Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và kinh tế tri thức phát triển mạnh mẽ, giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Tại Việt Nam, việc đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực học sinh đã trở thành nhiệm vụ trọng tâm, đặc biệt trong chương trình giáo dục phổ thông 2018. Môn Khoa học Tự nhiên (KHTN) ở cấp Trung học cơ sở (THCS) được xác định là môn học trọng điểm nhằm phát triển tư duy logic, kỹ năng thực hành và năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Tuy nhiên, tại các trường THCS vùng đặc biệt khó khăn như huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái, việc quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực còn nhiều thách thức do điều kiện kinh tế xã hội, cơ sở vật chất và đội ngũ giáo viên hạn chế.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực ở các trường THCS vùng đặc biệt khó khăn huyện Lục Yên, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Nghiên cứu tập trung vào 9 trường THCS và trường TH & THCS công lập trên địa bàn huyện, khảo sát 16 cán bộ quản lý, 24 giáo viên và một số học sinh liên quan. Thời gian nghiên cứu chủ yếu trong giai đoạn 2021-2023, với trọng tâm là việc triển khai chương trình GDPT 2018.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý giáo dục tại vùng đặc biệt khó khăn, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực, đồng thời hỗ trợ các nhà quản lý và giáo viên trong việc đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học phù hợp với đặc điểm vùng miền và đối tượng học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục và dạy học phát triển năng lực. Lý thuyết quản lý giáo dục được xây dựng trên quan điểm quản lý là quá trình tác động có tổ chức, mục tiêu và định hướng nhằm đảm bảo hoạt động giáo dục đạt hiệu quả cao. Các khái niệm quản lý được vận dụng bao gồm quản lý mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức, phương tiện thiết bị và kiểm tra đánh giá.

Về dạy học phát triển năng lực, nghiên cứu áp dụng mô hình dạy học tích cực, nhấn mạnh việc phát triển năng lực tự chủ, giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh. Các phương pháp dạy học như dạy học tình huống, dạy học khám phá, dạy học hợp tác, dạy học dự án và sử dụng thí nghiệm thực hành được xem là trọng tâm để phát triển năng lực học sinh.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Năng lực học sinh: khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và phẩm chất để giải quyết các tình huống thực tiễn.
  • Quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực: sự can thiệp có chủ đích của cán bộ quản lý nhằm đảm bảo hoạt động dạy học không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn phát triển phẩm chất và năng lực học sinh.
  • Hoạt động dạy học môn KHTN: tổ chức các hoạt động học tập, thực hành, thí nghiệm và trải nghiệm nhằm phát triển năng lực khoa học và tư duy phản biện.
  • Đặc điểm vùng đặc biệt khó khăn: điều kiện kinh tế xã hội, cơ sở vật chất hạn chế, học sinh chủ yếu là dân tộc thiểu số với đặc điểm tâm lý và văn hóa riêng biệt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Dữ liệu thứ cấp từ các văn bản pháp luật, chương trình giáo dục, tài liệu chuyên ngành và các nghiên cứu trước đây.
    • Dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát, phỏng vấn, quan sát và phân tích sản phẩm hoạt động dạy học tại 9 trường THCS vùng đặc biệt khó khăn huyện Lục Yên.

  • Phương pháp phân tích:

    • Phân tích định tính các tài liệu, phỏng vấn và quan sát.
    • Phân tích định lượng qua thống kê toán học, tính điểm trung bình và phân tích số liệu khảo sát bằng bảng hỏi với 44 cán bộ quản lý và giáo viên tham gia.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu:

    • 16 cán bộ quản lý (hiệu trưởng, hiệu phó, tổ trưởng chuyên môn).
    • 24 giáo viên dạy môn KHTN.
    • 4 cán bộ quản lý cấp phòng GD&ĐT huyện.
    • Lựa chọn mẫu theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện và mẫu toàn bộ đối tượng liên quan trong vùng nghiên cứu.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Thu thập dữ liệu và khảo sát thực trạng trong năm học 2021-2022.
    • Phân tích và đề xuất biện pháp trong năm 2023.
    • Hoàn thiện luận văn và báo cáo kết quả đầu năm 2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý mục tiêu và nội dung dạy học môn KHTN:

    • 75% cán bộ quản lý và giáo viên cho biết mục tiêu dạy học theo hướng phát triển năng lực đã được phổ biến nhưng chưa được cụ thể hóa đầy đủ trong kế hoạch giảng dạy.
    • 68% giáo viên thực hiện kế hoạch dạy học chưa đồng bộ với yêu cầu phát triển năng lực, còn tập trung nhiều vào truyền đạt kiến thức lý thuyết.

  2. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học:

    • 60% giáo viên sử dụng phương pháp dạy học tích cực như dạy học tình huống, dạy học dự án, tuy nhiên chỉ 40% áp dụng thường xuyên và hiệu quả.
    • Hình thức dạy học theo nhóm và cá nhân được sử dụng phổ biến (chiếm 70%), nhưng hình thức dạy học trải nghiệm và thực hành còn hạn chế do thiếu thiết bị.

  3. Cơ sở vật chất và thiết bị dạy học:

    • Trung bình mỗi trường chỉ có khoảng 50% thiết bị và phương tiện dạy học theo yêu cầu chuẩn của Bộ GD&ĐT.
    • 80% giáo viên phản ánh thiếu thiết bị thí nghiệm thực tế, ảnh hưởng đến việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm và thực hành.

  4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo hướng phát triển năng lực:

    • 55% giáo viên áp dụng đa dạng hình thức kiểm tra (vấn đáp, quan sát, sản phẩm học tập), nhưng 45% vẫn chủ yếu sử dụng kiểm tra viết truyền thống.
    • Việc đánh giá năng lực học sinh chưa được thực hiện một cách toàn diện và thường xuyên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên là do điều kiện cơ sở vật chất còn thiếu thốn, đội ngũ giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học phát triển năng lực, và công tác quản lý chuyên môn chưa thực sự sâu sát, đồng bộ. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với thực trạng chung của các vùng đặc biệt khó khăn, nơi mà việc giữ chân giáo viên và đầu tư trang thiết bị luôn là thách thức lớn.

Việc quản lý mục tiêu và nội dung dạy học chưa cụ thể hóa rõ ràng dẫn đến sự thiếu nhất quán trong thực hiện chương trình. Phương pháp dạy học tích cực chưa được áp dụng rộng rãi và hiệu quả do thiếu hỗ trợ kỹ thuật và đào tạo chuyên môn. Thiếu thiết bị dạy học làm giảm khả năng tổ chức các hoạt động thực hành, trải nghiệm, vốn là yếu tố then chốt để phát triển năng lực học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, biểu đồ tròn về tỷ lệ trang thiết bị hiện có so với chuẩn, và bảng so sánh các hình thức kiểm tra đánh giá được sử dụng. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét các điểm mạnh và hạn chế trong quản lý hoạt động dạy học môn KHTN tại vùng nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức và năng lực quản lý cho cán bộ quản lý và giáo viên

    • Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực.
    • Thời gian: Triển khai trong 6 tháng đầu năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng GD&ĐT phối hợp với Sở GD&ĐT.

  2. Xây dựng và cụ thể hóa kế hoạch dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực

    • Hướng dẫn các trường xây dựng kế hoạch chi tiết, phù hợp với đặc điểm học sinh và điều kiện thực tế.
    • Thời gian: Hàng năm, trước mỗi năm học mới.
    • Chủ thể thực hiện: Hiệu trưởng và tổ chuyên môn.

  3. Đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học

    • Khuyến khích áp dụng đa dạng các phương pháp tích cực như dạy học dự án, thí nghiệm thực hành, dạy học theo nhóm.
    • Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và học liệu số trong dạy học.
    • Thời gian: Liên tục trong năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên và tổ chuyên môn.

  4. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học

    • Lập kế hoạch đầu tư, sửa chữa, bổ sung thiết bị dạy học phù hợp với yêu cầu chương trình.
    • Tăng cường vận động xã hội hóa giáo dục để huy động nguồn lực.
    • Thời gian: Kế hoạch 3 năm, ưu tiên các thiết bị phục vụ thí nghiệm và thực hành.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, UBND địa phương và các tổ chức xã hội.

