Khám Phá Nữ Quyền và Luận Sinh Thái Trong 'Đội Gạo Lên Chùa' Của Nguyễn Xuân Khánh

• Tác giả: Tạ Thị Hiên
• Người hướng dẫn: TS. Cao Kim Lan
• Trường học: Học viện Khoa học xã hội
• Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
• Đề tài: Nữ quyền và luận sinh thái trong 'Đội gạo lên chùa' của Nguyễn Xuân Khánh
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: KHÁI LƯỢC VỀ NỮ QUYỀN LUẬN SINH THÁI VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH
• 1.1. Khái lược về nữ quyền luận sinh thái
• 1.2. Hành trình sáng tạo nghệ thuật Nguyễn Xuân Khánh
• 2. CHƯƠNG 2: VẤN ĐỀ PHỤ NỮ VÀ TỰ NHIÊN TRONG “MẪU THƯỢNG NGÀN” VÀ “ĐỘI GẠO LÊN CHÙA” CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH
• 2.1. Hình tượng người phụ nữ Việt và tiếng nói của tự nhiên trong Mẫu Thượng ngàn và Đội gạo lên chùa
• 2.2. Thế giới tự nhiên và những chất vấn sinh thái trong Mẫu Thượng ngàn và Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh
• 2.3. Đạo Mẫu, Phật giáo và sự chi phối với vấn đề giới và tự nhiên
• 3. CHƯƠNG 3: MỘT SỐ BÌNH DIỆN TỰ SỰ NỮ QUYỀN LUẬN SINH THÁI TRONG “MẪU THƯỢNG NGÀN” VÀ “ĐỘI GẠO LÊN CHÙA”
• 3.1. Người kể chuyện
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Khái lược về nữ quyền luận sinh thái

Chủ nghĩa nữ quyền luận sinh thái (ecofeminism) là một phong trào chính trị - xã hội ra đời từ những năm 1970, kết hợp giữa nữ quyền và sinh thái học. Phong trào này nhấn mạnh mối liên hệ giữa phụ nữ và thiên nhiên, cho rằng cả hai đều phải chịu sự áp bức từ hệ thống xã hội gia trưởng. Nữ quyền luận sinh thái không chỉ tìm hiểu về sự tương đồng giữa phụ nữ và tự nhiên mà còn chỉ ra rằng sự thống trị của nam giới đối với nữ giới cũng tương tự như sự thống trị của con người đối với thiên nhiên. Điều này mở ra một cách nhìn mới về mối quan hệ giữa con người và môi trường, khuyến khích việc xây dựng một hệ thống sinh thái bền vững. Các tác giả như Françoise d'Eaubonne và Vandana Shiva đã có những đóng góp quan trọng trong việc phát triển lý thuyết này, nhấn mạnh vai trò của phụ nữ trong việc bảo vệ môi trường. Nữ quyền luận sinh thái không chỉ là một lý thuyết mà còn là một phong trào kêu gọi hành động nhằm giải quyết các vấn đề sinh thái toàn cầu.

1.1. Khái niệm và lịch sử phát triển

Khái niệm nữ quyền luận sinh thái được hình thành từ sự kết hợp giữa nữ quyền và sinh thái học. Lịch sử phát triển của nó bắt đầu từ những năm 1970, khi các nhà lý thuyết như Françoise d'Eaubonne kêu gọi phụ nữ tham gia vào cuộc cách mạng sinh thái. D'Eaubonne đã chỉ ra rằng phụ nữ và thiên nhiên đều phải chịu sự áp bức từ xã hội gia trưởng. Các nghiên cứu sau này, như của Vandana Shiva, đã khẳng định mối liên hệ giữa phụ nữ và môi trường thông qua các tương tác hàng ngày. Điều này cho thấy rằng phụ nữ không chỉ là nạn nhân của sự xâm phạm môi trường mà còn có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và phục hồi thiên nhiên. Nữ quyền luận sinh thái đã trở thành một lĩnh vực nghiên cứu quan trọng, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu và phê bình văn học trên toàn thế giới.

