trường tiền tệ và hỗ trợ chính sách tiền tệ linh hoạt.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự thay đổi hệ số truyền dẫn và độ trễ điều chỉnh trung bình trước và sau khi bãi bỏ trần lãi suất, cũng như bảng so sánh chênh lệch lãi suất huy động và lãi suất liên ngân hàng theo từng giai đoạn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tiếp tục duy trì trần lãi suất huy động đối với kỳ hạn ngắn dưới 6 tháng nhằm ổn định lạm phát kỳ vọng và hỗ trợ chính sách tiền tệ linh hoạt, với mục tiêu duy trì mức độ truyền dẫn lãi suất hiệu quả trong vòng 1-2 năm tới, do Ngân Hàng Nhà Nước chủ trì.

  2. Tăng cường minh bạch và công bố thông tin lãi suất thị trường liên ngân hàng và lãi suất huy động để nâng cao tính liên thông và giảm độ trễ điều chỉnh, giúp các ngân hàng và nhà đầu tư có cơ sở ra quyết định chính xác hơn, thực hiện trong 6 tháng tới bởi Ngân Hàng Nhà Nước và các ngân hàng thương mại.

  3. Khuyến khích cạnh tranh lành mạnh trong hệ thống ngân hàng thông qua việc giảm thiểu các rào cản pháp lý và thúc đẩy đa dạng hóa nguồn vốn huy động, nhằm giảm lợi ích đặc biệt của ngân hàng và tăng hiệu quả truyền dẫn lãi suất, với lộ trình 2-3 năm do Bộ Tài chính phối hợp Ngân Hàng Nhà Nước thực hiện.

  4. Nghiên cứu và áp dụng các công cụ chính sách tiền tệ thay thế hoặc bổ sung cho trần lãi suất huy động, như công cụ thị trường mở, lãi suất điều hành linh hoạt, nhằm nâng cao hiệu quả điều hành chính sách tiền tệ trong bối cảnh kinh tế thay đổi, triển khai trong 3-5 năm tới bởi Ngân Hàng Nhà Nước.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách tiền tệ: Luận văn cung cấp bằng chứng khoa học về tác động của trần lãi suất huy động đến quá trình truyền dẫn lãi suất, hỗ trợ trong việc điều chỉnh công cụ chính sách phù hợp với bối cảnh kinh tế hiện tại.

  2. Ngân hàng trung ương và các cơ quan quản lý tài chính: Nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về cơ chế truyền dẫn lãi suất và ảnh hưởng của các quy định hành chính, từ đó thiết kế các chính sách giám sát và điều hành hiệu quả hơn.

  3. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực tài chính – ngân hàng: Luận văn cung cấp khung lý thuyết hệ thống và mô hình định lượng áp dụng cho nghiên cứu truyền dẫn lãi suất, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu mới về tác động của các biện pháp hành chính trong thị trường tài chính.

  4. Các ngân hàng thương mại và tổ chức tài chính: Kết quả nghiên cứu giúp các ngân hàng hiểu rõ hơn về tác động của trần lãi suất đến hoạt động huy động vốn và điều chỉnh lãi suất, từ đó xây dựng chiến lược kinh doanh và quản lý rủi ro hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Trần lãi suất huy động là gì và tại sao nó được áp dụng?
    Trần lãi suất huy động là mức lãi suất tối đa mà các ngân hàng được phép trả cho tiền gửi của khách hàng. Nó được áp dụng nhằm kiểm soát cạnh tranh lãi suất, ổn định kinh tế vĩ mô và đảm bảo an toàn hệ thống ngân hàng.

  2. Tác động chính của trần lãi suất đến quá trình truyền dẫn lãi suất là gì?
    Trần lãi suất làm tăng tính liên thông lãi suất giữa thị trường liên ngân hàng và lãi suất huy động, giúp truyền dẫn chính sách tiền tệ hiệu quả hơn nhưng cũng tạo ra lợi ích đặc biệt cho ngân hàng.

  3. Tại sao độ trễ điều chỉnh lãi suất tăng khi bãi bỏ trần lãi suất?
    Khi không còn trần lãi suất, các ngân hàng có nhiều lựa chọn nguồn vốn hơn và cạnh tranh cao hơn, dẫn đến việc điều chỉnh lãi suất huy động chậm hơn để cân nhắc các yếu tố thị trường.

  4. Làm thế nào để đo lường mức độ truyền dẫn lãi suất?
    Mức độ truyền dẫn lãi suất được đo bằng hệ số truyền dẫn trong mô hình hiệu chỉnh sai số (ECM), phản ánh mức độ thay đổi của lãi suất huy động khi lãi suất thị trường liên ngân hàng thay đổi.

  5. Tính bất đối xứng trong truyền dẫn lãi suất có ý nghĩa gì?
    Tính bất đối xứng cho thấy lãi suất huy động điều chỉnh nhanh hơn khi thấp hơn mức cân bằng so với khi cao hơn, ảnh hưởng đến hiệu quả và tốc độ truyền dẫn chính sách tiền tệ.

Kết luận

  • Luận văn đã chứng minh trần lãi suất huy động có tác động tích cực đến tính liên thông lãi suất tại Việt Nam, nâng cao hiệu quả truyền dẫn chính sách tiền tệ.
  • Việc bãi bỏ trần lãi suất dẫn đến giảm hệ số truyền dẫn và tăng độ trễ điều chỉnh, đồng thời làm giảm tính liên kết giữa lãi suất thị trường liên ngân hàng và lãi suất huy động.
  • Phát hiện tính bất đối xứng trong quá trình điều chỉnh lãi suất huy động, với tốc độ điều chỉnh nhanh hơn khi lãi suất thấp hơn mức cân bằng.
  • Ngân hàng hưởng lợi ích đặc biệt khi áp dụng trần lãi suất huy động, tạo ra chênh lệch lãi suất có lợi cho ngân hàng.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà hoạch định chính sách trong việc điều chỉnh công cụ trần lãi suất, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu tiếp theo về các công cụ chính sách tiền tệ thay thế.

Next steps: Tiếp tục nghiên cứu tác động của các công cụ chính sách tiền tệ khác và mở rộng phân tích sang các thị trường tài chính khác để hoàn thiện khung chính sách tiền tệ tại Việt Nam.

Call-to-action: Các nhà quản lý và nghiên cứu nên áp dụng kết quả này để tối ưu hóa chính sách tiền tệ, đồng thời thúc đẩy nghiên cứu sâu hơn về truyền dẫn lãi suất trong bối cảnh kinh tế thay đổi nhanh chóng.