  5. Đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá kết quả học tập

    • Xây dựng ma trận đề kiểm tra theo chuẩn năng lực, đa dạng hóa hình thức đánh giá.
    • Tổ chức tập huấn cho giáo viên về kỹ thuật đánh giá năng lực học sinh.
    • Thời gian: Tập huấn định kỳ hàng năm.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng GD&ĐT và tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và các giải pháp quản lý dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực tại vùng đặc biệt khó khăn.
    • Use case: Xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển giáo dục địa phương.

  2. Hiệu trưởng và tổ trưởng chuyên môn các trường THCS

    • Lợi ích: Nắm bắt các biện pháp quản lý chuyên môn hiệu quả, nâng cao chất lượng dạy học môn KHTN.
    • Use case: Tổ chức sinh hoạt chuyên môn, chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học.

  3. Giáo viên dạy môn KHTN

    • Lợi ích: Cập nhật kiến thức về phương pháp dạy học phát triển năng lực, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy.
    • Use case: Thiết kế bài giảng, tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý Giáo dục

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực tại vùng khó khăn.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực là gì?
    Quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực là quá trình tổ chức, điều hành nhằm đảm bảo hoạt động dạy học không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh, giúp các em vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Ví dụ, quản lý việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực và kiểm tra đánh giá đa dạng.

  2. Tại sao việc quản lý dạy học môn KHTN ở vùng đặc biệt khó khăn lại gặp nhiều khó khăn?
    Do điều kiện kinh tế xã hội hạn chế, cơ sở vật chất thiếu thốn, đội ngũ giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ, cùng với đặc điểm tâm lý và văn hóa của học sinh dân tộc thiểu số, việc quản lý và tổ chức dạy học theo hướng phát triển năng lực gặp nhiều thách thức.

  3. Các phương pháp dạy học nào phù hợp để phát triển năng lực học sinh môn KHTN?
    Các phương pháp như dạy học tình huống, dạy học dự án, dạy học hợp tác, thí nghiệm thực hành và sử dụng công nghệ thông tin là những phương pháp hiệu quả giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề.

  4. Làm thế nào để cải thiện cơ sở vật chất phục vụ dạy học môn KHTN?
    Cần xây dựng kế hoạch đầu tư trang thiết bị phù hợp, vận động xã hội hóa giáo dục, phối hợp với các cấp chính quyền và tổ chức xã hội để huy động nguồn lực, đồng thời quản lý và bảo trì thiết bị hiệu quả.

  5. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo hướng phát triển năng lực có điểm gì khác biệt?
    Đánh giá theo hướng phát triển năng lực không chỉ tập trung vào kiến thức mà còn đánh giá kỹ năng, thái độ và khả năng vận dụng kiến thức của học sinh qua các hình thức đa dạng như vấn đáp, quan sát, sản phẩm học tập và kiểm tra thực hành.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực tại các trường THCS vùng đặc biệt khó khăn huyện Lục Yên còn nhiều hạn chế về mục tiêu, phương pháp, cơ sở vật chất và kiểm tra đánh giá.
  • Nguyên nhân chủ yếu do điều kiện kinh tế xã hội, đội ngũ giáo viên và công tác quản lý chưa đồng bộ, thiếu sự đầu tư và đào tạo chuyên sâu.
  • Các biện pháp quản lý cần tập trung nâng cao nhận thức, đổi mới phương pháp dạy học, cải thiện cơ sở vật chất và đổi mới kiểm tra đánh giá.
  • Việc triển khai các giải pháp đồng bộ sẽ góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển năng lực học sinh vùng đặc biệt khó khăn.
  • Đề nghị các cấp quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên phối hợp chặt chẽ để thực hiện hiệu quả các biện pháp trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý và giáo viên nên bắt đầu triển khai các khóa bồi dưỡng, xây dựng kế hoạch dạy học chi tiết và vận động nguồn lực đầu tư thiết bị ngay từ năm học 2024-2025 để nâng cao hiệu quả dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực.