Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI, khoa học và công nghệ trở thành động lực chính thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội, giáo dục phổ thông Việt Nam đang chuyển đổi mạnh mẽ từ chương trình giáo dục theo nội dung sang tiếp cận phát triển năng lực người học. Môn Khoa học tự nhiên (KHTN) tại các trường trung học cơ sở (THCS) giữ vai trò then chốt trong việc hình thành năng lực khoa học cho học sinh, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và kỹ năng cần thiết. Tuy nhiên, thực tế dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực tại huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình còn nhiều khó khăn, như phương pháp dạy học truyền thống, thiếu đổi mới sáng tạo và chưa phát huy tối đa năng lực học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp quản lý dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực khoa học cho học sinh các trường THCS huyện Kiến Xương, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục địa phương. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng quản lý dạy học trong hai năm học 2020-2021 và 2021-2022, từ đó xây dựng các giải pháp phù hợp với điều kiện thực tiễn. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc hỗ trợ cán bộ quản lý và giáo viên đổi mới phương pháp, nâng cao hiệu quả dạy học, đồng thời phát triển năng lực khoa học cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản toàn diện giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục và phát triển năng lực học sinh. Trước hết, lý thuyết quản lý giáo dục nhấn mạnh vai trò của cán bộ quản lý trong việc tổ chức, điều hành hoạt động dạy học nhằm đạt mục tiêu giáo dục (Trần Kiểm, Nguyễn Thị Mỹ Lộc). Lý thuyết quản lý dạy học môn KHTN tập trung vào việc quản lý mục tiêu, nội dung chương trình, hoạt động giảng dạy của giáo viên, học tập của học sinh và cơ sở vật chất phục vụ dạy học.

Mô hình phát triển năng lực khoa học học sinh được xây dựng trên các thành phần: nhận thức khoa học, sử dụng ngôn ngữ khoa học, phát hiện và giải quyết vấn đề, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, thực hành thí nghiệm, quan sát và xử lý số liệu, đánh giá kết quả và báo cáo khoa học. Các khái niệm chính bao gồm: quản lý dạy học, năng lực thực hiện, năng lực khoa học tự nhiên, phương pháp dạy học tích cực, và kiểm tra đánh giá theo năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm: phiếu khảo sát dành cho cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh tại 6 trường THCS huyện Kiến Xương; các báo cáo tổng kết năm học, kế hoạch chuyên môn và tài liệu hướng dẫn của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Cỡ mẫu khảo sát khoảng vài trăm người tham gia, được chọn mẫu ngẫu nhiên có phân tầng nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, phân tích nội dung và đối chiếu với các tiêu chuẩn quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm học 2020-2021 đến 2021-2022, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất biện pháp quản lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý mục tiêu và nội dung chương trình: Khoảng 85% cán bộ quản lý và giáo viên nắm vững mục tiêu phát triển năng lực trong chương trình môn KHTN, tuy nhiên chỉ khoảng 60% giáo viên thực hiện nghiêm túc kế hoạch dạy học theo phân phối chương trình. Việc quản lý nội dung còn thiếu linh hoạt, chưa hoàn toàn phù hợp với điều kiện thực tế của từng trường.

  2. Quản lý hoạt động giảng dạy của giáo viên: 70% giáo viên được phân công dạy phù hợp với năng lực chuyên môn, nhưng chỉ khoảng 55% giáo viên thường xuyên đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực. Việc chuẩn bị bài giảng và soạn giáo án được quản lý chặt chẽ, tuy nhiên công tác dự giờ và kiểm tra chuyên môn còn mang tính hình thức ở một số trường.

  3. Quản lý hoạt động học tập của học sinh: Khoảng 65% học sinh tham gia tích cực vào các hoạt động thực hành, thí nghiệm và vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề thực tiễn. Tuy nhiên, việc quản lý nề nếp học tập và tự học ngoài giờ còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực.

  4. Quản lý cơ sở vật chất và trang thiết bị: Hơn 80% trường có phòng thực hành và trang thiết bị cơ bản đáp ứng yêu cầu dạy học môn KHTN, nhưng việc bảo trì, nâng cấp và sử dụng thiết bị chưa được quản lý hiệu quả, dẫn đến tình trạng xuống cấp và thiếu đồng bộ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ trình độ và nhận thức chưa đồng đều của cán bộ quản lý và giáo viên về đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả khảo sát tại huyện Kiến Xương phản ánh thực trạng chung của nhiều địa phương đang trong quá trình chuyển đổi chương trình giáo dục. Việc quản lý chưa thực sự chú trọng đến việc phát triển năng lực thực hành và giải quyết vấn đề của học sinh, dẫn đến hiệu quả dạy học chưa cao.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm giáo viên áp dụng phương pháp dạy học tích cực, biểu đồ tròn về mức độ tham gia của học sinh trong các hoạt động thực hành, và bảng tổng hợp đánh giá cơ sở vật chất phục vụ dạy học. Những kết quả này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao năng lực quản lý chuyên môn cho cán bộ quản lý và giáo viên, đồng thời cải thiện điều kiện vật chất để hỗ trợ đổi mới dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng nâng cao năng lực quản lý và chuyên môn cho cán bộ quản lý và giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn định kỳ về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực khoa học, tập trung vào kỹ năng đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá năng lực học sinh. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Xây dựng và thực hiện kế hoạch quản lý dạy học môn KHTN chặt chẽ, linh hoạt: Cán bộ quản lý cần xây dựng quy trình phân công, kiểm tra, dự giờ và đánh giá giáo viên theo tiêu chí phát triển năng lực, đảm bảo tính công bằng và hiệu quả. Thực hiện ngay từ năm học tiếp theo, với sự giám sát thường xuyên của Ban giám hiệu.

