Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 đang làm thay đổi sâu sắc mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc chuẩn bị nguồn nhân lực chất lượng cao cho đất nước. Tại Việt Nam, Nghị quyết số 29-NQ/TW đã nhấn mạnh yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, trong đó phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm. Môn Ngữ văn ở cấp Trung học cơ sở (THCS) giữ vị trí quan trọng trong việc hình thành năng lực ngôn ngữ và năng lực thẩm mỹ cho học sinh, góp phần phát triển phẩm chất và nhân cách toàn diện.
Tuy nhiên, thực tiễn quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THCS, đặc biệt ở các vùng nông thôn như huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc, còn nhiều hạn chế. Các cán bộ quản lý và giáo viên còn giữ tư duy truyền thống, chưa thực sự đổi mới phương pháp dạy học, trong khi phụ huynh và học sinh chưa đánh giá đúng vai trò của môn học này trong phát triển tư duy và kỹ năng sống. Nghiên cứu khảo sát tại 6 trường THCS với 283 đối tượng tham gia (12 cán bộ quản lý, 31 giáo viên, 240 học sinh) trong giai đoạn từ tháng 1 đến tháng 3 năm 2023 đã cung cấp số liệu thực tiễn về thực trạng quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh tại địa phương.
Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng và đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp để nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THCS huyện Lập Thạch, góp phần thực hiện thành công đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên đổi mới phương pháp, nâng cao hiệu quả dạy học, đồng thời đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực học sinh trong bối cảnh hội nhập quốc tế.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết giáo dục hiện đại về phát triển năng lực học sinh, trong đó nhấn mạnh vai trò của hoạt động dạy học như một quá trình tương tác giữa giáo viên và học sinh nhằm phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực. Lý thuyết của John Dewey về giáo dục lấy người học làm trung tâm, nhấn mạnh trải nghiệm học tập thực tế và phát triển tiềm năng cá nhân được vận dụng để xây dựng mô hình dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực.
Ngoài ra, các nguyên tắc quản lý giáo dục hiện đại được áp dụng, bao gồm bốn chức năng quản lý: lập kế hoạch, tổ chức thực hiện, chỉ đạo và kiểm tra đánh giá. Khung lý thuyết này giúp phân tích vai trò của cán bộ quản lý trong việc tổ chức và điều hành hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh.
Các khái niệm chính bao gồm: năng lực (bao gồm năng lực chung và năng lực đặc thù như năng lực ngôn ngữ và năng lực thẩm mỹ), phát triển năng lực, dạy học theo hướng phát triển năng lực, quản lý dạy học, và quản lý giáo dục. Năng lực được hiểu là sự kết hợp các kiến thức, kỹ năng, thái độ và phẩm chất để thực hiện hiệu quả các nhiệm vụ trong học tập và cuộc sống.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn. Về lý thuyết, tác giả tổng hợp, phân tích các tài liệu khoa học, văn bản pháp luật liên quan đến quản lý giáo dục, chương trình giáo dục phổ thông 2018 và dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực.
Về thực tiễn, nghiên cứu tiến hành khảo sát tại 6 trường THCS huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc với tổng số 283 đối tượng gồm 12 cán bộ quản lý, 31 giáo viên và 240 học sinh. Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm quan sát trực tiếp hoạt động dạy học và quản lý, điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn sâu với giáo viên và học sinh để thu thập ý kiến, nhận thức và đánh giá thực trạng.
Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê toán học, xử lý số liệu khảo sát để rút ra các kết luận khoa học về thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 3 năm 2023, đảm bảo tính cập nhật và phù hợp với bối cảnh giáo dục hiện nay.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Nhận thức về tầm quan trọng của dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh: Khoảng 78% cán bộ quản lý và 65% giáo viên tại các trường THCS huyện Lập Thạch nhận thức đúng đắn về vai trò của việc đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 52% học sinh thể hiện sự hiểu biết và đánh giá cao phương pháp này.
