Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Bình Thuận, đặc biệt là thành phố Phan Thiết, với dân số khoảng 213.898 người năm 2008 và mật độ dân số trên 1.000 người/km², đang chứng kiến sự phát triển nhanh chóng của các cơ sở sản xuất chế biến kinh doanh hải sản (CSSX). Các CSSX này, chủ yếu quy mô nhỏ và thủ công, đóng vai trò quan trọng trong giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho người dân ven biển. Tuy nhiên, hoạt động sản xuất này cũng gây ra những tác động tiêu cực nghiêm trọng đến môi trường, đặc biệt là ô nhiễm nước, không khí và chất thải rắn, dẫn đến các xung đột môi trường (XĐMT) giữa các cơ sở sản xuất và cộng đồng dân cư sống xung quanh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm nhận dạng vấn đề môi trường thông qua nhận diện các dạng xung đột môi trường giữa các CSSX và cộng đồng dân cư tại các phường Mũi Né, Phú Hài và Đức Thắng, thành phố Phan Thiết trong giai đoạn 2004-2009. Nghiên cứu tập trung đánh giá thực trạng ô nhiễm, các dạng xung đột, nguyên nhân và mức độ ảnh hưởng, từ đó đề xuất các giải pháp quản lý xung đột môi trường hiệu quả, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phát triển bền vững ngành chế biến hải sản địa phương.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp luận cứ khoa học cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư trong việc xây dựng chính sách, quy hoạch và thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường, đồng thời nâng cao nhận thức và trách nhiệm xã hội trong bảo vệ môi trường tại các khu vực có hoạt động sản xuất chế biến hải sản.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về xung đột môi trường, quản lý môi trường và phát triển bền vững. Hai lý thuyết chủ đạo được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết xung đột môi trường: Xung đột môi trường được hiểu là sự tranh chấp về quyền lợi giữa các nhóm xã hội trong việc khai thác và sử dụng tài nguyên môi trường, dẫn đến các mâu thuẫn về lợi ích, giá trị, nhận thức và quyền lực. Các dạng xung đột môi trường gồm xung đột nhận thức, mục tiêu, lợi ích và quyền lực. Xung đột môi trường có thể mang lại cả hậu quả tích cực và tiêu cực, do đó cần được quản lý hiệu quả.

  2. Lý thuyết quản lý môi trường và xung đột: Quản lý xung đột môi trường là quá trình sử dụng các thiết chế xã hội, pháp luật, chính sách và sự tham gia của cộng đồng để điều hòa các mâu thuẫn, duy trì chất lượng môi trường phù hợp với chuẩn mực xã hội và phát triển bền vững. Các công cụ quản lý bao gồm công cụ pháp lý, kinh tế và sự tham gia của cộng đồng.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: môi trường (bao gồm môi trường tự nhiên, xã hội và nhân tạo), ô nhiễm môi trường, phát triển bền vững, cộng đồng dân cư, xung đột môi trường và quản lý xung đột môi trường.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp tiếp cận hệ thống và các phương pháp xã hội học môi trường, quản lý học. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo của Sở Tài nguyên và Môi trường, Phòng Kinh tế Thành phố Phan Thiết, các tài liệu pháp luật, tiêu chuẩn môi trường Việt Nam, cùng các nghiên cứu trước đây. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực địa, quan sát, phỏng vấn sâu với 100 phiếu khảo sát cộng đồng dân cư và 50 phiếu khảo sát các CSSX tại phường Mũi Né và Phú Hài, cùng 20 cuộc phỏng vấn sâu với cán bộ quản lý địa phương và chuyên gia môi trường.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính và định lượng, sử dụng thống kê mô tả, so sánh các chỉ tiêu ô nhiễm với tiêu chuẩn Việt Nam, đánh giá mức độ xung đột môi trường dựa trên các tiêu chí về lợi ích, nhận thức, mục tiêu và quyền lực.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2004-2009, với khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu chính trong năm 2008-2009, phân tích và tổng hợp kết quả trong năm 2010.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình trạng ô nhiễm môi trường nghiêm trọng tại các CSSX: Nước thải chứa các chỉ tiêu ô nhiễm như COD, BOD, SS vượt tiêu chuẩn cho phép từ 1,5 đến 3 lần; khí thải chứa NH3 và H2S vượt tiêu chuẩn lần lượt 1,29 đến 4,62 lần; chất thải rắn chưa được thu gom và xử lý triệt để, gây mùi hôi và ô nhiễm nguồn nước mặt và nước ngầm. Ví dụ, tại khu quy hoạch chế biến hải sản Phú Hài, 45 cơ sở hoạt động với công nghệ lạc hậu, hệ thống xử lý nước thải chưa đồng bộ, dẫn đến ô nhiễm nghiêm trọng.

  2. Các dạng xung đột môi trường phổ biến: Xung đột lợi ích chiếm ưu thế, khi các CSSX thải nước thải và khí thải gây ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và đời sống của cộng đồng dân cư. Xung đột nhận thức và mục tiêu cũng phổ biến, do sự khác biệt trong hiểu biết về bảo vệ môi trường và mục tiêu sản xuất giữa các bên. Khoảng 70% người dân khảo sát phản ánh mùi hôi và ô nhiễm nước ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày.

  3. Hiệu quả quản lý xung đột còn hạn chế: Hệ thống quản lý môi trường từ tỉnh đến cơ sở chưa đủ mạnh, thiếu nguồn lực và chuyên môn, dẫn đến việc xử lý vi phạm chưa triệt để. Các biện pháp vận động ký cam kết và nhắc nhở chưa đủ để giảm thiểu ô nhiễm và xung đột. Ví dụ, tại phường Mũi Né, các khiếu kiện về ô nhiễm mùi hôi vẫn diễn ra thường xuyên, mặc dù đã có các biện pháp vận động và kiến nghị xây dựng khu chế biến tập trung.

  4. Ảnh hưởng tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội và sức khỏe cộng đồng: Ô nhiễm môi trường làm giảm chất lượng cuộc sống, ảnh hưởng đến sức khỏe người dân (bệnh về hô hấp, da, thần kinh), đồng thời làm giảm sức hấp dẫn du lịch tại các địa phương như Mũi Né, Phú Hài. Khoảng 60% người dân cho biết họ bị ảnh hưởng sức khỏe do ô nhiễm từ các CSSX.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các xung đột môi trường là do sự phát triển nhanh chóng của các CSSX với công nghệ lạc hậu, thiếu hệ thống xử lý chất thải đồng bộ và ý thức bảo vệ môi trường còn hạn chế. Sự khác biệt về lợi ích kinh tế giữa các cơ sở sản xuất và cộng đồng dân cư dẫn đến mâu thuẫn gay gắt, đặc biệt khi các cơ sở sản xuất đặt gần khu dân cư.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với nhận định rằng xung đột môi trường thường phát sinh từ sự cạnh tranh tài nguyên và ô nhiễm do hoạt động sản xuất nhỏ lẻ, thiếu quy hoạch. Việc quản lý xung đột môi trường đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư, đồng thời áp dụng các công cụ pháp lý, kinh tế và tăng cường sự tham gia của cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện mức độ vượt tiêu chuẩn các chỉ tiêu ô nhiễm nước thải và khí thải tại các CSSX, bảng tổng hợp các dạng xung đột và tỷ lệ người dân bị ảnh hưởng sức khỏe, cũng như sơ đồ mô tả quy trình xử lý nước thải và khí thải hiện tại tại khu quy hoạch Phú Hài.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống xử lý nước thải và khí thải tập trung tại các khu quy hoạch chế biến hải sản, ưu tiên đầu tư nhà máy xử lý nước thải công suất phù hợp trong vòng 2 năm tới, do UBND tỉnh phối hợp Sở TN&MT và Sở NN&PTNT thực hiện.

  2. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm môi trường đối với các CSSX, áp dụng các biện pháp xử phạt nghiêm minh và đình chỉ hoạt động đối với các cơ sở vi phạm nghiêm trọng, thực hiện thường xuyên hàng quý, do UBND thành phố Phan Thiết chủ trì.

  3. Nâng cao nhận thức và trách nhiệm bảo vệ môi trường của chủ cơ sở sản xuất và cộng đồng dân cư thông qua các chương trình đào tạo, tuyên truyền và hỗ trợ kỹ thuật về xử lý chất thải, trong vòng 1 năm, do các tổ chức xã hội, chính quyền địa phương và các cơ quan chuyên môn phối hợp thực hiện.

  4. Quy hoạch lại vị trí các cơ sở sản xuất chế biến hải sản, di dời các cơ sở gây ô nhiễm nặng ra khỏi khu dân cư, tạo vùng đệm môi trường nhằm giảm thiểu xung đột, thực hiện trong 3 năm, do UBND tỉnh và thành phố phối hợp với các ngành liên quan.

  5. Khuyến khích áp dụng công nghệ sản xuất sạch hơn và các giải pháp kỹ thuật thân thiện môi trường cho các CSSX nhỏ lẻ, hỗ trợ tài chính và kỹ thuật để nâng cấp thiết bị, giảm thiểu phát thải, trong vòng 2 năm, do Sở Khoa học và Công nghệ phối hợp với Sở TN&MT thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý nhà nước về môi trường và phát triển kinh tế địa phương: Sử dụng luận văn làm cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy hoạch và quản lý môi trường tại các khu vực có hoạt động sản xuất chế biến hải sản.

  2. Chủ các cơ sở sản xuất chế biến hải sản: Nắm bắt các dạng xung đột môi trường, nguyên nhân và biện pháp xử lý để nâng cao hiệu quả sản xuất, giảm thiểu ô nhiễm và cải thiện quan hệ với cộng đồng dân cư.

  3. Các tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư sống quanh các khu vực sản xuất: Hiểu rõ các tác động môi trường và quyền lợi của mình, từ đó tham gia tích cực vào công tác giám sát và bảo vệ môi trường.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý môi trường, xã hội học môi trường và phát triển bền vững: Tham khảo luận văn để hiểu sâu về thực trạng xung đột môi trường trong sản xuất nhỏ lẻ và các giải pháp quản lý phù hợp tại Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Xung đột môi trường là gì và tại sao nó lại xảy ra ở các cơ sở sản xuất chế biến hải sản?
    Xung đột môi trường là sự tranh chấp về quyền lợi giữa các nhóm xã hội trong việc sử dụng tài nguyên và bảo vệ môi trường. Ở các CSSX, xung đột xảy ra do ô nhiễm nước, không khí và chất thải ảnh hưởng đến sức khỏe và đời sống cộng đồng dân cư xung quanh.

  2. Các dạng xung đột môi trường phổ biến trong nghiên cứu này là gì?
    Bao gồm xung đột lợi ích (chiếm ưu thế), xung đột nhận thức, mục tiêu và quyền lực. Ví dụ, xung đột lợi ích thể hiện qua việc các CSSX thải nước thải làm ảnh hưởng đến ruộng muối của diêm dân hoặc sức khỏe người dân.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để nhận diện xung đột môi trường?
    Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng, bao gồm khảo sát, phỏng vấn sâu, quan sát thực địa và phân tích số liệu môi trường do các cơ quan chức năng cung cấp.

  4. Tác động chính của ô nhiễm môi trường từ các CSSX đến cộng đồng dân cư là gì?
    Gây ra các bệnh về hô hấp, da, thần kinh; làm giảm chất lượng cuộc sống; ảnh hưởng đến hoạt động du lịch và phát triển kinh tế địa phương; đồng thời tạo ra các mâu thuẫn xã hội và xung đột môi trường.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để giảm thiểu xung đột môi trường tại các khu vực nghiên cứu?
    Xây dựng hệ thống xử lý nước thải và khí thải tập trung, tăng cường quản lý và xử lý vi phạm, nâng cao nhận thức cộng đồng và chủ cơ sở sản xuất, quy hoạch lại vị trí các cơ sở sản xuất, áp dụng công nghệ sạch và hỗ trợ kỹ thuật.

Kết luận

  • Luận văn đã nhận dạng rõ các dạng xung đột môi trường giữa các cơ sở sản xuất chế biến hải sản và cộng đồng dân cư tại phường Mũi Né, Phú Hài, thành phố Phan Thiết, với các chỉ tiêu ô nhiễm vượt tiêu chuẩn từ 1,3 đến 4,6 lần.
  • Phân tích nguyên nhân xung đột chủ yếu do công nghệ sản xuất lạc hậu, thiếu hệ thống xử lý chất thải và sự khác biệt về lợi ích giữa các bên.
  • Hiệu quả quản lý xung đột môi trường còn hạn chế do thiếu nguồn lực, chuyên môn và sự phối hợp chưa đồng bộ giữa các cấp chính quyền và cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm xây dựng hệ thống xử lý tập trung, tăng cường quản lý, nâng cao nhận thức và quy hoạch lại các cơ sở sản xuất để giảm thiểu xung đột và ô nhiễm.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các bước tiếp theo trong việc hoàn thiện chính sách quản lý môi trường và phát triển bền vững ngành chế biến hải sản tại Bình Thuận và các vùng ven biển tương tự.

Call-to-action: Các nhà quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và điều chỉnh chính sách nhằm bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế bền vững.