I. Bí quyết quản lý ngân sách nhà nước hiệu quả thời đại mới
Quản lý ngân sách nhà nước là một nhiệm vụ trọng tâm, quyết định đến sự ổn định và phát triển của nền kinh tế. Một hệ thống tài chính công vững mạnh đòi hỏi việc tối ưu hóa chi tiêu và nâng cao hiệu quả hoạt động. Mục tiêu cốt lõi của quản lý ngân sách không chỉ dừng lại ở việc cân đối ngân sách, mà còn hướng đến ba trụ cột chính: đảm bảo kỷ luật tài khóa tổng thể, xác định ưu tiên chiến lược trong phân bổ nguồn lực, và tăng cường hiệu quả sử dụng vốn. Trong bối cảnh nguồn lực có hạn và nhu cầu chi tiêu ngày càng tăng, việc chuyển đổi từ phương pháp quản lý truyền thống sang các mô hình hiện đại là xu thế tất yếu. Chính sách tài khóa cần được xây dựng một cách linh hoạt và có tầm nhìn xa. Điều này giúp chính phủ và các địa phương chủ động ứng phó với biến động kinh tế - xã hội. Việc áp dụng các công cụ quản lý tiên tiến không chỉ giúp chống lãng phí, tham nhũng mà còn tạo ra một cơ chế phân bổ nguồn lực công bằng và hiệu quả hơn. Nâng cao hiệu quả quản lý công là nền tảng để thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững, cải thiện đời sống người dân và củng cố niềm tin của công chúng vào bộ máy nhà nước. Do đó, việc nghiên cứu và áp dụng các sáng kiến kinh nghiệm trong quản lý thu chi ngân sách nhà nước là yêu cầu cấp thiết, đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng.
1.1. Tầm quan trọng của tài chính công trong phát triển quốc gia
Tài chính công đóng vai trò xương sống của nền kinh tế, là công cụ điều tiết vĩ mô và phân bổ lại nguồn lực xã hội. Một nền tài chính công lành mạnh giúp chính phủ thực hiện hiệu quả các chức năng của mình, từ cung cấp dịch vụ công thiết yếu như y tế, giáo dục đến đầu tư vào cơ sở hạ tầng chiến lược. Sự ổn định của tài chính công là tiền đề cho sự ổn định kinh tế, thu hút đầu tư và tạo môi trường kinh doanh thuận lợi. Việc quản lý hiệu quả nguồn thu và chi từ ngân sách đảm bảo các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội được thực hiện đúng tiến độ và mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng.
1.2. Mục tiêu cốt lõi Kỷ luật tài khóa và hiệu quả phân bổ
Mọi hoạt động quản lý ngân sách đều hướng tới ba mục tiêu chính. Thứ nhất là đảm bảo kỷ luật tài khóa tổng thể, tránh tình trạng bội chi ngân sách không kiểm soát. Thứ hai là xác định đúng các ưu tiên chiến lược để phân bổ nguồn lực một cách hiệu quả, đảm bảo chi tiêu cho các lĩnh vực quan trọng nhất. Thứ ba là tăng cường hiệu quả sử dụng vốn, nghĩa là đạt được kết quả đầu ra tối đa với chi phí thấp nhất. Việc cân bằng ba mục tiêu này là thách thức lớn, đòi hỏi một hệ thống quản lý chuyên nghiệp và minh bạch.
II. Top 4 thách thức trong quản lý thu chi ngân sách hiện nay
Phương pháp lập dự toán ngân sách truyền thống, tập trung vào quản lý các yếu tố “đầu vào”, đã bộc lộ nhiều hạn chế nghiêm trọng. Những thách thức này không chỉ làm giảm hiệu quả chi tiêu mà còn tiềm ẩn nguy cơ gây mất ổn định vĩ mô. Thứ nhất, dự toán chi ngân sách chưa thể hiện rõ sự gắn kết giữa chi tiêu với việc thực hiện các mục tiêu chính sách. Việc kiểm soát chặt chẽ theo dòng mục không đồng nghĩa với việc đo lường được kết quả và tác động của khoản chi. Thứ hai, phương pháp này thiếu một “bức tranh” tổng thể về nguồn lực trong trung hạn (3-5 năm). Điều này dẫn đến các quyết định chi tiêu, đặc biệt trong đầu tư công, có thể không đủ nguồn lực để triển khai, gây nợ đọng và chậm tiến độ. Thứ ba, việc lập kế hoạch cho chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển bị tách biệt. Sự thiếu phối hợp giữa các cơ quan chức năng làm giảm hiệu quả phân bổ nguồn lực, không phù hợp với chiến lược phát triển chung. Thứ tư, việc lập ngân sách theo năm không thể đánh giá chính xác hiệu quả của các chương trình kéo dài, dẫn đến các quyết định chỉ mang tính ngắn hạn. Những hạn chế này là nguyên nhân sâu xa dẫn đến tình trạng lãng phí và kém hiệu quả trong quản lý công.
