Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018, việc quản lý hoạt động dạy học môn Khoa học Tự nhiên (KHTN) theo tiếp cận năng lực trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục ở cấp trung học cơ sở (THCS). Tại huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La, nơi có điều kiện kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn, việc triển khai chương trình mới gặp không ít thách thức. Năm học 2021-2022, năm đầu tiên thực hiện chương trình GDPT 2018, các trường THCS trên địa bàn huyện Bắc Yên đã bắt đầu áp dụng dạy học môn KHTN theo hướng tiếp cận năng lực với tổng số 140 tiết/năm học, tập trung phát triển năng lực tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo tiếp cận năng lực tại các trường THCS huyện Bắc Yên, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng dạy học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào ba trường THCS tiêu biểu: Làng Chếu, PTDTBT Xím Vàng và PTDTBT Hang Chú, khảo sát trong giai đoạn năm học 2021-2022 đến học kỳ I năm học 2022-2023.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp số liệu thực tiễn về công tác quản lý dạy học môn KHTN theo tiếp cận năng lực tại vùng khó khăn, làm cơ sở khoa học cho các nhà quản lý giáo dục và các trường THCS trong việc điều chỉnh, hoàn thiện phương pháp quản lý nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục, góp phần phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho địa phương và đất nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục hiện đại, đặc biệt là quan điểm quản lý hoạt động dạy học của Kônđacôp và Thái Văn Thành, nhấn mạnh quản lý là sự tác động có hệ thống, có kế hoạch và có mục đích của chủ thể quản lý đến các hoạt động giáo dục nhằm đạt mục tiêu đề ra. Lý thuyết về năng lực được vận dụng theo định nghĩa của Bộ Giáo dục và Đào tạo tại Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT, trong đó năng lực là tổng hợp các thuộc tính cá nhân được hình thành qua học tập và rèn luyện, cho phép thực hiện thành công các hoạt động trong điều kiện cụ thể.

Mô hình năng lực giáo viên được xây dựng dựa trên bốn thành phần: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể, phù hợp với bốn trụ cột giáo dục của UNESCO: học để biết, học để làm, học để chung sống và học để khẳng định bản thân. Khái niệm dạy học theo tiếp cận năng lực được hiểu là tổ chức hoạt động dạy học nhằm phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất của học sinh, thay vì chỉ truyền đạt kiến thức thuần túy.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: quản lý hoạt động dạy học, năng lực dạy học của giáo viên và dạy học theo tiếp cận năng lực. Ngoài ra, các nguyên lý khoa học tự nhiên và đặc điểm môn KHTN trong chương trình GDPT 2018 cũng là cơ sở lý luận quan trọng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm:

  • Số liệu khảo sát từ 140 học sinh, cán bộ quản lý và giáo viên tại ba trường THCS huyện Bắc Yên trong năm học 2021-2022 và học kỳ I năm học 2022-2023.
  • Tài liệu, văn bản pháp luật liên quan đến chương trình GDPT 2018 và quản lý giáo dục.
  • Phỏng vấn sâu cán bộ quản lý, giáo viên và quan sát thực tế các hoạt động dạy học.

Phương pháp phân tích bao gồm thống kê mô tả, phân tích định tính và lập biểu đồ minh họa nhằm làm rõ thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý dạy học môn KHTN theo tiếp cận năng lực. Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích, đảm bảo đại diện cho các trường THCS tiêu biểu trên địa bàn. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2021 đến tháng 3/2023, bao gồm giai đoạn khảo sát, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về môn KHTN theo tiếp cận năng lực còn hạn chế: Khoảng 65% cán bộ quản lý và 58% giáo viên chưa hoàn toàn nắm vững mục tiêu và phương pháp dạy học theo tiếp cận năng lực, dẫn đến việc triển khai chưa đồng bộ.

  2. Phương pháp dạy học tích cực chưa được áp dụng rộng rãi: Chỉ khoảng 42% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp dạy học dự án, tình huống và thực hành thí nghiệm; phần lớn còn áp dụng phương pháp truyền thống, làm giảm hiệu quả phát triển năng lực học sinh.

  3. Cơ sở vật chất và thiết bị dạy học chưa đáp ứng yêu cầu: Khoảng 70% giáo viên phản ánh thiếu thiết bị thí nghiệm, phòng thực hành chưa đủ tiêu chuẩn, ảnh hưởng đến việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm và thực hành.

  4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo hướng phát triển năng lực còn nhiều khó khăn: Chỉ 35% giáo viên thực hiện đánh giá đa dạng, bao gồm đánh giá quá trình và sản phẩm học tập; phần lớn vẫn dựa vào kiểm tra viết truyền thống.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên là do đội ngũ giáo viên chưa được đào tạo đa môn, chưa quen với phương pháp dạy học tích hợp và đánh giá theo năng lực. Cơ sở vật chất thiếu thốn do điều kiện kinh tế địa phương còn khó khăn, chưa được đầu tư đồng bộ. So với các nghiên cứu tại các địa phương khác như Bắc Giang hay Thái Bình, tỷ lệ áp dụng phương pháp dạy học tích cực và đánh giá năng lực tại Bắc Yên thấp hơn khoảng 15-20%, phản ánh sự chênh lệch về điều kiện và năng lực quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và biểu đồ tròn về mức độ đáp ứng cơ sở vật chất. Bảng tổng hợp kết quả khảo sát nhận thức cán bộ quản lý và giáo viên cũng giúp minh họa rõ nét thực trạng.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ những điểm nghẽn trong quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo tiếp cận năng lực tại vùng khó, từ đó đề xuất các giải pháp thiết thực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, phát triển năng lực học sinh phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng, nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý và giáo viên về dạy học theo tiếp cận năng lực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng đánh giá năng lực học sinh, ưu tiên trong năm học 2023-2024, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và chỉ đạo kế hoạch dạy học theo tiếp cận năng lực tại từng trường: Hiệu trưởng và phó hiệu trưởng chuyên môn cần chủ động xây dựng kế hoạch chi tiết, phân công nhiệm vụ rõ ràng, theo dõi tiến độ thực hiện hàng tháng, đảm bảo không cắt xén chương trình.

  3. Đầu tư, cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Ưu tiên mua sắm thiết bị thí nghiệm, phòng thực hành đạt chuẩn, đồng thời khuyến khích giáo viên tự làm đồ dùng dạy học đơn giản, phù hợp với điều kiện thực tế, hoàn thành trong vòng 2 năm tới.

  4. Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực: Xây dựng bộ công cụ đánh giá đa dạng, bao gồm đánh giá quá trình, sản phẩm học tập và tự đánh giá của học sinh; tổ chức tập huấn cho giáo viên về kỹ thuật đánh giá mới, áp dụng thí điểm trong năm học 2023-2024.

  5. Tăng cường sinh hoạt chuyên môn theo hướng nghiên cứu bài học: Tổ chức định kỳ 2 lần/tháng để giáo viên chia sẻ kinh nghiệm, trao đổi phương pháp dạy học tích cực và đánh giá năng lực, nâng cao chất lượng giảng dạy.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo tiếp cận năng lực, giúp họ xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý phù hợp với điều kiện địa phương.

  2. Hiệu trưởng và phó hiệu trưởng các trường THCS: Tài liệu hữu ích để tham khảo trong việc chỉ đạo, tổ chức và kiểm tra hoạt động dạy học môn KHTN, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

  3. Giáo viên môn KHTN: Giúp hiểu rõ hơn về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng đánh giá năng lực học sinh, từ đó nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Cung cấp một nghiên cứu trường hợp cụ thể, có hệ thống về quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận năng lực, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận năng lực là gì?
    Quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận năng lực là quá trình tổ chức, điều hành các hoạt động dạy và học nhằm phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất của học sinh, không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn rèn luyện kỹ năng và thái độ phù hợp.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn KHTN?
    Phương pháp dạy học truyền thống thường khiến học sinh thụ động, thiếu kỹ năng thực hành và giải quyết vấn đề. Đổi mới phương pháp giúp phát huy tính tích cực, sáng tạo, nâng cao năng lực tự học và vận dụng kiến thức vào thực tế.

  3. Những khó khăn chính khi triển khai dạy học theo tiếp cận năng lực ở vùng khó khăn là gì?
    Khó khăn gồm thiếu cơ sở vật chất, thiết bị thí nghiệm; giáo viên chưa được đào tạo đa môn và kỹ năng dạy học tích cực; học sinh chưa quen với phương pháp học tập chủ động; và hạn chế trong kiểm tra, đánh giá năng lực.

  4. Làm thế nào để đánh giá kết quả học tập theo hướng phát triển năng lực?
    Đánh giá cần đa dạng, bao gồm đánh giá quá trình học tập, sản phẩm học tập, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng. Sử dụng các hình thức như quan sát, thí nghiệm, dự án, bài tập tình huống và kiểm tra viết kết hợp trắc nghiệm.

  5. Vai trò của cán bộ quản lý trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn KHTN là gì?
    Cán bộ quản lý chịu trách nhiệm xây dựng kế hoạch, tổ chức bồi dưỡng giáo viên, kiểm tra giám sát việc thực hiện chương trình, đầu tư cơ sở vật chất và tạo môi trường thuận lợi để giáo viên và học sinh phát triển năng lực.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo tiếp cận năng lực tại các trường THCS, làm rõ các khái niệm và mô hình quản lý phù hợp với chương trình GDPT 2018.
  • Thực trạng quản lý tại các trường THCS huyện Bắc Yên cho thấy nhiều hạn chế về nhận thức, phương pháp dạy học, cơ sở vật chất và kiểm tra đánh giá, ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục.
  • Nguyên nhân chủ yếu là do đội ngũ giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ, điều kiện vật chất thiếu thốn và quản lý chưa đồng bộ, thiếu sự chỉ đạo sát sao.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý thiết thực, bao gồm bồi dưỡng giáo viên, xây dựng kế hoạch dạy học, đầu tư cơ sở vật chất, đổi mới kiểm tra đánh giá và tăng cường sinh hoạt chuyên môn.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thí điểm các biện pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả và nhân rộng mô hình quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn KHTN theo tiếp cận năng lực tại các trường THCS trên địa bàn huyện Bắc Yên và các vùng tương tự.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý giáo dục và hiệu trưởng các trường THCS nên xem xét áp dụng các biện pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý và chất lượng dạy học môn KHTN, góp phần phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho tương lai.