Pháp Luật Về Thế Chấp Quyền Đòi Nợ Tại Ngân Hàng Thương Mại Ở Việt Nam

Quyền đòi nợ được hiểu là quyền yêu cầu bên nợ thực hiện nghĩa vụ thanh toán theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật. Thông tư 05/2011/TT-BTP quy định: "Hợp đồng chuyển giao quyền đòi nợ bao gồm quyền đòi nợ hiện có hoặc quyền đòi nợ hình thành trong tương lai". Điều 369 Bộ luật Dân sự Nhật Bản cũng quy định tương tự về quyền ưu tiên của người nhận thế chấp đối với bất động sản đảm bảo nghĩa vụ.Trước đây, Bộ luật Dân sự năm 1995 và Nghị định 165/1999/NĐ-CP quy định áp dụng chế độ cầm cố đối với quyền đòi nợ.

Ngân hàng thương mại là các tổ chức tín dụng thực hiện các hoạt động ngân hàng và các hoạt động kinh doanh khác theo quy định của pháp luật nhằm mục tiêu lợi nhuận. Trong hoạt động thế chấp, ngân hàng thương mại đóng vai trò là bên nhận thế chấp, cung cấp vốn tín dụng cho khách hàng và bảo đảm khoản vay bằng quyền đòi nợ hoặc các tài sản thế chấp khác. Bằng chứng là hoạt động sáp nhập và tái cấu trúc các ngân hàng thương mại diễn ra khá mạnh mẽ trong giai đoạn từ năm 2011 đến năm 2015.

Hệ thống pháp luật thế chấp tại Việt Nam bao gồm nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác nhau, trong đó quan trọng nhất là Bộ Luật Dân sự, Luật Các Tổ Chức Tín Dụng, Nghị định 163/2006/NĐ-CP về giao dịch bảo đảm (sau đây gọi tắt là “Nghị định 163/2006/NĐ-CP”). Các văn bản này quy định về điều kiện, hình thức, nội dung của hợp đồng thế chấp, quyền và nghĩa vụ của các bên, thủ tục đăng ký giao dịch bảo đảm và xử lý tài sản thế chấp.

Rủi ro tín dụng là rủi ro ngân hàng không thu hồi được đầy đủ hoặc đúng hạn khoản nợ đã cho vay, bao gồm cả gốc và lãi. Khi thế chấp quyền đòi nợ, ngân hàng phải đánh giá rủi ro tín dụng của cả bên vay và bên thứ ba (bên nợ của quyền đòi nợ). Nếu bên thứ ba không có khả năng thanh toán, quyền đòi nợ sẽ trở nên vô giá trị, gây thiệt hại cho ngân hàng.

Việc xác định giá trị của quyền đòi nợ là một quá trình phức tạp, đòi hỏi ngân hàng phải có chuyên môn và kinh nghiệm. Giá trị của quyền đòi nợ phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như khả năng thanh toán của bên thứ ba, thời gian đáo hạn, lãi suất, và các điều khoản khác của hợp đồng. Các yếu tố này có thể thay đổi theo thời gian, gây khó khăn cho việc định giá chính xác quyền đòi nợ.

Rủi ro pháp lý phát sinh khi có tranh chấp liên quan đến hợp đồng thế chấp quyền đòi nợ. Các tranh chấp có thể liên quan đến hiệu lực của hợp đồng, phạm vi của quyền thế chấp, hoặc việc xử lý tài sản thế chấp. Để giảm thiểu rủi ro pháp lý, ngân hàng cần đảm bảo rằng hợp đồng thế chấp được soạn thảo rõ ràng, đầy đủ, và tuân thủ các quy định của pháp luật.

Trước khi tiến hành thế chấp, bên thế chấp cần chuẩn bị đầy đủ hồ sơ, bao gồm: giấy tờ chứng minh quyền sở hữu quyền đòi nợ (hợp đồng, hóa đơn,...), giấy tờ chứng minh năng lực pháp lý, báo cáo tài chính, và các giấy tờ khác theo yêu cầu của ngân hàng. Hồ sơ cần được chuẩn bị cẩn thận, chính xác để tránh bị từ chối hoặc kéo dài thời gian xử lý.

Hợp đồng thế chấp là văn bản quan trọng nhất trong giao dịch thế chấp quyền đòi nợ. Hợp đồng cần quy định rõ các điều khoản, như: thông tin về bên thế chấp và bên nhận thế chấp, mô tả chi tiết quyền đòi nợ, giá trị tài sản thế chấp, nghĩa vụ được bảo đảm, phương thức xử lý tài sản thế chấp, và các điều khoản khác theo thỏa thuận của các bên. Hợp đồng cần được soạn thảo bởi các chuyên gia pháp lý để đảm bảo tính chặt chẽ, đầy đủ và tuân thủ pháp luật.

Để đảm bảo quyền lợi của bên nhận thế chấp, giao dịch thế chấp quyền đòi nợ cần được đăng ký tại cơ quan đăng ký giao dịch bảo đảm có thẩm quyền. Thủ tục đăng ký bao gồm nộp hồ sơ, lệ phí, và chờ kết quả xử lý. Việc đăng ký giao dịch bảo đảm giúp công khai thông tin về giao dịch thế chấp, ngăn chặn các hành vi gian lận và bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan. Theo Điều 401 của Bộ luật Dân sự năm 2005 thì Hợp đồng dân sự có thể được giao kết bằng lời nói, bằng văn bản hoặc bằng hành vi cụ thể, nếu pháp luật không quy định loại hợp đồng đó phải được giao kết bằng một hình thức nhất định.

Thương lượng là quá trình các bên tự thỏa thuận để giải quyết tranh chấp. Hòa giải là quá trình có sự tham gia của một bên thứ ba trung gian (hòa giải viên) để hỗ trợ các bên đạt được thỏa thuận. Cả thương lượng và hòa giải đều dựa trên nguyên tắc tự nguyện, thiện chí, và tôn trọng lẫn nhau. Đây là các phương thức giải quyết tranh chấp ít tốn kém, nhanh chóng, và có thể duy trì quan hệ hợp tác giữa các bên.

Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp thông qua một hội đồng trọng tài do các bên lựa chọn. Quyết định của trọng tài có giá trị ràng buộc đối với các bên và có thể được thi hành theo quy định của pháp luật. Giải quyết tranh chấp qua trọng tài có ưu điểm là tính bảo mật cao, thủ tục nhanh chóng, và hội đồng trọng tài thường có chuyên môn sâu về lĩnh vực tranh chấp.

Khởi kiện tại tòa án là phương thức giải quyết tranh chấp cuối cùng khi các phương thức khác không thành công. Thủ tục khởi kiện bao gồm nộp đơn khởi kiện, cung cấp chứng cứ, tham gia các phiên tòa, và thi hành bản án của tòa án. Việc khởi kiện tại tòa án có thể tốn kém thời gian, chi phí, và có thể ảnh hưởng đến quan hệ giữa các bên.

Tại Ngân hàng TMCP Sài Gòn – Hà Nội, tỷ lệ này có khởi sắc hơn nhưng cũng chỉ chiếm khoảng 8% tổng số tài sản bảo đảm. Để tăng số tiền có thể được cấp tín dụng, Công ty X dự định thế chấp thêm quyền đòi nợ phát sinh từ Hợp đồng cung cấp hàng hóa số 15/2011/HĐKT ký giữa Công ty và Công ty K. Tuy nhiên, khi định giá tài sản bảo đảm để xác định mức tín dụng tối đa Techcombank có thể cấp cho Công ty X dựa trên các tài sản bảo đảm nêu trên, giá trị quyền đòi nợ phát sinh từ Hợp 75 đồng cung cấp hàng hóa số 76 15/2011/HĐ KT lại không được tính vào giá trị tài sản bảo đảm để xác định mức cấp tín dụng.

Theo báo cáo thống kê của Công ty TNHH Một thành viên quản lý và khai thác tài sản Ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam Thịnh Vượng (VPBank AMC) – công ty được Ngân hàng TMCP Việt Nam Thịnh Vượng ủy thác thực hiện hoạt động thu hồi nợ thì trong số 6 trường hợp có tài sản bảo đảm là quyền đòi nợ chỉ có khoảng 2 trường hợp có thể xử lý được tài sản bảo đảm một cách nhanh chóng, thuận lợi, 4 trường hợp còn lại gặp rất nhiều khó khăn hoặc thậm chí không thể xử lý.

Phân tích các vụ việc tranh chấp đã xảy ra giúp rút ra các bài học kinh nghiệm quan trọng. Các ngân hàng cần chú trọng hơn đến việc thẩm định tài sản thế chấp, quản lý rủi ro, và tuân thủ chặt chẽ các quy định của pháp luật. Đồng thời, cần tăng cường phối hợp với các cơ quan chức năng để giải quyết các tranh chấp một cách nhanh chóng và hiệu quả. Ví dụ, Ông A là Tổng Giám đốc của Ngân hàng X, ông A có nhu cầu vay vốn để mua nhà và đã vay vốn tại Ngân hàng Y, để bảo đảm cho nghĩa vụ trả nợ của Ông A đối với Ngân hàng Y, Ngân hàng X đã sử dụng quyền đòi nợ của Ngân hàng này đối với Công ty B phát sinh từ Hợp đồng cung ứng dịch vụ ký kết giữa Ngân hàng X và Công ty B.

Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật liên quan đến thế chấp quyền đòi nợ để đảm bảo tính đầy đủ, rõ ràng, và phù hợp với thực tiễn. Đặc biệt, cần làm rõ các vấn đề về phạm vi của quyền thế chấp, thứ tự ưu tiên thanh toán, và thủ tục xử lý tài sản thế chấp.

Thủ tục đăng ký giao dịch bảo đảm cần được đơn giản hóa, rút ngắn thời gian xử lý, và áp dụng công nghệ thông tin để tăng cường tính minh bạch và hiệu quả. Cần xây dựng cơ sở dữ liệu về giao dịch bảo đảm đầy đủ, chính xác, và dễ dàng truy cập để các bên có thể tra cứu thông tin một cách thuận tiện.

Cán bộ ngân hàng cần được đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn về thế chấp quyền đòi nợ, bao gồm kiến thức về pháp luật, kỹ năng thẩm định tài sản, quản lý rủi ro, và giải quyết tranh chấp. Việc nâng cao năng lực cho cán bộ ngân hàng sẽ giúp tăng cường hiệu quả hoạt động thế chấp và giảm thiểu rủi ro.