2.1. Hạn chế của phương pháp lập dự toán ngân sách truyền thống
Lập dự toán theo phương pháp truyền thống chỉ tập trung kiểm soát các yếu tố đầu vào. Các khoản chi được liệt kê chi tiết và kiểm soát chặt chẽ nhưng lại thiếu sự liên kết với mục tiêu chính sách. Kết quả là, không thể đo lường và đánh giá liệu chi tiêu có thực sự mang lại kết quả như mong đợi hay không. Hệ thống này tạo ra sự cứng nhắc, không khuyến khích các đơn vị sử dụng ngân sách tìm kiếm giải pháp sáng tạo để tiết kiệm chi phí và nâng cao hiệu quả hoạt động.
2.2. Rủi ro bội chi ngân sách và áp lực lên nợ công quốc gia
Việc thiếu một kế hoạch chi tiêu tổng thể trong trung hạn là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến bội chi ngân sách. Các quyết định phê duyệt chi, đặc biệt là các dự án đầu tư công lớn, thường được thực hiện mà không có dự báo đủ tin cậy về nguồn lực trong các năm tiếp theo. Hậu quả là nợ đọng vốn đầu tư xây dựng cơ bản, công trình dở dang, và tổng mức đầu tư tăng so với phê duyệt ban đầu. Điều này trực tiếp làm mất cân đối ngân sách và gia tăng áp lực lên nợ công.
2.3. Thiếu minh bạch ngân sách và trách nhiệm giải trình
Khi chi tiêu không gắn với kết quả đầu ra, việc thực hiện trách nhiệm giải trình trở nên khó khăn. Các cơ quan quản lý và công chúng khó có thể giám sát được hiệu quả thực sự của các khoản chi. Tình trạng này có thể tạo điều kiện cho lãng phí và tham nhũng phát sinh. Tăng cường minh bạch ngân sách là yêu cầu bắt buộc để cải thiện hiệu quả quản lý và củng cố lòng tin của người dân.
III. Phương pháp lập ngân sách theo hiệu suất Hướng đi tối ưu
Để khắc phục các hạn chế của phương pháp truyền thống, xu hướng cải cách tài chính công trên thế giới là chuyển sang lập ngân sách theo kết quả hoạt động, hay còn gọi là ngân sách dựa trên hiệu suất (PBMA). Trọng tâm của phương pháp này là công cụ Khuôn khổ chi tiêu trung hạn (MTEF). MTEF là một quy trình minh bạch, cho phép chính phủ lập kế hoạch và cam kết phân bổ nguồn lực cho các ưu tiên chiến lược trong khoảng thời gian 3-5 năm. Theo World Bank, MTEF bao gồm ba thành phần chính: một hạn mức nguồn lực từ trên xuống, một ước lượng chi phí từ dưới lên, và sự kết hợp hài hòa giữa chúng. Cách tiếp cận này giúp tạo ra một “bức tranh” ngân sách tổng thể đáng tin cậy. Nó gắn kết việc hoạch định chính sách, lập kế hoạch và quy trình ngân sách thành một thể thống nhất. Áp dụng MTEF giúp cải thiện kỷ luật tài khóa, phân bổ nguồn lực hiệu quả hơn, tăng khả năng dự báo ngân sách cho các đơn vị, và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn công. Đây là một công cụ hữu hiệu góp phần nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công nói chung.
3.1. Giới thiệu Khuôn khổ chi tiêu trung hạn MTEF quốc tế
Khuôn khổ chi tiêu trung hạn (MTEF) là một công cụ lập ngân sách chiến lược. Nó cho phép các quyết định ngân sách được xem xét trong một khoảng thời gian dài hơn, thường là 3 đến 5 năm. Công cụ này đòi hỏi các bộ, ngành phải có tầm nhìn dài hạn và lựa chọn lĩnh vực ưu tiên khi phân bổ ngân sách. MTEF giúp gắn kết chính sách của chính phủ với các nhiệm vụ chi tiêu, đảm bảo các quyết định chi tiêu có cơ sở và bền vững, tránh những điều chỉnh đột ngột gây mất cân đối nguồn lực.