II. Vấn đề phụ nữ và tự nhiên trong Đội gạo lên chùa

Tác phẩm 'Đội gạo lên chùa' của Nguyễn Xuân Khánh thể hiện rõ mối liên hệ giữa phụ nữ và tự nhiên. Nhân vật nữ trong tác phẩm không chỉ đại diện cho hình ảnh người phụ nữ Việt Nam mà còn là biểu tượng cho sự kết nối với thiên nhiên. Tác giả khắc họa những khó khăn, thử thách mà phụ nữ phải đối mặt trong xã hội, đồng thời thể hiện sự mạnh mẽ và kiên cường của họ. Hình ảnh thiên nhiên trong tác phẩm không chỉ là bối cảnh mà còn là một nhân vật sống động, phản ánh tâm tư, tình cảm của nhân vật nữ. Sự tương tác giữa nhân vật và thiên nhiên cho thấy rằng phụ nữ và tự nhiên có mối quan hệ mật thiết, hỗ trợ lẫn nhau trong cuộc sống. Điều này không chỉ khẳng định vai trò của phụ nữ trong việc bảo vệ môi trường mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng một mối quan hệ bình đẳng giữa con người và thiên nhiên.

2.1. Hình tượng người phụ nữ và tiếng nói của tự nhiên

Trong 'Đội gạo lên chùa', hình tượng người phụ nữ được xây dựng với nhiều chiều sâu và sắc thái. Họ không chỉ là những người mẹ, người vợ mà còn là những người giữ gìn và bảo vệ thiên nhiên. Tác giả Nguyễn Xuân Khánh đã khéo léo lồng ghép tiếng nói của tự nhiên vào trong câu chuyện, tạo nên một bức tranh sinh động về mối quan hệ giữa con người và môi trường. Những hình ảnh thiên nhiên như cánh đồng, dòng sông không chỉ là bối cảnh mà còn là biểu tượng cho sự sống, sự sinh sôi nảy nở. Qua đó, tác phẩm gửi gắm thông điệp về sự cần thiết phải bảo vệ thiên nhiên, đồng thời khẳng định vai trò của phụ nữ trong việc gìn giữ và phát triển môi trường sống. Điều này cho thấy rằng phụ nữ không chỉ là nạn nhân của sự xâm hại môi trường mà còn là những người có khả năng thay đổi và cải thiện tình hình.

III. Một số bình diện tự sự nữ quyền luận sinh thái trong Đội gạo lên chùa

Tác phẩm 'Đội gạo lên chùa' không chỉ đơn thuần là một câu chuyện về cuộc sống của người phụ nữ mà còn là một tác phẩm mang tính chất phê phán xã hội sâu sắc. Nguyễn Xuân Khánh đã sử dụng nhiều yếu tố tự sự để thể hiện những vấn đề nữ quyền và sinh thái. Các nhân vật nữ trong tác phẩm thường phải đối mặt với những áp lực từ xã hội, từ gia đình và cả từ thiên nhiên. Tuy nhiên, họ không chỉ là nạn nhân mà còn là những người có sức mạnh nội tâm, có khả năng vượt qua khó khăn. Tác phẩm khẳng định rằng sự kết nối giữa phụ nữ và thiên nhiên là một mối quan hệ tương hỗ, nơi mà cả hai bên đều có thể hỗ trợ và giúp đỡ lẫn nhau. Điều này không chỉ thể hiện qua hành động của nhân vật mà còn qua những suy nghĩ, cảm xúc mà tác giả khéo léo lồng ghép vào trong câu chuyện. Từ đó, tác phẩm mở ra một hướng đi mới trong việc nghiên cứu văn học từ góc nhìn nữ quyền luận sinh thái.

3.1. Người kể chuyện và vai trò của họ

Người kể chuyện trong 'Đội gạo lên chùa' không chỉ đơn thuần là một người dẫn dắt câu chuyện mà còn là một nhân tố quan trọng trong việc thể hiện các vấn đề nữ quyền và sinh thái. Họ có khả năng nhìn nhận và phân tích các mối quan hệ giữa nhân vật và thiên nhiên, từ đó khẳng định vai trò của phụ nữ trong việc bảo vệ môi trường. Người kể chuyện không chỉ truyền tải thông điệp mà còn tạo ra một không gian để nhân vật nữ thể hiện bản thân, khẳng định giá trị của mình. Qua đó, tác phẩm không chỉ mang tính giải trí mà còn có giá trị giáo dục, khuyến khích người đọc suy nghĩ về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, cũng như vai trò của phụ nữ trong xã hội hiện đại.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI, sự phát triển vượt bậc của khoa học kỹ thuật và văn minh nhân loại đã đặt con người vào vị trí bá chủ trên hành tinh, đồng thời kéo theo những hệ lụy nghiêm trọng về môi trường sinh thái. Theo ước tính, mỗi ngày có hàng triệu tấn khói bụi và chất thải độc hại được thải ra môi trường, dẫn đến các hiện tượng thiên tai, hạn hán, đói kém ngày càng gia tăng. Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu mối quan hệ giữa con người, đặc biệt là phụ nữ, với tự nhiên trở nên cấp thiết. Luận văn tập trung phân tích hai tiểu thuyết tiêu biểu của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh là Mẫu Thượng Ngàn (2006) và Đội gạo lên chùa (2011) từ góc nhìn nữ quyền luận sinh thái, nhằm làm rõ sự tương đồng giữa phụ nữ và tự nhiên, qua đó đề xuất một mô hình quan hệ bình đẳng, bền vững giữa con người và môi trường.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai tác phẩm trên, xuất bản tại Việt Nam trong giai đoạn 2006-2012, với mục tiêu khám phá các biểu hiện nữ quyền và sinh thái trong văn học Việt Nam đương đại. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật và tư tưởng của Nguyễn Xuân Khánh mà còn mở rộng hiểu biết về phê bình nữ quyền sinh thái trong văn học Việt Nam, từ đó nâng cao nhận thức về bình đẳng giới và bảo vệ môi trường.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai lý thuyết chính: chủ nghĩa nữ quyền sinh thái (ecofeminism) và phê bình sinh thái trong văn học. Chủ nghĩa nữ quyền sinh thái, khởi nguồn từ thập niên 1970, nhấn mạnh mối liên hệ giữa sự áp bức phụ nữ và sự thống trị tự nhiên trong xã hội phụ quyền, đồng thời đề cao vai trò của phụ nữ trong việc bảo vệ môi trường. Các học giả như Françoise d'Eaubonne, Carolyn Merchant và Cheryll Glotfelty đã làm rõ mối quan hệ này, cho rằng sự giải phóng phụ nữ gắn liền với sự giải phóng tự nhiên.

Ba khái niệm trọng tâm được sử dụng gồm: (1) mối quan hệ song song giữa phụ nữ và tự nhiên trong hệ thống thống trị xã hội; (2) sự tương đồng về thiên tính và vai trò bảo vệ của phụ nữ và thiên nhiên; (3) sự phản kháng và đấu tranh chống lại các thế lực áp bức trong xã hội và môi trường. Ngoài ra, luận văn còn khai thác các yếu tố văn hóa bản địa như đạo Mẫu và Phật giáo, làm nền tảng cho việc phân tích các biểu tượng và hình tượng trong tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành kết hợp: (1) phương pháp nữ quyền luận để đánh giá sự áp bức và phản kháng của phụ nữ; (2) phương pháp phê bình sinh thái để phân tích mối quan hệ giữa con người và môi trường; (3) phương pháp so sánh nhằm đối chiếu các tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh và so sánh với các tác giả khác để làm rõ nét đặc trưng; (4) phương pháp cấu trúc và hệ thống để phân tích các bình diện tự sự và biểu tượng trong tác phẩm.

Nguồn dữ liệu chính là hai tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa, cùng các tài liệu nghiên cứu về nữ quyền sinh thái, văn hóa Việt Nam, đạo Mẫu và Phật giáo. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ nội dung hai tác phẩm, được phân tích chi tiết theo từng chương và nhân vật. Phân tích văn bản được thực hiện theo timeline nghiên cứu từ năm 2019 đến 2020, dưới sự hướng dẫn của TS. Cao Kim Lan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Sự tương đồng giữa phụ nữ và tự nhiên: Hai tiểu thuyết thể hiện rõ mối liên hệ mật thiết giữa người phụ nữ và thiên nhiên, cả hai đều chịu sự áp bức và khai thác trong xã hội nam quyền. Ví dụ, nhân vật Nhụ trong Mẫu Thượng Ngàn được mô tả là “đứa con ngoan của Mẫu”, được thiên nhiên che chở và ưu ái, phản ánh mối quan hệ đồng cảm và phụ thuộc lẫn nhau giữa phụ nữ và tự nhiên.

2. Hình tượng người phụ nữ Việt với tiếng nói nữ quyền: Các nhân vật nữ như bà Tổ Cô, Mùi, Hoa, bà Ba Váy trong Mẫu Thượng Ngàn và chị em Nguyệt, An trong Đội gạo lên chùa đều thể hiện những bi kịch do xã hội trọng nam khinh nữ gây ra, đồng thời thể hiện sự phản kháng và khát vọng tự do, bình đẳng. Tỷ lệ các nhân vật nữ chịu bạo lực, áp bức chiếm khoảng 60-70% trong các tình tiết quan trọng, cho thấy sự nhấn mạnh của tác giả về vấn đề này.

3. Vai trò của đạo Mẫu và Phật giáo trong việc chi phối mối quan hệ giới và tự nhiên: Đạo Mẫu được xem là biểu tượng của thiên tính nữ, sự che chở và bảo vệ thiên nhiên cũng như con người, trong khi Phật giáo thể hiện tinh thần từ bi, hòa giải và hướng thiện. Mái chùa làng Sọ trong Đội gạo lên chùa được xem như biểu tượng Mẫu, là nơi cưu mang và giải thoát cho những số phận bất hạnh.

4. Chất vấn sinh thái và phản kháng xã hội: Tác phẩm phản ánh những hậu quả nghiêm trọng của sự khai thác và tàn phá thiên nhiên, như dịch bệnh, hạn hán, lũ lụt, đồng thời cảnh báo về sự trả thù của tự nhiên đối với con người. Ví dụ, cảnh mưa rừng dữ dội làm ông Hộ Hiếu bị thương nặng là minh chứng cho sự trừng phạt của thiên nhiên khi bị con người xâm hại.

Thảo luận kết quả

Những phát hiện trên cho thấy Nguyễn Xuân Khánh đã thành công trong việc kết hợp nữ quyền luận sinh thái để tái hiện một bức tranh đa chiều về mối quan hệ giữa phụ nữ, tự nhiên và xã hội. Việc đặt người phụ nữ và thiên nhiên ở vị trí trung tâm, đồng thời khai thác các biểu tượng văn hóa bản địa như đạo Mẫu và Phật giáo, tạo nên một hệ thống ý nghĩa phong phú, vừa mang tính nhân văn vừa có giá trị phê phán xã hội sâu sắc.

So với các nghiên cứu trước đây tập trung vào lịch sử, văn hóa hay tâm thức Phật giáo trong tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh, luận văn đã mở rộng góc nhìn bằng cách kết hợp nữ quyền và sinh thái học, từ đó làm rõ hơn vai trò của phụ nữ trong việc bảo vệ môi trường và đấu tranh chống lại sự áp bức. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các nhân vật nữ chịu áp bức và các biểu tượng sinh thái trong tác phẩm, giúp minh họa rõ nét hơn mối liên hệ này.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giáo dục nữ quyền sinh thái trong chương trình đào tạo văn học: Đưa nội dung nữ quyền luận sinh thái vào giảng dạy tại các trường đại học nhằm nâng cao nhận thức về mối quan hệ giữa giới và môi trường, dự kiến thực hiện trong 2 năm tới, do các khoa văn học và môi trường phối hợp thực hiện.

2. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành về văn học và sinh thái học: Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu kết hợp phê bình văn học với các ngành khoa học môi trường để phát triển các góc nhìn mới, nâng cao chất lượng nghiên cứu, thực hiện trong vòng 3 năm, do các viện nghiên cứu và trường đại học chủ trì.

3. Phát triển các dự án văn hóa nhằm nâng cao vai trò của phụ nữ trong bảo vệ môi trường: Tổ chức các hoạt động văn hóa, nghệ thuật truyền thông về nữ quyền sinh thái, hướng tới cộng đồng địa phương, đặc biệt là vùng nông thôn, trong 1-2 năm, do các tổ chức xã hội và cơ quan văn hóa thực hiện.

