Tổng quan nghiên cứu

Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) giữ vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân Việt Nam, chiếm tỷ trọng lớn trong nguồn lực và ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội. Sau hơn 30 năm đổi mới và 5 năm thực hiện tái cơ cấu, hiệu quả hoạt động của DNNN vẫn chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ, gây thất thoát tài sản nhà nước và ảnh hưởng tiêu cực đến nền kinh tế. Luận văn tập trung nghiên cứu pháp luật về tổ chức và quản lý DNNN theo Luật Doanh nghiệp năm 2020, đánh giá thực trạng thi hành pháp luật và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật Việt Nam hiện hành, đặc biệt là các văn bản hướng dẫn thi hành liên quan đến DNNN, trong giai đoạn từ năm 2014 đến 2021. Mục tiêu chính là làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về tổ chức quản lý DNNN, từ đó đề xuất hoàn thiện pháp luật nhằm tăng cường hiệu quả hoạt động và trách nhiệm của DNNN trong nền kinh tế. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh Việt Nam đẩy mạnh tái cơ cấu kinh tế, cổ phần hóa và nâng cao vai trò của DNNN trong hội nhập kinh tế quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết quản trị doanh nghiệp và lý thuyết pháp luật kinh tế. Lý thuyết quản trị doanh nghiệp tập trung vào mô hình tổ chức, cơ cấu quản lý, chức năng và trách nhiệm của các cơ quan quản lý nội bộ DNNN như Hội đồng thành viên, Ban kiểm soát, Giám đốc/Tổng giám đốc. Lý thuyết pháp luật kinh tế cung cấp cơ sở pháp lý cho việc xây dựng và thực thi các quy định về tổ chức, quản lý vốn nhà nước, quyền hạn và trách nhiệm của chủ sở hữu nhà nước trong DNNN. Các khái niệm chính bao gồm: doanh nghiệp nhà nước, quyền sở hữu nhà nước, mô hình tổ chức quản lý, chức năng quản lý nhà nước và chủ sở hữu, hiệu quả hoạt động doanh nghiệp. Mô hình nghiên cứu tập trung phân tích mối quan hệ giữa pháp luật tổ chức quản lý DNNN và hiệu quả thực thi trong thực tế, đồng thời so sánh với các mô hình quản lý doanh nghiệp nhà nước ở một số quốc gia phát triển nhằm rút ra bài học kinh nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp, bao gồm:

  • Phương pháp duy vật biện chứng để phân tích toàn diện các quy định pháp luật về tổ chức quản lý DNNN trong bối cảnh kinh tế - xã hội Việt Nam.
  • Phương pháp so sánh để đối chiếu các mô hình quản lý DNNN của Việt Nam với một số nước phát triển, từ đó nhận diện điểm mạnh, điểm yếu.
  • Phương pháp phân tích tổng hợp nhằm đánh giá thực trạng thi hành pháp luật, các tồn tại, bất cập trong tổ chức quản lý DNNN.
  • Phương pháp liệt kê và so sánh để trình bày chi tiết các quy định pháp luật, cơ cấu tổ chức và chức năng quản lý trong DNNN.

Nguồn dữ liệu chính gồm các văn bản pháp luật như Luật Doanh nghiệp 2020, Luật Quản lý, sử dụng vốn nhà nước đầu tư vào sản xuất kinh doanh tại doanh nghiệp 2014, các nghị định hướng dẫn thi hành, báo cáo của Bộ Tài chính và các cơ quan quản lý vốn nhà nước. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước và các doanh nghiệp nhà nước tiêu biểu trong giai đoạn 2016-2020. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2021, nhằm đảm bảo tính cập nhật và thực tiễn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mở rộng mô hình tổ chức DNNN theo Luật Doanh nghiệp 2020: DNNN có thể tổ chức dưới hình thức công ty TNHH một thành viên, công ty TNHH hai thành viên trở lên và công ty cổ phần, với cơ cấu quản lý gồm Hội đồng thành viên/Chủ tịch công ty, Giám đốc/Tổng giám đốc và Ban kiểm soát. Quy định này mở rộng phạm vi và quy mô DNNN, tạo điều kiện cho sự tham gia của vốn tư nhân, nâng cao năng lực hoạt động. Tỷ lệ DNNN có Ban kiểm soát bắt buộc tăng lên, góp phần minh bạch và giám sát hiệu quả hơn.