3.2. Gắn kết chi tiêu công với mục tiêu chiến lược phát triển
Điểm ưu việt của MTEF là tạo ra một “liên kết khuôn khổ” cho phép các khoản chi tiêu công được thúc đẩy bởi các chính sách ưu tiên và kỷ luật ngân sách. Khi việc xây dựng chính sách, lập kế hoạch và lập dự toán ngân sách không có sự liên kết, hiệu quả quản lý sẽ rất thấp. MTEF giải quyết vấn đề này bằng cách yêu cầu các đơn vị phải chứng minh sự cần thiết và hiệu quả của các đề xuất chi tiêu, gắn chúng với các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội đã được xác định.
IV. Hướng dẫn áp dụng Luật Ngân sách Nhà nước 2015 mới nhất
Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 đã tạo ra một bước ngoặt quan trọng trong công tác quản lý tài chính công tại Việt Nam. Luật đã thể chế hóa việc áp dụng các phương pháp quản lý ngân sách hiện đại, khắc phục những tồn tại của cơ chế cũ. Một trong những quy định đột phá là yêu cầu lập Kế hoạch tài chính 5 năm và Kế hoạch tài chính – ngân sách nhà nước 03 năm. Đây chính là sự vận dụng mô hình Khuôn khổ chi tiêu trung hạn (MTEF) vào điều kiện thực tiễn của Việt Nam. Kế hoạch tài chính 5 năm xác định các mục tiêu, định hướng lớn về tài chính – ngân sách, làm cơ sở cho Kế hoạch tài chính – ngân sách 03 năm. Kế hoạch 03 năm, được lập theo phương thức cuốn chiếu, cụ thể hóa các mục tiêu đó thành các mức trần chi tiêu cho từng lĩnh vực, từng nhiệm vụ. Việc áp dụng hai công cụ này giúp định hướng thứ tự ưu tiên phân bổ nguồn lực, đảm bảo các quyết định chi tiêu có tầm nhìn trung hạn, phù hợp với khả năng cân đối ngân sách và các mục tiêu phát triển bền vững. Quá trình lập và quyết toán ngân sách theo luật mới cũng nhấn mạnh vai trò của Kho bạc Nhà nước trong việc kiểm soát chi.
4.1. Vai trò của Kế hoạch tài chính 5 năm và Kế hoạch 3 năm
Kế hoạch tài chính 5 năm có vai trò định hướng chiến lược, gắn kết các mục tiêu kinh tế - xã hội với các mục tiêu tài chính quốc gia. Kế hoạch tài chính – ngân sách 03 năm cụ thể hóa chiến lược đó, đưa ra các dự báo thu ngân sách đáng tin cậy và các mức trần chi tiêu cho các ngành, lĩnh vực. Các kế hoạch này là công cụ quan trọng để đảm bảo kỷ luật tài khóa, gắn kết chính sách với ngân sách, và làm căn cứ để xây dựng dự toán ngân sách nhà nước hằng năm.
4.2. Quy trình lập quyết toán ngân sách đảm bảo minh bạch
Luật Ngân sách Nhà nước 2015 quy định rõ ràng về quy trình lập và quyết toán ngân sách theo kế hoạch trung hạn. Các bộ, ngành và địa phương phải xây dựng kế hoạch của mình dựa trên trần chi tiêu đã được phê duyệt. Quy trình này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan, nâng cao tính công khai, minh bạch ngân sách. Nó cũng tăng cường trách nhiệm giải trình của các đơn vị sử dụng ngân sách, buộc họ phải justifications cho các đề xuất chi tiêu dựa trên hiệu quả và sự cần thiết.
V. Cách quản lý chi đầu tư phát triển hiệu quả từ thực tiễn
Ứng dụng kế hoạch tài chính trung hạn vào thực tiễn đã mang lại những bài học kinh nghiệm quý báu, đặc biệt trong việc quản lý chi đầu tư phát triển. Nghiên cứu trường hợp tại tỉnh Lào Cai và kinh nghiệm từ các địa phương như Quảng Nam, Bắc Giang, Thanh Hóa cho thấy tầm quan trọng của việc xây dựng một hành lang pháp lý cụ thể và sự chỉ đạo quyết liệt của chính quyền địa phương. Để xây dựng kế hoạch tài chính – ngân sách 03 năm hiệu quả, các địa phương phải dựa trên dữ liệu thực hiện của năm hiện tại và các định hướng phát triển kinh tế - xã hội đã được phê duyệt. Cần có sự phân biệt rõ ràng giữa “chi tiêu cơ sở” (chi cho các nhiệm vụ, chính sách hiện hành) và “chi đề xuất mới”. Nguyên tắc ưu tiên là tập trung nguồn lực giải quyết các nhu cầu chi cơ sở trước, sau đó mới xem xét các đề xuất mới. Điều này giúp hạn chế tình trạng đầu tư dàn trải, dàn xếp các công trình dở dang, và đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn trong các dự án đầu tư công. Việc cân đối hài hòa giữa chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển là chìa khóa để đảm bảo sự phát triển bền vững, vừa duy trì hoạt động của bộ máy, vừa tạo ra động lực tăng trưởng mới.