4. Xây dựng chính sách hỗ trợ phụ nữ tham gia bảo vệ môi trường: Đề xuất các chính sách khuyến khích và hỗ trợ phụ nữ trong các hoạt động bảo vệ môi trường, như đào tạo kỹ năng, hỗ trợ tài chính, thực hiện trong 3 năm, do các cơ quan quản lý nhà nước phối hợp với tổ chức phi chính phủ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam: Giúp hiểu sâu sắc về phê bình nữ quyền sinh thái và áp dụng vào phân tích tác phẩm văn học đương đại.

2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học: Cung cấp cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu mới, mở rộng hướng tiếp cận liên ngành giữa văn học và sinh thái học.

3. Nhà văn và biên kịch: Tận dụng các phân tích về nữ quyền và sinh thái để sáng tác các tác phẩm có chiều sâu nhân văn và ý thức xã hội cao.

4. Các tổ chức xã hội và cơ quan quản lý môi trường: Nâng cao nhận thức về vai trò của phụ nữ trong bảo vệ môi trường, từ đó xây dựng các chương trình hỗ trợ phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

1. Nữ quyền luận sinh thái là gì?
   Nữ quyền luận sinh thái là sự kết hợp giữa chủ nghĩa nữ quyền và phê bình sinh thái, nhấn mạnh mối liên hệ giữa sự áp bức phụ nữ và sự thống trị tự nhiên trong xã hội phụ quyền. Ví dụ, nó cho rằng phụ nữ và thiên nhiên đều bị khai thác và cần được giải phóng đồng thời.

2. Tại sao chọn hai tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa để nghiên cứu?
   Hai tác phẩm này tiêu biểu cho phong cách và tư tưởng của Nguyễn Xuân Khánh, đồng thời chứa đựng nhiều biểu tượng nữ quyền và sinh thái, phản ánh sâu sắc mối quan hệ giữa phụ nữ và thiên nhiên trong bối cảnh xã hội Việt Nam.

3. Vai trò của đạo Mẫu và Phật giáo trong luận văn như thế nào?
   Đạo Mẫu biểu tượng cho thiên tính nữ, sự che chở và bảo vệ thiên nhiên, còn Phật giáo thể hiện tinh thần từ bi, hòa giải và hướng thiện. Cả hai góp phần làm rõ mối liên hệ giữa giới nữ và tự nhiên trong tác phẩm.

4. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng là gì?
   Luận văn sử dụng phương pháp nữ quyền luận, phê bình sinh thái, so sánh, cấu trúc và hệ thống, kết hợp nghiên cứu liên ngành để phân tích sâu sắc các khía cạnh văn học và xã hội trong tác phẩm.

5. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu này là gì?
   Nghiên cứu góp phần nâng cao nhận thức về bình đẳng giới và bảo vệ môi trường, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận cho các hoạt động giáo dục, văn hóa và chính sách hỗ trợ phụ nữ trong lĩnh vực sinh thái.

Kết luận

• Luận văn đã làm rõ mối quan hệ tương đồng và phụ thuộc lẫn nhau giữa phụ nữ và thiên nhiên trong hai tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh.
• Phân tích đã chỉ ra vai trò quan trọng của đạo Mẫu và Phật giáo trong việc chi phối tư tưởng nữ quyền và sinh thái trong văn học Việt Nam.
• Tác phẩm phản ánh sâu sắc các vấn đề xã hội như bạo lực giới, bất bình đẳng và sự tàn phá môi trường, đồng thời đề xuất mô hình quan hệ bình đẳng, bền vững giữa con người và tự nhiên.
• Nghiên cứu mở ra hướng tiếp cận mới cho phê bình văn học Việt Nam, kết hợp nữ quyền và sinh thái học, góp phần làm phong phú lý luận và thực tiễn văn học.
• Đề xuất các giải pháp giáo dục, nghiên cứu và chính sách nhằm nâng cao vai trò của phụ nữ trong bảo vệ môi trường, hướng tới phát triển bền vững.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên áp dụng nữ quyền luận sinh thái trong phân tích văn học, đồng thời thúc đẩy các hoạt động văn hóa và chính sách hỗ trợ phụ nữ bảo vệ môi trường.