Thực trạng xây dựng và thực hiện kế hoạch dạy học: 85% giáo viên đã xây dựng kế hoạch dạy học theo hướng phát triển năng lực, nhưng chỉ có khoảng 60% kế hoạch được thực hiện đầy đủ và hiệu quả. Việc phân bổ thời gian cho các phân môn Tiếng Việt, Văn học và Tập làm văn còn chưa cân đối, ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện năng lực học sinh.
Phương pháp và hình thức dạy học: Khoảng 70% giáo viên áp dụng đa dạng các phương pháp dạy học tích cực như vấn đáp, đàm thoại, làm việc nhóm, đóng vai và dạy học trải nghiệm. Tuy nhiên, chỉ có 45% giáo viên sử dụng hiệu quả các thiết bị dạy học hiện đại và công nghệ thông tin trong giảng dạy.
Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập: 68% giáo viên thực hiện đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực, tập trung vào đánh giá năng lực vận dụng và sáng tạo của học sinh thay vì chỉ kiểm tra kiến thức thuần túy. Tuy nhiên, việc hướng dẫn học sinh tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau còn hạn chế, chỉ chiếm khoảng 30%.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy sự chuyển biến tích cực trong nhận thức và thực hành quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THCS huyện Lập Thạch. Tuy nhiên, vẫn tồn tại những hạn chế đáng kể về việc thực hiện kế hoạch, áp dụng phương pháp dạy học mới và đổi mới kiểm tra đánh giá.
Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ năng lực và nhận thức chưa đồng đều của giáo viên, hạn chế về cơ sở vật chất và thiết bị dạy học, cũng như sự thiếu đồng bộ trong chỉ đạo và kiểm tra của các cấp quản lý. So sánh với các nghiên cứu tại các địa phương khác, tỷ lệ áp dụng phương pháp dạy học tích cực và đổi mới kiểm tra đánh giá ở huyện Lập Thạch thấp hơn khoảng 10-15%, phản ánh đặc thù vùng nông thôn còn nhiều khó khăn.
Việc sử dụng biểu đồ so sánh tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá giữa các trường sẽ giúp minh họa rõ nét hơn sự khác biệt và mức độ thực hiện. Bảng tổng hợp đánh giá nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh cũng góp phần làm rõ các điểm mạnh và hạn chế trong quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực.
Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là cơ sở để đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học môn Ngữ văn, góp phần thực hiện thành công đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018 tại huyện Lập Thạch và các vùng tương tự.
Đề xuất và khuyến nghị
Tăng cường bồi dưỡng, nâng cao nhận thức và năng lực cho cán bộ quản lý và giáo viên
Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo chuyên đề về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh, đặc biệt tập trung vào đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên áp dụng hiệu quả phương pháp tích cực lên trên 80% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo huyện phối hợp với các trường đại học sư phạm.Đổi mới công tác xây dựng và thực hiện kế hoạch dạy học
Xây dựng mẫu kế hoạch dạy học chuẩn theo hướng phát triển năng lực, đảm bảo cân đối thời gian cho các phân môn và tích hợp liên môn. Tổ chức kiểm tra, giám sát định kỳ việc thực hiện kế hoạch tại các trường. Mục tiêu đạt 90% kế hoạch được thực hiện đầy đủ trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường THCS.Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và thiết bị dạy học hiện đại
Đầu tư trang thiết bị, hỗ trợ giáo viên sử dụng thành thạo các thiết bị dạy học và phần mềm hỗ trợ giảng dạy. Tổ chức các buổi tập huấn kỹ năng CNTT cho giáo viên. Mục tiêu 70% giáo viên sử dụng hiệu quả công nghệ trong giảng dạy trong 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường THCS.Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực học sinh
Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực học sinh phù hợp với đặc điểm môn Ngữ văn và chương trình mới. Hướng dẫn giáo viên tổ chức đánh giá thường xuyên, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng. Mục tiêu 60% học sinh tham gia tự đánh giá trong 1 năm học. Chủ thể thực hiện: Tổ chuyên môn Ngữ văn, Ban giám hiệu.Tăng cường chỉ đạo, kiểm tra và đánh giá công tác quản lý dạy học