5.1. Bài học kinh nghiệm từ tỉnh Lào Cai và các địa phương
Kinh nghiệm từ các tỉnh đi đầu cho thấy, để triển khai thành công kế hoạch tài chính trung hạn, cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng. Điều này bao gồm việc ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết, tổ chức tập huấn cho cán bộ, và xây dựng hệ thống biểu mẫu báo cáo thống nhất. Sự phối hợp đồng bộ giữa Sở Tài chính và Sở Kế hoạch và Đầu tư là yếu tố then chốt. Tỉnh Lào Cai, với nhu cầu nguồn lực lớn nhưng nguồn thu hạn chế, đã nhận thấy tính cấp thiết của việc áp dụng phương pháp mới để quản lý chặt chẽ chi tiêu và nuôi dưỡng nguồn thu bền vững.
5.2. Cân đối chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển
Một thách thức lớn trong quản lý ngân sách là cân đối giữa chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển. Kế hoạch tài chính trung hạn giúp giải quyết vấn đề này bằng cách cung cấp một cái nhìn tổng thể về nguồn lực và nhu cầu trong nhiều năm. Nó cho phép các nhà hoạch định chính sách đưa ra các quyết định phân bổ chiến lược hơn, đảm bảo chi đầu tư không làm ảnh hưởng đến các nhiệm vụ chi thường xuyên thiết yếu và ngược lại. Điều này giúp nâng cao hiệu quả tổng thể của chi tiêu công.
VI. Tương lai cải cách tài chính công Minh bạch và bền vững
Tương lai của cải cách tài chính công tại Việt Nam gắn liền với việc hoàn thiện và thực thi hiệu quả các công cụ quản lý ngân sách trung hạn. Mục tiêu cuối cùng là xây dựng một nền tài chính quốc gia minh bạch, bền vững và hiệu quả. Để đạt được điều này, cần tiếp tục nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ làm công tác tài chính – ngân sách ở cả trung ương và địa phương. Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách, từ khâu lập dự toán ngân sách đến quyết toán ngân sách, cần được đẩy mạnh để tăng cường tính chính xác và kịp thời. Vai trò của Kiểm toán Nhà nước trong việc hậu kiểm, đánh giá hiệu quả chi tiêu cần được phát huy mạnh mẽ hơn nữa. Bên cạnh đó, việc công khai hóa thông tin ngân sách một cách đầy đủ, dễ hiểu sẽ giúp tăng cường sự giám sát của người dân và các tổ chức xã hội, góp phần chống lãng phí, tham nhũng. Hướng tới một hệ thống quản lý công hiện đại, nơi mỗi đồng vốn ngân sách được sử dụng một cách tối ưu, là con đường tất yếu để Việt Nam đạt được các mục tiêu phát triển tham vọng trong giai đoạn mới.
6.1. Tăng cường vai trò của Kiểm toán Nhà nước và Kho bạc
Trong một hệ thống quản lý ngân sách hiện đại, vai trò của Kiểm toán Nhà nước và Kho bạc Nhà nước là cực kỳ quan trọng. Kho bạc Nhà nước thực hiện kiểm soát chi ngay từ đầu, đảm bảo các khoản chi tuân thủ dự toán và quy định pháp luật. Trong khi đó, Kiểm toán Nhà nước thực hiện hậu kiểm, không chỉ xác nhận tính đúng đắn của số liệu mà còn đánh giá tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực của các chương trình, dự án. Sự phối hợp của hai cơ quan này tạo thành một cơ chế kiểm soát chặt chẽ, toàn diện.
6.2. Hướng tới một nền tài chính công hiện đại hiệu quả
Mục tiêu dài hạn là xây dựng một nền tài chính công hiện đại, hoạt động dựa trên các nguyên tắc về hiệu quả, minh bạch và trách nhiệm giải trình. Điều này đòi hỏi một quá trình cải cách liên tục và toàn diện, không chỉ về quy trình, luật lệ mà còn cả về tư duy quản lý. Việc chuyển đổi thành công sang ngân sách dựa trên hiệu suất sẽ là nền tảng vững chắc cho sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững của đất nước.
