Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang là thách thức toàn cầu, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống và sản xuất, đặc biệt tại các vùng nông thôn nghèo. Tại Việt Nam, với bờ biển dài hơn 3.200 km, BĐKH gây ra các hiện tượng như hạn hán, xâm nhập mặn, lũ lụt, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của người dân, nhất là hộ nghèo. Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) là vùng chịu tác động nặng nề nhất, trong đó tỉnh Trà Vinh và huyện Cầu Ngang là những địa phương điển hình với nhiều thiệt hại do BĐKH gây ra. Từ năm 2014 đến 2016, diện tích lúa bị thiệt hại do xâm nhập mặn tại Trà Vinh lên tới 29.609 ha, riêng huyện Cầu Ngang thiệt hại khoảng 5.756,87 ha, tương đương thiệt hại kinh tế khoảng 9 tỷ đồng. Tỷ lệ hộ nghèo tại huyện Cầu Ngang chiếm 17,02%, cao hơn mức trung bình của tỉnh (13,23%).

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích khả năng thích ứng của hộ nghèo huyện Cầu Ngang trong bối cảnh BĐKH, tập trung vào giai đoạn 2014-2016, nhằm đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực thích ứng, góp phần giảm thiểu tác động tiêu cực của BĐKH đến sinh kế người dân. Nghiên cứu có phạm vi không gian tại huyện Cầu Ngang, tỉnh Trà Vinh, với thời gian khảo sát chính từ năm 2014 đến 2016. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ hoạch định chính sách phát triển bền vững, giảm nghèo và ứng phó với BĐKH tại địa phương, đồng thời cung cấp dữ liệu tham khảo cho các vùng chịu ảnh hưởng tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết sinh kế bền vững (Sustainable Livelihoods Framework) với năm nguồn vốn sinh kế chính: vốn tự nhiên, vốn xã hội, vốn con người, vốn vật chất và vốn tài chính. Mỗi nguồn vốn đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định khả năng thích ứng của hộ nghèo trước các tác động của BĐKH.

  • Vốn tự nhiên: Bao gồm đất đai, nguồn nước, tài nguyên rừng và hệ sinh thái, là nền tảng cho sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản.
  • Vốn xã hội: Quan hệ gia đình, cộng đồng, các tổ chức xã hội và khả năng tiếp cận thông tin hỗ trợ trong bối cảnh khó khăn.
  • Vốn con người: Kiến thức, kỹ năng, sức khỏe và khả năng lao động của các thành viên trong hộ.
  • Vốn vật chất: Cơ sở hạ tầng, trang thiết bị sản xuất, nhà cửa và tài sản vật chất khác.
  • Vốn tài chính: Tiền mặt, tiết kiệm, tín dụng và các nguồn tài chính khác phục vụ sản xuất và sinh hoạt.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng các lý thuyết về tính dễ bị tổn thương (vulnerability) và thích ứng với biến đổi khí hậu, tập trung vào khả năng chống chịu và phục hồi của hộ nghèo trước các hiện tượng như hạn hán, xâm nhập mặn và lũ lụt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo của Ủy ban nhân dân huyện Cầu Ngang, các cơ quan chuyên ngành và các nguồn tin cậy khác liên quan đến kinh tế xã hội, biến đổi khí hậu và thiên tai.

Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua khảo sát trực tiếp 200 hộ nghèo tại hai xã Nhị Trường và Trường Thọ, huyện Cầu Ngang, bằng phương pháp chọn mẫu thuận tiện. Cỡ mẫu 200 hộ đảm bảo đủ cho phân tích với 35 biến quan sát, theo quy tắc 5 lần số biến.

Phân tích dữ liệu gồm:

  • Phân tích thống kê mô tả: Sử dụng các chỉ số trung bình, tần suất, phần trăm để mô tả hiện trạng hộ nghèo và tác động của BĐKH.
  • Phân tích so sánh và định tính: Đánh giá mức độ ảnh hưởng, nguyên nhân và khả năng thích ứng của hộ nghèo dựa trên năm nguồn vốn sinh kế và các phương thức ứng phó thực tế.

Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2014-2016, nhằm phản ánh chính xác tác động của các hiện tượng BĐKH điển hình trong khoảng thời gian gần đây, đảm bảo độ tin cậy của thông tin thu thập.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất và mức độ tác động của BĐKH gia tăng: Từ năm 2014 đến 2016, huyện Cầu Ngang chịu ảnh hưởng nghiêm trọng của hạn hán và xâm nhập mặn. Nhiệt độ trung bình tăng 0,2°C so với các năm trước, mực nước biển dâng 2-3 mm/năm, xâm nhập mặn sâu vào nội đồng khoảng 50 km, gây thiệt hại trên 40% diện tích sản xuất nông nghiệp vụ Đông Xuân 2016.

  2. Hiện trạng hộ nghèo bị ảnh hưởng nặng nề: Tỷ lệ hộ nghèo tại huyện là 17,02%, cao hơn mức trung bình tỉnh Trà Vinh (13,23%). Diện tích đất sản xuất bị thiệt hại do xâm nhập mặn là 5.756,87 ha, gây thiệt hại kinh tế khoảng 9 tỷ đồng. Hộ nghèo chủ yếu hoạt động trong nông nghiệp, chăn nuôi và nuôi trồng thủy sản, các hoạt động này bị ảnh hưởng trực tiếp bởi BĐKH.

  3. Khả năng thích ứng hạn chế qua các nguồn vốn sinh kế:

    • Vốn tự nhiên bị suy giảm do mất đất canh tác và nguồn nước bị nhiễm mặn.
    • Vốn xã hội được huy động nhưng còn hạn chế, chủ yếu dựa vào hỗ trợ gia đình, bạn bè.
    • Vốn con người thấp, trình độ học vấn chủ yếu cấp II, thiếu kỹ năng thích ứng với kỹ thuật mới.
    • Vốn vật chất và tài chính hạn chế, nhiều hộ phải bán tài sản hoặc vay nợ để duy trì sản xuất.
    • Các hộ nghèo có xu hướng giảm đầu tư cho giáo dục và y tế do khó khăn tài chính.

  4. Sự thay đổi trong sinh kế: Một số hộ đã chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi và áp dụng kỹ thuật tiết kiệm nước như tưới nhỏ giọt để thích ứng với hạn hán và xâm nhập mặn. Tuy nhiên, tỷ lệ áp dụng còn thấp do thiếu kiến thức và nguồn lực.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các phát hiện trên là do tác động phức tạp và ngày càng nghiêm trọng của BĐKH, đặc biệt là hạn hán kéo dài và xâm nhập mặn sâu vào nội đồng, làm giảm năng suất cây trồng và thu nhập hộ nghèo. So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, kết quả phù hợp với nhận định của IPCC (2007) và UNDP (2007) về tính dễ bị tổn thương của các vùng đồng bằng ven biển và hộ nghèo trước BĐKH.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất xuất hiện các hiện tượng BĐKH theo năm, bảng so sánh diện tích thiệt hại và tỷ lệ hộ nghèo theo năm, cũng như biểu đồ phân bổ vốn sinh kế của hộ nghèo. Những kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của việc tăng cường năng lực thích ứng thông qua đa dạng hóa sinh kế và nâng cao các nguồn vốn sinh kế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi: Khuyến khích hộ nghèo áp dụng các giống cây trồng chịu mặn, kỹ thuật canh tác tiết kiệm nước, nuôi trồng thủy sản thích ứng với điều kiện biến đổi khí hậu. Mục tiêu tăng tỷ lệ áp dụng kỹ thuật mới lên 50% trong vòng 3 năm, do Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn phối hợp với các tổ chức hỗ trợ thực hiện.

  2. Hoàn thiện hệ thống thủy lợi và quản lý nguồn nước: Đầu tư nâng cấp kênh mương, trạm bơm, hệ thống ngăn mặn để giảm thiểu tác động xâm nhập mặn và hạn hán. Mục tiêu hoàn thành 70% hệ thống thủy lợi trọng điểm trong 5 năm, do UBND huyện và các đơn vị liên quan thực hiện.

  3. Nâng cao nhận thức và đào tạo kỹ năng cho người dân: Tổ chức các lớp tập huấn, truyền thông về BĐKH, kỹ thuật sản xuất thích ứng, quản lý rủi ro thiên tai cho hộ nghèo. Mục tiêu đào tạo ít nhất 60% hộ nghèo trong 2 năm, do các tổ chức phi chính phủ và chính quyền địa phương phối hợp triển khai.

  4. Tăng cường hỗ trợ tài chính và tín dụng ưu đãi: Cung cấp các gói vay vốn ưu đãi, hỗ trợ tài chính cho hộ nghèo đầu tư sản xuất, chuyển đổi sinh kế. Mục tiêu tăng 30% số hộ nghèo tiếp cận vốn trong 3 năm, do Ngân hàng Chính sách xã hội và các tổ chức tài chính thực hiện.

  5. Phát triển cơ sở hạ tầng xã hội và kỹ thuật: Cải thiện giao thông, điện, thông tin liên lạc để tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất và sinh hoạt. Mục tiêu nâng cấp 50% tuyến đường nội đồng và 100% hộ sử dụng điện ổn định trong 5 năm, do các ngành chức năng và chính quyền địa phương đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế xã hội, giảm nghèo và ứng phó BĐKH phù hợp với điều kiện thực tế huyện Cầu Ngang và tỉnh Trà Vinh.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và quốc tế: Tham khảo để thiết kế các dự án hỗ trợ sinh kế, nâng cao năng lực thích ứng cho hộ nghèo, đồng thời phối hợp với chính quyền địa phương triển khai các hoạt động thích ứng bền vững.

  3. Người dân và cộng đồng địa phương: Nắm bắt thông tin về tác động của BĐKH và các giải pháp thích ứng, từ đó chủ động điều chỉnh sinh kế, áp dụng kỹ thuật mới nhằm giảm thiểu rủi ro và nâng cao đời sống.

  4. Các nhà nghiên cứu và học giả: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, khung lý thuyết và kết quả phân tích để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về biến đổi khí hậu, sinh kế và giảm nghèo tại các vùng chịu ảnh hưởng tương tự.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng như thế nào đến hộ nghèo ở huyện Cầu Ngang?
    Biến đổi khí hậu gây ra hạn hán, xâm nhập mặn làm giảm năng suất cây trồng, thu nhập và làm tăng rủi ro mất đất sản xuất. Hộ nghèo thiếu nguồn lực nên dễ bị tổn thương và khó phục hồi sau thiên tai.

  2. Khả năng thích ứng của hộ nghèo được đánh giá qua những yếu tố nào?
    Khả năng thích ứng được đánh giá qua năm nguồn vốn sinh kế: tự nhiên, xã hội, con người, vật chất và tài chính, phản ánh mức độ sẵn có và sử dụng hiệu quả các nguồn lực để ứng phó với BĐKH.

  3. Các giải pháp thích ứng nào được đề xuất cho hộ nghèo?
    Chuyển đổi cơ cấu cây trồng, hoàn thiện hệ thống thủy lợi, nâng cao nhận thức và kỹ năng, hỗ trợ tài chính ưu đãi, phát triển cơ sở hạ tầng xã hội và kỹ thuật là những giải pháp trọng tâm.

  4. Tại sao nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2014-2016?
    Giai đoạn này có nhiều hiện tượng BĐKH điển hình như hạn hán và xâm nhập mặn nghiêm trọng, ảnh hưởng rõ rệt đến sinh kế hộ nghèo, giúp thu thập dữ liệu chính xác và phản ánh thực trạng hiện tại.

  5. Làm thế nào để các chính sách ứng phó BĐKH hiệu quả hơn tại địa phương?
    Cần sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, cộng đồng và các tổ chức hỗ trợ, dựa trên dữ liệu khoa học, tăng cường đào tạo, đầu tư hạ tầng và hỗ trợ tài chính nhằm nâng cao năng lực thích ứng của người dân.

Kết luận

  • Biến đổi khí hậu đã và đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến sinh kế của hộ nghèo huyện Cầu Ngang, đặc biệt qua hiện tượng hạn hán và xâm nhập mặn từ 2014 đến 2016.
  • Khả năng thích ứng của hộ nghèo còn hạn chế do thiếu hụt các nguồn vốn sinh kế, đặc biệt là vốn tài chính, vật chất và con người.
  • Việc chuyển đổi cơ cấu sản xuất, nâng cấp hệ thống thủy lợi và tăng cường đào tạo kỹ năng là những giải pháp thiết yếu để nâng cao năng lực thích ứng.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát triển bền vững, giảm nghèo và ứng phó BĐKH tại huyện Cầu Ngang và các vùng tương tự.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác trong tỉnh và vùng ĐBSCL.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ sinh kế và phát triển bền vững cho cộng đồng nghèo trước thách thức biến đổi khí hậu là nhiệm vụ cấp bách của toàn xã hội.