  3. Đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá: Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, thực hành, thí nghiệm và giải quyết vấn đề thực tiễn. Đồng thời, đổi mới hình thức kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực toàn diện của học sinh. Thời gian triển khai trong 2 năm học, có sự hỗ trợ kỹ thuật từ tổ chuyên môn.

  4. Nâng cao hiệu quả quản lý cơ sở vật chất và trang thiết bị: Rà soát, bảo trì và đầu tư bổ sung trang thiết bị dạy học môn KHTN, đảm bảo an toàn và phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình. Phân công cán bộ phụ trách quản lý và sử dụng thiết bị hiệu quả. Kế hoạch thực hiện trong vòng 1 năm, phối hợp với các phòng ban liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THCS: Giúp nâng cao năng lực quản lý chuyên môn, xây dựng kế hoạch và tổ chức hoạt động dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực học sinh.

  2. Giáo viên môn Khoa học tự nhiên: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học, chuẩn bị bài giảng, kiểm tra đánh giá phù hợp với yêu cầu phát triển năng lực.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá về quản lý dạy học môn KHTN, phương pháp nghiên cứu và đề xuất giải pháp quản lý giáo dục trong bối cảnh đổi mới chương trình.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương: Hỗ trợ xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng và đầu tư cơ sở vật chất nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn KHTN tại các trường THCS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực là gì?
    Là quá trình cán bộ quản lý tác động có kế hoạch đến giáo viên và học sinh nhằm phát triển tối đa năng lực khoa học của học sinh thông qua việc đổi mới mục tiêu, nội dung, phương pháp và kiểm tra đánh giá trong dạy học môn KHTN.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn KHTN?
    Phương pháp truyền thống thường tập trung truyền đạt kiến thức một chiều, chưa phát huy được năng lực tư duy, sáng tạo và giải quyết vấn đề của học sinh. Đổi mới giúp học sinh chủ động, tích cực và phát triển toàn diện hơn.

  3. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý dạy học môn KHTN là gì?
    Bao gồm yếu tố khách quan như chủ trương chính sách, điều kiện cơ sở vật chất, kinh tế xã hội địa phương; và yếu tố chủ quan như trình độ, năng lực cán bộ quản lý, giáo viên, phẩm chất đạo đức và chất lượng học sinh.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực quản lý dạy học môn KHTN?
    Thông qua tổ chức bồi dưỡng chuyên môn, tập huấn kỹ năng quản lý, xây dựng quy trình quản lý chặt chẽ, tăng cường kiểm tra, dự giờ và đánh giá hiệu quả công tác dạy học.

  5. Vai trò của cơ sở vật chất trong quản lý dạy học môn KHTN?
    Cơ sở vật chất, trang thiết bị thực hành là điều kiện cần thiết để thực hiện các hoạt động thí nghiệm, thực hành giúp học sinh phát triển năng lực khoa học. Quản lý tốt giúp sử dụng hiệu quả, đảm bảo an toàn và nâng cao chất lượng dạy học.

Kết luận

  • Quản lý dạy học môn KHTN theo hướng phát triển năng lực là yêu cầu cấp thiết trong đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.
  • Thực trạng quản lý tại các trường THCS huyện Kiến Xương còn nhiều hạn chế về đổi mới phương pháp, quản lý hoạt động học tập và cơ sở vật chất.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các biện pháp quản lý thiết thực, bao gồm bồi dưỡng cán bộ quản lý, đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả quản lý cơ sở vật chất.
  • Các giải pháp được khảo nghiệm có tính khả thi và phù hợp với điều kiện thực tế địa phương.
  • Đề nghị các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường triển khai thực hiện trong các năm học tiếp theo để nâng cao chất lượng dạy học môn KHTN và phát triển năng lực khoa học cho học sinh.

Hãy áp dụng các biện pháp quản lý hiệu quả để góp phần đổi mới giáo dục và phát triển năng lực học sinh một cách bền vững!