Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực. Theo ước tính, các trường trung học phổ thông (THPT) trên địa bàn thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh đang đối mặt với thách thức trong việc quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Môn Ngữ văn giữ vai trò quan trọng trong việc bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách và năng lực ngôn ngữ cho học sinh, góp phần hình thành nhân cách và phát triển toàn diện. Tuy nhiên, thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn tại các trường THPT thị xã Từ Sơn còn tồn tại nhiều hạn chế như nhận thức chưa đồng đều của cán bộ quản lý và giáo viên, phương pháp dạy học chưa đổi mới, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá chưa phù hợp với định hướng phát triển năng lực.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thị xã Từ Sơn, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020, với phạm vi khảo sát tại 4 trường THPT tiêu biểu gồm THPT Ngô Gia Tự, THPT Lý Thái Tổ, THPT Nguyễn Văn Cừ và THPT Từ Sơn. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên đổi mới công tác quản lý, nâng cao hiệu quả dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý giáo dục, dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh và các khái niệm chuyên ngành như hoạt động dạy học, năng lực học sinh, quản lý hoạt động dạy học. Lý thuyết tiếp cận năng lực được phát triển từ những năm 1970 tại Mỹ và được ứng dụng rộng rãi trên thế giới, nhấn mạnh việc tập trung vào kết quả học tập và phát triển toàn diện năng lực người học. Mô hình năng lực của giáo viên và nhà quản lý giáo dục được tham khảo để xác định các năng lực cần thiết trong quản lý và tổ chức dạy học.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Hoạt động dạy học: Quá trình tổ chức, điều khiển hoạt động học của học sinh nhằm đạt mục tiêu giáo dục.
  • Năng lực học sinh: Tổ hợp kiến thức, kỹ năng, thái độ được hình thành và phát triển qua quá trình học tập, cho phép học sinh vận dụng hiệu quả trong thực tiễn.
  • Quản lý hoạt động dạy học: Tác động có mục đích, có kế hoạch của cán bộ quản lý đến giáo viên và học sinh nhằm đảm bảo hoạt động dạy học đạt hiệu quả.
  • Dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh: Tổ chức hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học và các năng lực chung cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Cỡ mẫu khảo sát gồm 18 cán bộ quản lý (hiệu trưởng, phó hiệu trưởng, tổ trưởng chuyên môn), 36 giáo viên dạy Ngữ văn và 200 học sinh khối 10, 11 tại 4 trường THPT thị xã Từ Sơn. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng.

Các phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm:

  • Điều tra bằng bảng hỏi: Thu thập thông tin về nhận thức, thực trạng quản lý và dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.
  • Phỏng vấn sâu: Lấy ý kiến từ cán bộ quản lý và giáo viên để làm rõ các vấn đề quản lý và thực hiện đổi mới.
  • Quan sát thực tế: Dự giờ, theo dõi hoạt động dạy học và sinh hoạt chuyên môn.
  • Nghiên cứu sản phẩm hoạt động: Phân tích giáo án, kế hoạch dạy học theo định hướng phát triển năng lực.
  • Phương pháp chuyên gia: Xin ý kiến đánh giá về tính cấp thiết và khả thi của các biện pháp đề xuất.

Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả và phân tích định lượng để tổng hợp, so sánh và rút ra kết luận khoa học. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 8/2019 đến tháng 4/2020, đảm bảo thu thập và xử lý dữ liệu đầy đủ, chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh còn hạn chế: Khoảng 65% cán bộ quản lý và 58% giáo viên nhận thức đúng và đầy đủ về mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Tuy nhiên, vẫn còn gần 35% cán bộ quản lý và 42% giáo viên chưa nắm vững hoặc chưa thực sự quan tâm đúng mức.

  2. Phương pháp dạy học chưa đổi mới đồng bộ: Chỉ khoảng 40% giáo viên thường xuyên áp dụng các phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học theo tình huống. Phần lớn giáo viên vẫn sử dụng phương pháp truyền thống, giảng giải và ghi chép, dẫn đến hiệu quả phát triển năng lực học sinh chưa cao.

  3. Hình thức tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá còn đơn điệu: Khoảng 55% giáo viên tổ chức hình thức dạy học lớp-bài truyền thống, ít sử dụng các hình thức ngoại khóa, sân khấu hóa tác phẩm văn học hay tham quan học tập. Kiểm tra đánh giá chủ yếu tập trung vào kiến thức, chưa đánh giá đầy đủ năng lực vận dụng và sáng tạo của học sinh.

  4. Quản lý cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học còn hạn chế: Mặc dù các trường đã đầu tư máy chiếu, bảng thông minh và thư viện điện tử, nhưng chỉ khoảng 50% giáo viên sử dụng hiệu quả các thiết bị này trong giảng dạy môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những tồn tại trên xuất phát từ nhận thức chưa đồng đều của cán bộ quản lý và giáo viên về tầm quan trọng của đổi mới dạy học theo định hướng phát triển năng lực. So với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, tỷ lệ áp dụng phương pháp tích cực và đổi mới hình thức tổ chức dạy học tại các trường THPT thị xã Từ Sơn thấp hơn mức trung bình của một số địa phương khác. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả phát triển năng lực học sinh, đặc biệt là năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học.

Việc kiểm tra đánh giá chủ yếu dựa trên hình thức kiểm tra kiến thức truyền thống làm hạn chế khả năng phát huy năng lực sáng tạo và giải quyết vấn đề của học sinh. Ngoài ra, việc sử dụng cơ sở vật chất và thiết bị dạy học hiện đại chưa được khai thác tối đa do thiếu kỹ năng và động lực của giáo viên.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức đúng về dạy học theo định hướng phát triển năng lực của cán bộ quản lý và giáo viên; biểu đồ tròn phân bố phương pháp dạy học được sử dụng; bảng tổng hợp các hình thức tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá hiện hành. Những biểu đồ và bảng này giúp minh họa rõ nét thực trạng và hỗ trợ phân tích sâu hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh về dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường tổ chức. Mục tiêu nâng tỷ lệ nhận thức đúng lên trên 90%.

  2. Nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên Ngữ văn thông qua các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, ứng dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy. Thời gian triển khai trong năm học, do Ban Giám hiệu và tổ chuyên môn chịu trách nhiệm. Mục tiêu tăng tỷ lệ áp dụng phương pháp tích cực lên ít nhất 70%.

  3. Đa dạng hóa phương pháp và hình thức tổ chức dạy học như thảo luận nhóm, đóng vai, sân khấu hóa tác phẩm văn học, tổ chức hoạt động ngoại khóa và tham quan học tập. Thời gian áp dụng liên tục trong năm học, do giáo viên và tổ chuyên môn phối hợp thực hiện. Mục tiêu nâng cao sự chủ động, sáng tạo và hợp tác của học sinh.

  4. Đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học theo hướng đánh giá năng lực vận dụng, sáng tạo và giải quyết vấn đề. Xây dựng các đề kiểm tra đa dạng, kết hợp đánh giá thường xuyên và định kỳ. Thời gian thực hiện từ học kỳ II năm học, do tổ chuyên môn và Ban Giám hiệu quản lý. Mục tiêu nâng cao chất lượng đánh giá và phản hồi hiệu quả cho học sinh.

  5. Tăng cường quản lý và sử dụng hiệu quả cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học bằng việc đào tạo kỹ năng sử dụng công nghệ cho giáo viên, xây dựng kế hoạch ứng dụng CNTT trong giảng dạy. Thời gian thực hiện trong năm học, do Ban Giám hiệu và tổ CNTT nhà trường đảm nhiệm. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ sử dụng thiết bị dạy học hiện đại lên trên 80%.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục: Giúp nâng cao năng lực quản lý hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực, từ đó chỉ đạo và tổ chức hiệu quả các hoạt động chuyên môn tại trường THPT.

  2. Giáo viên Ngữ văn: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, kiểm tra đánh giá nhằm phát triển năng lực học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục: Là tài liệu tham khảo quan trọng trong nghiên cứu về quản lý giáo dục, đổi mới dạy học và phát triển năng lực học sinh trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện đại.

  4. Sinh viên, học viên cao học ngành Quản lý giáo dục và Sư phạm Ngữ văn: Hỗ trợ nâng cao kiến thức chuyên môn, kỹ năng nghiên cứu và thực hành quản lý hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh là gì?
    Quản lý hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh là quá trình tác động có kế hoạch của cán bộ quản lý nhằm đảm bảo hoạt động dạy học phát triển toàn diện năng lực của học sinh, bao gồm mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn?
    Đổi mới phương pháp dạy học giúp phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, nâng cao hiệu quả phát triển năng lực ngôn ngữ và văn học, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.

  3. Các phương pháp dạy học tích cực nào được áp dụng trong môn Ngữ văn?
    Các phương pháp tích cực gồm thảo luận nhóm, đóng vai, dạy học nêu vấn đề, dạy học theo tình huống, dạy học trực quan, giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực học sinh hiệu quả trong môn Ngữ văn?
    Đánh giá năng lực học sinh hiệu quả cần kết hợp kiểm tra thường xuyên và định kỳ, sử dụng các hình thức đánh giá đa dạng như kiểm tra viết, thuyết trình, sản phẩm học tập, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng.

  5. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn?
    Nhận thức và năng lực của cán bộ quản lý và giáo viên là yếu tố chủ quan quan trọng nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng quản lý và hiệu quả dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT thị xã Từ Sơn còn nhiều hạn chế về nhận thức, phương pháp dạy học, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá.
  • Việc đổi mới quản lý và tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực là yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.
  • Các biện pháp đề xuất tập trung vào nâng cao nhận thức, năng lực chuyên môn, đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá, đồng thời tăng cường sử dụng cơ sở vật chất hiện đại.
  • Nghiên cứu có thể được tiếp tục mở rộng phạm vi khảo sát và ứng dụng tại các địa phương khác để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp quản lý.
  • Kêu gọi các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và các bên liên quan tích cực triển khai các giải pháp nhằm phát triển toàn diện năng lực học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn trong thời gian tới.