  2. Hiệu quả hoạt động DNNN còn hạn chế: Giai đoạn 2016-2018, hầu hết DNNN hoàn thành kế hoạch doanh thu, lợi nhuận và nộp ngân sách nhưng tốc độ tăng trưởng chậm, chưa phát huy hết vai trò chủ đạo. Một số doanh nghiệp thua lỗ, gây thất thoát tài sản nhà nước, điển hình là 12 dự án thua lỗ ngành công thương. Tỷ lệ cổ phần hóa và thoái vốn chưa đạt kế hoạch, chưa tạo động lực đổi mới quản trị và nâng cao năng suất lao động.

  3. Chức năng quản lý nhà nước và chủ sở hữu chưa phân định rõ: Việc không tách bạch rõ ràng giữa chức năng quản lý nhà nước và quyền chủ sở hữu dẫn đến chồng chéo, can thiệp quá sâu hoặc buông lỏng quản lý. Cơ chế giám sát, kiểm tra còn phân tán, chưa có cơ quan chịu trách nhiệm toàn diện, gây khó khăn trong xử lý vi phạm và nâng cao hiệu quả quản lý vốn nhà nước.

  4. Vấn đề quản lý cán bộ lãnh đạo DNNN: Việc đào tạo, bổ nhiệm cán bộ lãnh đạo còn nhiều bất cập, thiếu thống nhất, năng lực quản lý yếu kém, dẫn đến tham nhũng, lợi ích nhóm, "sân sau" trong doanh nghiệp. Các vụ án kinh tế lớn như vụ Đinh La Thăng tại Tập đoàn Dầu khí Việt Nam và vụ án tại tỉnh Bình Dương phản ánh thực trạng này, gây thất thoát hàng nghìn tỷ đồng tài sản nhà nước.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các tồn tại là do hệ thống pháp luật về tổ chức quản lý DNNN chưa đồng bộ, thiếu thống nhất và chưa có hướng dẫn chi tiết về quyền hạn, trách nhiệm của các chủ thể liên quan. Việc mở rộng mô hình tổ chức theo Luật Doanh nghiệp 2020 là bước tiến tích cực, nhưng chưa được đồng bộ với các văn bản pháp luật khác, dẫn đến khó khăn trong áp dụng thực tế. So với các nước phát triển như Singapore hay Đức, Việt Nam còn thiếu mô hình quản lý công ty phù hợp với đặc thù DNNN đa ngành, đa lĩnh vực.

Việc chưa phân định rõ chức năng quản lý nhà nước và chủ sở hữu làm giảm hiệu quả giám sát, tạo điều kiện cho tham nhũng và lãng phí tài sản. Các vụ án kinh tế lớn cho thấy sự cần thiết phải hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực và minh bạch thông tin trong DNNN. Ngoài ra, công tác đào tạo và bổ nhiệm cán bộ lãnh đạo cần được cải thiện để nâng cao năng lực quản trị và trách nhiệm giải trình.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ DNNN có Ban kiểm soát trước và sau Luật Doanh nghiệp 2020, bảng so sánh mô hình quản lý DNNN Việt Nam với một số quốc gia, và biểu đồ tăng trưởng doanh thu, lợi nhuận của DNNN giai đoạn 2016-2018.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về tổ chức quản lý DNNN: Cần ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết về quyền hạn, trách nhiệm của chủ sở hữu nhà nước và các cơ quan quản lý nội bộ DNNN, đảm bảo tính đồng bộ và thống nhất trong áp dụng. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Bộ Tư pháp và Bộ Kế hoạch & Đầu tư chủ trì.

  2. Phân định rõ chức năng quản lý nhà nước và chủ sở hữu: Xây dựng cơ chế tách bạch rõ ràng giữa vai trò quản lý nhà nước và quyền chủ sở hữu, tránh chồng chéo và can thiệp quá sâu. Thiết lập cơ quan giám sát tập trung có thẩm quyền toàn diện đối với DNNN. Thời gian thực hiện 2 năm, do Chính phủ phối hợp với Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp.

  3. Nâng cao năng lực quản trị và đào tạo cán bộ lãnh đạo: Tổ chức các chương trình đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu về quản trị doanh nghiệp, pháp luật và đạo đức công vụ cho cán bộ lãnh đạo DNNN. Áp dụng tiêu chuẩn tuyển chọn nghiêm ngặt, tăng cường đánh giá hiệu quả công tác quản lý. Thời gian triển khai liên tục, do Bộ Nội vụ và các trường đại học phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường minh bạch và giám sát tài chính: Bắt buộc DNNN công khai báo cáo tài chính định kỳ, áp dụng các chuẩn mực kế toán quốc tế, đồng thời tăng cường kiểm toán độc lập và thanh tra, kiểm tra thường xuyên. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Bộ Tài chính và Kiểm toán Nhà nước chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước: Giúp hiểu rõ các quy định pháp luật về tổ chức quản lý DNNN, từ đó hoàn thiện chính sách và nâng cao hiệu quả quản lý vốn nhà nước.

  2. Lãnh đạo và cán bộ quản lý DNNN: Cung cấp kiến thức về mô hình tổ chức, chức năng và trách nhiệm quản lý, giúp nâng cao năng lực điều hành và minh bạch hoạt động doanh nghiệp.

  3. Nhà nghiên cứu và học giả ngành Luật Kinh tế: Là tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật tổ chức quản lý DNNN, hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy.

  4. Nhà đầu tư và chuyên gia tư vấn: Giúp hiểu rõ cơ chế quản lý DNNN, đánh giá rủi ro và cơ hội đầu tư vào các doanh nghiệp có vốn nhà nước.

Câu hỏi thường gặp

  1. Doanh nghiệp nhà nước được định nghĩa như thế nào theo Luật Doanh nghiệp 2020?
    DNNN là doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ hoặc trên 50% vốn điều lệ, có quyền kiểm soát và chi phối hoạt động doanh nghiệp.

  2. Mô hình tổ chức quản lý DNNN hiện nay gồm những cơ quan nào?
    Bao gồm Hội đồng thành viên hoặc Chủ tịch công ty, Giám đốc hoặc Tổng giám đốc, và Ban kiểm soát với nhiệm kỳ không quá 5 năm.

  3. Những tồn tại chính trong quản lý DNNN hiện nay là gì?
    Chưa phân định rõ chức năng quản lý nhà nước và chủ sở hữu, hiệu quả hoạt động thấp, cán bộ lãnh đạo yếu kém, và thiếu minh bạch trong quản lý tài chính.

  4. Luật Doanh nghiệp 2020 có điểm mới gì quan trọng đối với DNNN?
    Mở rộng hình thức tổ chức DNNN, bắt buộc có Ban kiểm soát, và thay đổi cách hiểu về quyền "nắm giữ" vốn nhà nước, tạo điều kiện cho sự tham gia của vốn tư nhân.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý DNNN?
    Hoàn thiện pháp luật, phân định rõ chức năng quản lý, nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường minh bạch và giám sát tài chính, đồng thời áp dụng mô hình quản trị phù hợp.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ các khái niệm, mô hình tổ chức và pháp luật về quản lý DNNN theo Luật Doanh nghiệp 2020, đồng thời đánh giá thực trạng thi hành pháp luật tại Việt Nam.
  • Phát hiện nhiều tồn tại như hiệu quả hoạt động thấp, chồng chéo chức năng quản lý, và vấn đề cán bộ lãnh đạo yếu kém, dẫn đến thất thoát tài sản nhà nước.
  • Đề xuất hoàn thiện hệ thống pháp luật, phân định rõ chức năng quản lý, nâng cao năng lực cán bộ và tăng cường minh bạch tài chính nhằm nâng cao hiệu quả quản lý DNNN.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng trong bối cảnh tái cơ cấu kinh tế và hội nhập quốc tế của Việt Nam.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng sớm triển khai các giải pháp trong vòng 1-2 năm tới để đảm bảo sự phát triển bền vững của DNNN và nền kinh tế quốc dân.

Quý độc giả và các nhà quản lý được khuyến khích tham khảo luận văn để nâng cao nhận thức và áp dụng hiệu quả các quy định pháp luật về tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước.