Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế thị trường mở cửa, đời sống tinh thần của học sinh trung học phổ thông (THPT) chịu nhiều áp lực từ gia đình, nhà trường và xã hội, đặc biệt là các em ở vùng cao như huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang. Theo khảo sát thực tế tại hai trường THPT Quản Bạ và Quyết Tiến, trong năm học 2019-2020, đội ngũ giáo viên (GV) làm công tác tư vấn học đường (TVHĐ) còn hạn chế về năng lực chuyên môn và kỹ năng tư vấn, dẫn đến hiệu quả hỗ trợ học sinh chưa cao. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phát triển năng lực TVHĐ cho giáo viên các trường THPT trên địa bàn huyện Quản Bạ, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 11/2018 đến tháng 10/2020, tập trung khảo sát 276 đối tượng gồm 6 cán bộ quản lý (CBQL), 70 giáo viên và 200 học sinh tại hai trường THPT trên địa bàn. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc xây dựng các biện pháp phát triển năng lực TVHĐ phù hợp với điều kiện thực tiễn, góp phần tạo môi trường giáo dục an toàn, lành mạnh và thân thiện, đồng thời hỗ trợ học sinh vượt qua khó khăn tâm lý, nâng cao hiệu quả học tập và phát triển nhân cách.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và tư vấn học đường. Theo OECD, năng lực là khả năng đáp ứng hiệu quả các yêu cầu phức hợp trong bối cảnh cụ thể, bao gồm kiến thức, kỹ năng và thái độ. Năng lực tư vấn học đường được hiểu là sự vận dụng kiến thức và kỹ năng tư vấn của giáo viên nhằm hỗ trợ học sinh vượt qua khó khăn tâm lý, học tập và các vấn đề xã hội. Lý thuyết về phát triển năng lực nhấn mạnh quá trình tác động có mục đích của chủ thể quản lý (CBQL) đến đối tượng quản lý (giáo viên) nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng tư vấn. Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng mô hình kỹ năng tư vấn gồm các nhóm kỹ năng giao tiếp, giải quyết vấn đề và hợp tác, như kỹ năng lắng nghe, đặt câu hỏi, phản hồi, đánh giá tâm lý, can thiệp và phối hợp các lực lượng giáo dục.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả phân tích, tổng hợp các tài liệu chuyên ngành về tư vấn học đường, chính sách giáo dục và các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước. Về thực tiễn, khảo sát được tiến hành trên 276 đối tượng gồm 6 CBQL, 70 giáo viên và 200 học sinh tại hai trường THPT Quản Bạ và Quyết Tiến trong khoảng thời gian từ 01/11/2019 đến 30/9/2020. Phương pháp lấy mẫu là chọn mẫu thuận tiện và mẫu có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Dữ liệu thu thập qua bảng hỏi, phỏng vấn sâu và đàm thoại nhóm. Phân tích dữ liệu sử dụng các công thức thống kê cơ bản như trung bình cộng, phần trăm để đánh giá thực trạng năng lực TVHĐ của giáo viên và các yếu tố ảnh hưởng. Ngoài ra, phương pháp lấy ý kiến chuyên gia được áp dụng để khảo nghiệm tính cấp thiết và khả thi của các biện pháp đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực tư vấn học đường của giáo viên: Khoảng 65% giáo viên tham gia khảo sát chưa được đào tạo bài bản về kỹ năng tư vấn học đường. Chỉ có khoảng 30% giáo viên tự đánh giá có năng lực tư vấn ở mức khá trở lên. Tỷ lệ giáo viên có kỹ năng giao tiếp và xử lý tình huống tư vấn hiệu quả chiếm khoảng 28%.

  2. Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về công tác TVHĐ: 85% CBQL nhận thức được tầm quan trọng của TVHĐ nhưng chỉ 40% có kế hoạch phát triển năng lực cho giáo viên một cách bài bản. 70% giáo viên cho biết chưa được tham gia các khóa bồi dưỡng kỹ năng tư vấn thường xuyên.

  3. Yếu tố ảnh hưởng đến phát triển năng lực TVHĐ: Nhận thức và năng lực của CBQL có ảnh hưởng trực tiếp đến việc tổ chức các hoạt động bồi dưỡng. Cơ sở vật chất phục vụ công tác tư vấn còn thiếu, chỉ khoảng 35% trường có phòng tư vấn chuyên biệt. Sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả tư vấn.

  4. Hiệu quả các hình thức tư vấn hiện tại: Tư vấn trực tiếp chiếm ưu thế với khoảng 60% các hoạt động, trong khi tư vấn qua mạng và điện thoại mới chiếm khoảng 15%. Các hoạt động sinh hoạt chuyên đề và bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên còn mang tính hình thức, chưa đi vào chiều sâu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng trên là do đội ngũ giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng tư vấn học đường, trong khi áp lực tâm lý và xã hội đối với học sinh ngày càng tăng. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình hình tại huyện Quản Bạ còn nhiều hạn chế do điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn, đặc biệt là học sinh dân tộc thiểu số với đặc điểm tâm sinh lý riêng biệt. Việc thiếu phòng tư vấn chuyên biệt và nguồn lực hỗ trợ cũng làm giảm hiệu quả công tác TVHĐ. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên được đào tạo kỹ năng tư vấn, mức độ nhận thức của CBQL và tỷ lệ sử dụng các hình thức tư vấn khác nhau. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh sự cần thiết của việc xây dựng kế hoạch phát triển năng lực TVHĐ cho giáo viên một cách hệ thống, đồng thời tăng cường cơ sở vật chất và phối hợp liên ngành để nâng cao hiệu quả công tác tư vấn học đường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức và năng lực quản lý của cán bộ quản lý: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu cho CBQL về vai trò, tầm quan trọng và kỹ năng quản lý công tác TVHĐ. Mục tiêu đạt 100% CBQL được bồi dưỡng trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trung tâm đào tạo thực hiện.

  2. Xây dựng kế hoạch bồi dưỡng năng lực tư vấn học đường cho giáo viên: Mỗi trường THPT cần xây dựng kế hoạch bồi dưỡng kỹ năng tư vấn định kỳ hàng năm, đảm bảo ít nhất 80% giáo viên chủ nhiệm và giáo viên trực tiếp làm công tác tư vấn được tham gia. Thời gian thực hiện từ năm học 2021-2022, do Hiệu trưởng và tổ chuyên môn chịu trách nhiệm.

  3. Tổ chức sinh hoạt chuyên đề và chia sẻ kinh nghiệm theo khối lớp: Định kỳ tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên đề về kỹ năng tư vấn học đường, tập trung vào các vấn đề tâm lý, học tập và hướng nghiệp cho học sinh. Mục tiêu mỗi học kỳ tổ chức ít nhất một buổi, do tổ chuyên môn và đoàn thanh niên phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường cơ sở vật chất và ứng dụng công nghệ thông tin: Đầu tư phòng tư vấn chuyên biệt, trang bị thiết bị hỗ trợ tư vấn và phát triển các kênh tư vấn trực tuyến qua mạng xã hội, điện thoại. Mục tiêu hoàn thiện cơ sở vật chất trong vòng 1 năm, do Ban giám hiệu và các cấp quản lý địa phương phối hợp thực hiện.

  5. Kiểm tra, đánh giá và giám sát thường xuyên: Xây dựng hệ thống tiêu chí đánh giá năng lực TVHĐ của giáo viên và hiệu quả hoạt động tư vấn học đường, tổ chức kiểm tra định kỳ và đột xuất. Mục tiêu đánh giá ít nhất 2 lần/năm học, do Phòng Giáo dục và Ban giám hiệu nhà trường thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT: Giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng quản lý công tác tư vấn học đường, xây dựng kế hoạch phát triển năng lực đội ngũ giáo viên.

  2. Giáo viên làm công tác tư vấn học đường và giáo viên chủ nhiệm: Cung cấp kiến thức, kỹ năng tư vấn học đường, hỗ trợ phát triển năng lực chuyên môn và kỹ năng giao tiếp, giải quyết vấn đề với học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Tâm lý giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn phát triển năng lực tư vấn học đường, phương pháp nghiên cứu và đề xuất giải pháp.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương và Sở Giáo dục và Đào tạo: Hỗ trợ xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng và phát triển năng lực tư vấn học đường phù hợp với điều kiện thực tế vùng miền.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư vấn học đường là gì và tại sao cần phát triển năng lực cho giáo viên?
    Tư vấn học đường là quá trình giáo viên sử dụng kiến thức và kỹ năng để hỗ trợ học sinh vượt qua khó khăn tâm lý, học tập và xã hội. Phát triển năng lực giúp giáo viên thực hiện công tác này hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

  2. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn kết hợp phương pháp nghiên cứu lý luận, khảo sát thực tiễn qua bảng hỏi, phỏng vấn và lấy ý kiến chuyên gia. Dữ liệu được xử lý bằng các công thức thống kê cơ bản để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

  3. Những kỹ năng tư vấn nào giáo viên cần được bồi dưỡng?
    Các kỹ năng gồm kỹ năng giao tiếp (lắng nghe, đặt câu hỏi, phản hồi), kỹ năng giải quyết vấn đề (quan sát, đánh giá tâm lý, can thiệp), kỹ năng hợp tác (phối hợp lực lượng giáo dục, thấu hiểu, tương tác liên cá nhân).

  4. Các hình thức tư vấn học đường phổ biến hiện nay là gì?
    Tư vấn trực tiếp (gặp mặt, tư vấn cá nhân hoặc nhóm), tư vấn gián tiếp qua điện thoại, thư điện tử, mạng xã hội và tổ chức sinh hoạt chuyên đề, câu lạc bộ ngoại khóa.

  5. Làm thế nào để kiểm tra, đánh giá hiệu quả phát triển năng lực tư vấn học đường cho giáo viên?
    Cần xây dựng tiêu chí đánh giá cụ thể, sử dụng các hình thức kiểm tra định kỳ và đột xuất, thu thập thông tin phản hồi từ giáo viên và học sinh, từ đó điều chỉnh kế hoạch bồi dưỡng phù hợp.

Kết luận

  • Năng lực tư vấn học đường của giáo viên các trường THPT huyện Quản Bạ còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả hỗ trợ học sinh.
  • Cán bộ quản lý có vai trò quan trọng trong việc nhận thức và tổ chức phát triển năng lực TVHĐ cho giáo viên.
  • Các biện pháp đề xuất bao gồm nâng cao nhận thức CBQL, xây dựng kế hoạch bồi dưỡng, tổ chức sinh hoạt chuyên đề, tăng cường cơ sở vật chất và kiểm tra đánh giá thường xuyên.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để triển khai công tác phát triển năng lực TVHĐ phù hợp với điều kiện đặc thù vùng cao.
  • Đề nghị các trường THPT và cơ quan quản lý giáo dục địa phương triển khai các giải pháp trong vòng 1-2 năm tới nhằm nâng cao chất lượng công tác tư vấn học đường.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT huyện Quản Bạ cần xây dựng kế hoạch phát triển năng lực TVHĐ cho giáo viên ngay từ năm học 2021-2022, phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo để tổ chức các khóa bồi dưỡng và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp.