Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động trung gian thanh toán tại Việt Nam đã có sự phát triển vượt bậc trong giai đoạn 2017-2021, đặc biệt dưới tác động của đại dịch COVID-19 và chính sách giãn cách xã hội. Theo báo cáo, tỷ trọng giao dịch không dùng tiền mặt năm 2021 chiếm khoảng 70%, trong đó chuyển khoản chiếm 36,5%, ví điện tử chiếm 15%, quét mã QR code 9,6%, quẹt thẻ ngân hàng 8,5%. Tổng công ty Truyền thông đa phương tiện VTC (VTC) là một trong những doanh nghiệp tiên phong trong lĩnh vực cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán tại Việt Nam với vốn điều lệ 1.500 tỷ đồng và hệ thống quản trị rủi ro tương đối bài bản.

Luận văn tập trung nghiên cứu quản trị rủi ro trong hoạt động trung gian thanh toán tại VTC trong giai đoạn 2017-2021, nhằm làm rõ thực trạng, đánh giá các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp hoàn thiện công tác quản trị rủi ro. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh chuyển đổi số và phát triển dịch vụ thanh toán điện tử, giúp nâng cao hiệu quả quản trị rủi ro, bảo vệ lợi ích doanh nghiệp và khách hàng, đồng thời góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành tài chính - ngân hàng Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn hệ thống hóa các khái niệm về rủi ro và quản trị rủi ro trong doanh nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực trung gian thanh toán. Rủi ro được phân loại thành các nhóm chính: rủi ro tín dụng, rủi ro hoạt động, rủi ro công nghệ thông tin, rủi ro tỷ giá, rủi ro thanh khoản và rủi ro danh tiếng. Quản trị rủi ro được hiểu là quá trình nhận diện, đo lường, kiểm soát và xử lý rủi ro nhằm hạn chế tổn thất tài chính và phi tài chính.

Khung lý thuyết còn bao gồm các mô hình quản trị rủi ro doanh nghiệp như mô hình ba tuyến phòng thủ (tuyến 1: quản lý rủi ro tại bộ phận kinh doanh; tuyến 2: bộ phận quản trị rủi ro và tuân thủ; tuyến 3: kiểm soát nội bộ), các nguyên tắc quản trị rủi ro cơ bản như xác định sớm rủi ro, phù hợp với mục tiêu doanh nghiệp, tích hợp bối cảnh nội bộ và bên ngoài, thu hút sự tham gia của các bên liên quan, đảm bảo trách nhiệm rõ ràng, chu kỳ xem xét và cải tiến liên tục.

Ngoài ra, luận văn tham khảo kinh nghiệm quốc tế từ các doanh nghiệp trung gian thanh toán hàng đầu như PayPal (Mỹ) và Alipay (Trung Quốc), đặc biệt về mô hình quản trị rủi ro thông minh dựa trên dữ liệu lớn, mạng lưới quan hệ khách hàng, khả năng thích ứng và xử lý thời gian thực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phối hợp định tính và định lượng. Dữ liệu được thu thập từ các báo cáo tài chính, kết quả sản xuất kinh doanh của VTC giai đoạn 2017-2021, kết quả khảo sát 233 nhân viên thuộc các bộ phận liên quan trong Tổng công ty. Mẫu khảo sát được thiết kế theo thang đo Likert 5 mức độ, đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến quản trị rủi ro.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS với các kỹ thuật: kiểm định Cronbach Alpha để đánh giá độ tin cậy thang đo, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định các nhân tố ảnh hưởng, phân tích tương quan Pearson và hồi quy đa biến để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến chất lượng quản trị rủi ro. Quy trình nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ 2017 đến 2021, tập trung vào hoạt động trung gian thanh toán tại VTC.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân loại rủi ro trọng yếu tại VTC: Qua khảo sát và phân tích, 5 nhóm rủi ro chiếm tỷ trọng lớn gồm: pháp lý, công nghệ thông tin, nhân sự, quản lý và kế hoạch - thực thi. Biểu đồ tỷ trọng rủi ro giai đoạn 2017-2021 cho thấy rủi ro pháp lý và công nghệ thông tin chiếm tỷ lệ cao nhất, dao động khoảng 40-50%.