Phòng Giáo dục và Đào tạo huyện cần xây dựng kế hoạch kiểm tra, đánh giá định kỳ công tác quản lý dạy học môn Ngữ văn tại các trường, kịp thời phát hiện và hỗ trợ khắc phục khó khăn. Mục tiêu nâng cao hiệu quả quản lý trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo huyện.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cán bộ quản lý giáo dục các cấp
Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh, giúp cán bộ quản lý nâng cao năng lực chỉ đạo, xây dựng kế hoạch và kiểm tra đánh giá hiệu quả công tác quản lý.Giáo viên môn Ngữ văn tại các trường THCS
Tài liệu giúp giáo viên hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học tích cực, đổi mới kiểm tra đánh giá và cách tổ chức hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy.Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Sư phạm Ngữ văn
Luận văn là nguồn tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về quản lý giáo dục và đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời cung cấp ví dụ thực tiễn về khảo sát và phân tích dữ liệu trong lĩnh vực giáo dục.Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương và trung ương
Các cơ quan này có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng giáo viên và cán bộ quản lý, cũng như định hướng phát triển giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực học sinh.
Câu hỏi thường gặp
Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh là gì?
Đây là quá trình tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra các hoạt động dạy học môn Ngữ văn nhằm giúp học sinh phát triển toàn diện các năng lực như năng lực ngôn ngữ, năng lực thẩm mỹ, kỹ năng giải quyết vấn đề và sáng tạo, thay vì chỉ truyền đạt kiến thức thuần túy.Những khó khăn chính trong quản lý dạy học môn Ngữ văn tại các trường THCS vùng nông thôn là gì?
Khó khăn bao gồm nhận thức chưa đồng đều của giáo viên và cán bộ quản lý, hạn chế về cơ sở vật chất và thiết bị dạy học, cũng như sự thiếu đồng bộ trong chỉ đạo và kiểm tra từ các cấp quản lý.Các phương pháp dạy học tích cực nào được áp dụng trong môn Ngữ văn?
Các phương pháp phổ biến gồm vấn đáp, đàm thoại, làm việc nhóm, đóng vai, dạy học trải nghiệm và dạy học tình huống, giúp học sinh chủ động, sáng tạo và phát triển kỹ năng giao tiếp, tư duy phản biện.Làm thế nào để đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực học sinh?
Đổi mới tập trung vào đánh giá năng lực vận dụng kiến thức, sáng tạo và kỹ năng thực hành của học sinh, sử dụng đa dạng hình thức đánh giá như tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng, dự án học tập và bài tập thực tiễn.Vai trò của cán bộ quản lý trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn là gì?
Cán bộ quản lý chịu trách nhiệm xây dựng kế hoạch, tổ chức bồi dưỡng giáo viên, chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra, đánh giá và tạo điều kiện về cơ sở vật chất để nâng cao hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh.
Kết luận
- Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THCS huyện Lập Thạch đã đạt được những kết quả tích cực về nhận thức và thực hành, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế cần khắc phục.
- Việc đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá và ứng dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy là những yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng dạy học.
- Cán bộ quản lý đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng kế hoạch, chỉ đạo và kiểm tra, đánh giá hoạt động dạy học nhằm đảm bảo mục tiêu phát triển năng lực học sinh.
- Các biện pháp đề xuất trong luận văn có tính khả thi và phù hợp với điều kiện thực tế của các trường THCS vùng nông thôn, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và chất lượng giáo dục.
- Đề nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai đồng bộ các giải pháp trong thời gian tới để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018.
Hành động tiếp theo: Các trường THCS huyện Lập Thạch nên tổ chức các buổi tập huấn, xây dựng kế hoạch đổi mới và triển khai các biện pháp quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh ngay trong năm học tới. Các cán bộ quản lý và giáo viên cần chủ động cập nhật kiến thức, kỹ năng để đáp ứng yêu cầu đổi mới.