  2. Mô hình nhân tố ảnh hưởng đến quản trị rủi ro: Phân tích nhân tố khám phá xác định 8 nhân tố chính ảnh hưởng đến chất lượng quản trị rủi ro tại VTC, gồm: tài chính, phương pháp quản lý, cơ chế cảnh báo - báo cáo, vận hành CNTT, kế hoạch và thực hiện, nhân sự, chính sách CNTT và pháp luật.

  3. Kết quả hồi quy đa biến: 7 trong 8 nhân tố có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến chất lượng quản trị rủi ro, trong đó nhân tố "cơ chế cảnh báo - báo cáo" có ảnh hưởng mạnh nhất (hệ số hồi quy chuẩn hóa Beta = 0,219), tiếp theo là pháp luật (15%), kế hoạch và thực hiện (14,3%) và phương pháp quản lý (14,33%). Mô hình giải thích được 66,4% biến thiên của chất lượng quản trị rủi ro.

  4. Đánh giá thực trạng: VTC có điểm mạnh như quy trình nhận diện rủi ro được xây dựng tốt, áp dụng mô hình quản trị rủi ro ba tuyến phòng thủ, đạt chứng chỉ quốc tế PCI-DSS về an toàn bảo mật, có hệ thống phòng trao đổi thông tin nghiệp vụ hiệu quả. Tuy nhiên, còn tồn tại các điểm yếu như thiếu chính sách đào tạo nhân viên chuyên sâu, chưa đầu tư đủ tài sản cố định và hệ thống bảo mật, chưa có bộ phận pháp chế chuyên nghiệp, hệ thống lưu trữ dữ liệu chưa đầy đủ, ban lãnh đạo chưa có chiến lược quản trị rủi ro cụ thể, hệ thống kiểm toán nội bộ chưa hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc xây dựng cơ chế cảnh báo và báo cáo kịp thời là yếu tố then chốt giúp VTC nhận diện và xử lý rủi ro hiệu quả, phù hợp với kinh nghiệm quốc tế từ PayPal và Alipay. Yếu tố pháp luật cũng đóng vai trò quan trọng do tính chất phức tạp và nhạy cảm của lĩnh vực trung gian thanh toán, đòi hỏi tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp lý.

Điểm yếu về nhân sự và công nghệ phản ánh thực trạng chung của nhiều doanh nghiệp trong ngành tài chính - ngân hàng tại Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số nhanh chóng. Việc thiếu bộ phận pháp chế chuyên nghiệp và hệ thống kiểm toán nội bộ chưa hiệu quả làm giảm khả năng kiểm soát rủi ro toàn diện.

Các kết quả phân tích hồi quy và tương quan cho thấy các nhân tố quản lý, kế hoạch, công nghệ và pháp luật có ảnh hưởng đồng bộ, nhấn mạnh sự cần thiết của một hệ thống quản trị rủi ro tích hợp, linh hoạt và có khả năng thích ứng với môi trường kinh doanh biến động.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ trọng các loại rủi ro theo năm, bảng phân tích nhân tố và bảng hệ số hồi quy để minh họa mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và phát triển nhân sự: Xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu về quản trị rủi ro và an toàn bảo mật cho nhân viên, đặc biệt là bộ phận quản trị rủi ro. Thiết lập chính sách đánh giá năng lực và chế tài đối với nhân viên không đạt yêu cầu. Thời gian thực hiện: 2023-2025. Chủ thể: Ban nhân sự và Ban quản trị rủi ro VTC.

  2. Đầu tư nâng cấp hệ thống công nghệ và lưu trữ dữ liệu: Triển khai hệ thống sao lưu và phục hồi dữ liệu dự phòng (DR), áp dụng phần mềm quản lý backup tập trung như Veeam Backup & Replication. Ưu tiên đầu tư công nghệ bảo mật và an toàn dữ liệu. Thời gian: 2023-2024. Chủ thể: Ban công nghệ thông tin VTC.

  3. Củng cố bộ phận pháp chế và kiểm toán nội bộ: Thành lập bộ phận pháp chế chuyên nghiệp, tăng cường phối hợp với các đơn vị kiểm toán độc lập để nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: Ban lãnh đạo VTC.

  4. Xây dựng hệ thống cảnh báo và báo cáo tự động: Thiết lập các quy trình và công cụ giám sát giao dịch bất thường, xác thực khách hàng và đối tác theo quy định pháp luật, áp dụng mô hình ba tuyến phòng thủ. Thời gian: 2023-2024. Chủ thể: Ban quản trị rủi ro và Ban công nghệ thông tin.

  5. Tăng cường tuân thủ pháp luật và hợp tác với cơ quan quản lý: Chủ động cập nhật các văn bản pháp luật liên quan, phối hợp với Ngân hàng Nhà nước và các cơ quan chức năng để đảm bảo tuân thủ và nâng cao hiệu quả quản trị rủi ro. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Ban pháp chế và Ban lãnh đạo VTC.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo và quản lý doanh nghiệp trung gian thanh toán: Nhận diện các yếu tố ảnh hưởng đến quản trị rủi ro, từ đó xây dựng chiến lược và chính sách phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động.

  2. Bộ phận quản trị rủi ro và tuân thủ: Áp dụng các mô hình quản trị rủi ro, phương pháp đánh giá và kiểm soát rủi ro, đồng thời tham khảo kinh nghiệm quốc tế để hoàn thiện quy trình nội bộ.

  3. Chuyên gia công nghệ thông tin và an ninh mạng: Hiểu rõ các rủi ro công nghệ trong trung gian thanh toán, từ đó đề xuất giải pháp bảo mật, lưu trữ và phục hồi dữ liệu hiệu quả.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức tài chính: Tham khảo các kết quả nghiên cứu để hoàn thiện khung pháp lý, chính sách quản lý và giám sát hoạt động trung gian thanh toán, góp phần phát triển ngành bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản trị rủi ro trung gian thanh toán là gì?
    Quản trị rủi ro trung gian thanh toán là quá trình nhận diện, đánh giá, kiểm soát và xử lý các rủi ro phát sinh trong hoạt động cung ứng dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt nhằm giảm thiểu tổn thất tài chính và phi tài chính cho doanh nghiệp.

  2. Những loại rủi ro chính trong hoạt động trung gian thanh toán?
    Bao gồm rủi ro tín dụng, rủi ro hoạt động, rủi ro công nghệ thông tin, rủi ro tỷ giá, rủi ro thanh khoản và rủi ro danh tiếng. Mỗi loại rủi ro có đặc điểm và biện pháp quản lý riêng biệt.

  3. Tại sao cơ chế cảnh báo và báo cáo lại quan trọng?
    Cơ chế này giúp doanh nghiệp phát hiện sớm các dấu hiệu rủi ro, từ đó có biện pháp phòng ngừa và ứng phó kịp thời, giảm thiểu thiệt hại và duy trì hoạt động ổn định.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực quản trị rủi ro tại doanh nghiệp?
    Thông qua đào tạo nhân sự, đầu tư công nghệ hiện đại, xây dựng bộ phận pháp chế chuyên nghiệp, áp dụng mô hình quản trị rủi ro tích hợp và tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp luật.

  5. Vai trò của pháp luật trong quản trị rủi ro trung gian thanh toán?
    Pháp luật tạo khung pháp lý rõ ràng, giúp doanh nghiệp tuân thủ các quy định, giảm thiểu rủi ro pháp lý và bảo vệ quyền lợi của khách hàng cũng như doanh nghiệp.

Kết luận

  • Quản trị rủi ro trong hoạt động trung gian thanh toán là yếu tố sống còn giúp VTC duy trì và phát triển bền vững trong bối cảnh cạnh tranh và chuyển đổi số.
  • Nghiên cứu đã xác định 8 nhân tố chính ảnh hưởng đến chất lượng quản trị rủi ro, trong đó cơ chế cảnh báo - báo cáo và pháp luật đóng vai trò quan trọng nhất.
  • Thực trạng quản trị rủi ro tại VTC còn tồn tại nhiều điểm yếu về nhân sự, công nghệ, pháp chế và kiểm toán nội bộ cần được khắc phục.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo nhân sự, đầu tư công nghệ, củng cố bộ phận pháp chế, xây dựng hệ thống cảnh báo và tăng cường tuân thủ pháp luật.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát hiệu quả thực hiện và cập nhật liên tục theo biến động môi trường kinh doanh.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý và chuyên gia trong lĩnh vực trung gian thanh toán nên áp dụng các kiến thức và giải pháp từ nghiên cứu này để nâng cao năng lực quản trị rủi ro, bảo vệ doanh nghiệp và khách hàng trong kỷ nguyên số.