I. Tổng Quan Về Lý Thuyết Cải Biên Điện Ảnh Khái Niệm Phạm Vi
Vũ trụ nghệ thuật hiện đại mở ra nhiều cơ hội cho sự giao thoa và tiếp biến loại hình. Các nghệ sĩ liên tục sáng tạo những góc nhìn mới, làm cho các đối tượng nghệ thuật biến chuyển và tái sinh. Nghệ thuật hiện đại thúc đẩy việc chia sẻ và vận dụng các bộ mã văn hóa, biến văn bản thành một chủ thể đa diện, mời gọi các tác giả đón nhận và tạo nghĩa. Cải biên là một thao tác năng động, công nhận rằng văn bản có cuộc sống mới độc lập. Lý thuyết cải biên chưa có nhiều nghiên cứu đột phá tại Việt Nam, trong khi các nền học thuật tại Mỹ và Châu Âu đã khai thác từ lâu. Việc tiếp nhận và diễn giải lý thuyết huyền thoại tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, dẫn đến sự hiểu lầm. Nghiên cứu này tìm hiểu mối tương quan giữa lý thuyết cải biên và huyền thoại trong điện ảnh, chỉ ra những tác dụng cụ thể của việc cải biên. Sự tái hiện huyền thoại là tất yếu khi cải biên một văn bản sang điện ảnh bởi sự sản sinh ấn tượng thị giác của thể loại này.
1.1. Định Nghĩa và Vai Trò của Điện Ảnh Cải Biên
Điện ảnh cải biên là quá trình chuyển thể một tác phẩm từ một loại hình nghệ thuật khác (ví dụ: văn học, kịch, truyện tranh) sang ngôn ngữ điện ảnh. Quá trình này không chỉ đơn thuần là sao chép mà còn là sự sáng tạo, diễn giải lại tác phẩm gốc, mang đến một diện mạo mới phù hợp với đặc trưng của điện ảnh. Điện ảnh cải biên đóng vai trò quan trọng trong việc làm phong phú thêm kho tàng điện ảnh, đồng thời giúp khán giả tiếp cận những tác phẩm kinh điển theo một cách mới mẻ và hấp dẫn hơn. Theo Linda Hutcheon, cải biên xuất hiện trong hầu hết các sản phẩm văn hóa và đã trải dài hằng thế kỷ.
1.2. Mối Liên Hệ Giữa Lý Thuyết Cải Biên và Huyền Thoại Học
Nghiên cứu này tập trung vào mối liên hệ giữa lý thuyết cải biên và huyền thoại học, đặc biệt là trong việc phân tích các tác phẩm điện ảnh. Huyền thoại học cung cấp một khung lý thuyết để hiểu cách các câu chuyện, nhân vật và biểu tượng được tái hiện và biến đổi trong quá trình cải biên. Sự kết hợp giữa hai lý thuyết này giúp làm sáng tỏ những ý nghĩa sâu xa và giá trị văn hóa của các tác phẩm điện ảnh cải biên. Roland Barthes cho rằng huyền thoại là một hệ thống ký hiệu thứ cấp, được xây dựng trên cơ sở của các ký hiệu ngôn ngữ.
II. Thách Thức Vấn Đề Nghiên Cứu Phim Chuyển Thể Văn Học Hiện Nay
Cải biên học là lĩnh vực chưa được đề cập một cách bài bản và rộng rãi tại Việt Nam. Trong khi đó, nguồn tài liệu nước ngoài đã xây dựng hệ thống lý thuyết cải biên tương đối đa dạng và khai thác phong phú nhiều trường hợp hoặc nhóm trường hợp cải biên nổi bật. Nguồn sách Anh Ngữ được người viết tiếp thu với điều kiện còn nhiều hạn chế. Đây là một vài công trình nổi bật ra đời và được phổ biến trong khoảng thời gian mười lăm năm trở lại đây, do đó có tính cập nhật và tương thích thời đại cao hơn. Đối với nguồn tài liệu trong nước, lý thuyết cải biên được giới thiệu thông qua các luận án thuộc lĩnh vực nghiên cứu văn học - điện ảnh và các bài báo điện tử với dung lượng và qui mô khai thác hẹp hơn.
2.1. Thiếu Hụt Nghiên Cứu Bài Bản Về Adaptation Studies Tại Việt Nam
Một trong những thách thức lớn nhất trong nghiên cứu phim chuyển thể văn học tại Việt Nam là sự thiếu hụt các nghiên cứu bài bản và chuyên sâu về Adaptation Studies. Hầu hết các công trình nghiên cứu hiện tại chỉ tập trung vào việc so sánh giữa tác phẩm văn học gốc và phiên bản điện ảnh, mà chưa đi sâu vào phân tích các yếu tố nghệ thuật, văn hóa và xã hội ảnh hưởng đến quá trình cải biên. Điều này dẫn đến việc đánh giá phim chuyển thể một cách phiến diện và thiếu khách quan.
2.2. Vấn Đề Tính Trung Thành Trong Chuyển Thể và Sự Sáng Tạo
Một vấn đề gây tranh cãi trong nghiên cứu phim chuyển thể là tính trung thành trong chuyển thể. Nhiều nhà phê bình và khán giả thường đánh giá một bộ phim chuyển thể dựa trên mức độ trung thành của nó với tác phẩm gốc. Tuy nhiên, việc quá chú trọng vào tính trung thành có thể hạn chế sự sáng tạo của các nhà làm phim và bỏ qua những giá trị nghệ thuật độc đáo mà phiên bản điện ảnh mang lại. Cần có một cách tiếp cận cân bằng hơn, vừa tôn trọng tác phẩm gốc, vừa khuyến khích sự sáng tạo và đổi mới trong quá trình cải biên.
2.3. Hạn Chế Trong Tiếp Cận Lý Thuyết Cải Biên Quốc Tế
Việc tiếp cận và ứng dụng các lý thuyết cải biên quốc tế vào nghiên cứu phim chuyển thể tại Việt Nam còn gặp nhiều hạn chế. Nhiều nhà nghiên cứu chưa có đủ kiến thức và kinh nghiệm để áp dụng các lý thuyết này một cách hiệu quả, dẫn đến việc phân tích và đánh giá phim chuyển thể một cách hời hợt và thiếu chiều sâu. Cần tăng cường đào tạo và bồi dưỡng cho các nhà nghiên cứu về lý thuyết cải biên, đồng thời khuyến khích họ tham gia vào các hội thảo và diễn đàn quốc tế để học hỏi kinh nghiệm và kiến thức từ các chuyên gia hàng đầu.
III. Phương Pháp Cải Biên Trong Ba Tác Phẩm Điện Ảnh Tiêu Biểu
Chúng tôi lựa chọn ba đối tượng điện ảnh đã nêu, với những lí do như sau: Thứ nhất, ba bộ phim này, dù là dòng phim nghệ thuật hay dòng phim thương mại, đều là những sản phẩm cải biên đáng chú ý, vị thế đối với người tiếp nhận không hề thua kém tác phẩm được cải biên, thậm chí có trường hợp còn thành công hơn trên thị trường phát hành tương ứng. Thứ hai, ba bộ phim tuy phản ánh các đối tượng trung tâm khác nhau: phụ nữ (Đèn lồng đỏ treo cao), đàn ông (Xuân, Hạ, Thu, Đông,…Rồi lại Xuân), trẻ em (Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh); và trải dài trên dòng thời gian với lần lượt các thời điểm ra đời khác nhau: 1991, 2004, 2015; nhưng đều có sự trình hiện hình ảnh người nữ, đặt trong những mối tương quan với người nam và tương quan ấy mang dấu ấn đặc trưng về giới: người nữ như là công cụ tình dục, người nữ như là phương tiện tu tập, người nữ như là tác nhân tha hóa, và người nữ như là đối tượng thể hiện nam tính.
3.1. Đèn Lồng Đỏ Treo Cao Cải Biên Từ Tiểu Thuyết và Huyền Thoại Về Phụ Nữ
Bộ phim Đèn lồng đỏ treo cao của đạo diễn Trương Nghệ Mưu là một ví dụ điển hình về việc cải biên từ tiểu thuyết Thê Thiếp thành quần của Tô Đồng. Bộ phim không chỉ tái hiện lại câu chuyện về cuộc sống của những người phụ nữ trong một gia đình phong kiến Trung Quốc, mà còn khai thác sâu sắc huyền thoại về vai trò và vị trí của phụ nữ trong xã hội truyền thống. Phim sử dụng hình ảnh đèn lồng đỏ như một biểu tượng cho sự khao khát tình yêu và hạnh phúc của người phụ nữ, đồng thời cũng là biểu tượng cho sự giam cầm và áp bức mà họ phải chịu đựng.
3.2. Xuân Hạ Thu Đông... Rồi Lại Xuân Cải Biên Từ Triết Lý Phật Giáo
Bộ phim Xuân, Hạ, Thu, Đông... Rồi Lại Xuân của đạo diễn Kim Ki-duk là một tác phẩm điện ảnh độc đáo, được cải biên từ triết lý Phật giáo. Bộ phim không chỉ kể một câu chuyện về cuộc đời của một nhà sư, mà còn truyền tải những thông điệp sâu sắc về luân hồi, nghiệp báo và sự giác ngộ. Phim sử dụng hình ảnh thiên nhiên như một biểu tượng cho sự thay đổi và vô thường của cuộc sống, đồng thời cũng là biểu tượng cho sự thanh tịnh và an lạc mà con người có thể đạt được thông qua tu tập.
3.3. Tôi Thấy Hoa Vàng Trên Cỏ Xanh Cải Biên Từ Văn Học Thiếu Nhi
Bộ phim Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh của đạo diễn Victor Vũ là một ví dụ về việc cải biên từ văn học thiếu nhi. Bộ phim không chỉ tái hiện lại câu chuyện về tuổi thơ của những đứa trẻ ở vùng quê Việt Nam, mà còn khai thác những giá trị nhân văn sâu sắc về tình bạn, tình yêu gia đình và lòng trắc ẩn. Phim sử dụng hình ảnh hoa vàng và cỏ xanh như một biểu tượng cho sự tươi đẹp và trong sáng của tuổi thơ, đồng thời cũng là biểu tượng cho những khó khăn và thử thách mà những đứa trẻ phải đối mặt trong cuộc sống.
IV. Phân Tích Huyền Thoại Người Nữ Trong Ba Phim Điện Ảnh
Ba bộ phim tuy phản ánh các đối tượng trung tâm khác nhau: phụ nữ (Đèn lồng đỏ treo cao), đàn ông (Xuân, Hạ, Thu, Đông,…Rồi lại Xuân), trẻ em (Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh); và trải dài trên dòng thời gian với lần lượt các thời điểm ra đời khác nhau: 1991, 2004, 2015; nhưng đều có sự trình hiện hình ảnh người nữ, đặt trong những mối tương quan với người nam và tương quan ấy mang dấu ấn đặc trưng về giới: người nữ như là công cụ tình dục, người nữ như là phương tiện tu tập, người nữ như là tác nhân tha hóa, và người nữ như là đối tượng thể hiện nam tính.
4.1. Đèn Lồng Đỏ Treo Cao Phụ Nữ Như Công Cụ Tình Dục
Trong Đèn lồng đỏ treo cao, hình ảnh người phụ nữ được xây dựng như một công cụ tình dục, bị giam cầm và kiểm soát bởi nam giới. Những người vợ trong gia đình họ Trần phải cạnh tranh nhau để giành được sự sủng ái của ông chủ, và vị trí của họ trong gia đình phụ thuộc hoàn toàn vào khả năng sinh con trai. Bộ phim phản ánh huyền thoại về sự bất bình đẳng giới và sự áp bức mà phụ nữ phải chịu đựng trong xã hội phong kiến.
4.2. Xuân Hạ Thu Đông... Rồi Lại Xuân Phụ Nữ Như Phương Tiện Tu Tập
Trong Xuân, Hạ, Thu, Đông... Rồi Lại Xuân, hình ảnh người phụ nữ được xây dựng như một phương tiện tu tập cho người đàn ông. Sự xuất hiện của người phụ nữ trong cuộc đời của nhà sư trẻ mang đến những cám dỗ và thử thách, giúp anh ta trưởng thành và giác ngộ. Bộ phim phản ánh huyền thoại về vai trò của phụ nữ trong việc giúp đàn ông đạt được sự giác ngộ và giải thoát.
4.3. Tôi Thấy Hoa Vàng Trên Cỏ Xanh Phụ Nữ Như Đối Tượng Thể Hiện Nam Tính
Trong Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh, hình ảnh người phụ nữ được xây dựng như một đối tượng để thể hiện nam tính. Các nhân vật nam trong phim, đặc biệt là Thiều, luôn cố gắng bảo vệ và che chở cho Mận, thể hiện sự mạnh mẽ và trách nhiệm của mình. Bộ phim phản ánh huyền thoại về vai trò của người đàn ông trong việc bảo vệ và chăm sóc gia đình.
V. Ứng Dụng Lý Thuyết Cải Biên và Huyền Thoại Trong Phân Tích Phim
Người viết sử dụng hai phương pháp: phương pháp phân tích cơ chế cải biên và phương pháp phân tích huyền thoại. Tương ứng với hai phương pháp này là việc tiếp nhận và sử dụng hai thuật ngữ: (1) Thuật ngữ cải biên (adaptation) và những đặc trưng liên quan, của tác giả Linda Hutcheon, từ công trình A theory of Adaptation. (2) Thuật ngữ huyền thoại (myth) của Roland Barthes, từ công trình Những huyền thoại (Phùng Văn Tửu dịch), đồng thời tham khảo nội dung từ bản tiếng Anh Mythologies.
5.1. Phương Pháp Phân Tích Cơ Chế Cải Biên Điện Ảnh
Phương pháp phân tích cơ chế cải biên điện ảnh tập trung vào việc tìm hiểu cách các nhà làm phim chuyển thể một tác phẩm từ một loại hình nghệ thuật khác sang ngôn ngữ điện ảnh. Phương pháp này bao gồm việc phân tích các yếu tố như: lựa chọn chất liệu nghệ thuật, lấp đầy chất liệu nghệ thuật và hoàn thiện bằng ngôn ngữ điện ảnh. Mục tiêu của phương pháp này là làm sáng tỏ những phương thức và kỹ thuật mà các nhà làm phim sử dụng để tạo ra một phiên bản điện ảnh độc đáo và hấp dẫn.
5.2. Phương Pháp Phân Tích Huyền Thoại Trong Phim
Phương pháp phân tích huyền thoại trong phim tập trung vào việc tìm hiểu cách các câu chuyện, nhân vật và biểu tượng được tái hiện và biến đổi trong quá trình cải biên. Phương pháp này dựa trên lý thuyết huyền thoại của Roland Barthes, cho rằng huyền thoại là một hệ thống ký hiệu thứ cấp, được xây dựng trên cơ sở của các ký hiệu ngôn ngữ. Mục tiêu của phương pháp này là làm sáng tỏ những ý nghĩa sâu xa và giá trị văn hóa của các tác phẩm điện ảnh cải biên.
VI. Kết Luận Giá Trị và Hướng Nghiên Cứu Điện Ảnh Cải Biên Tương Lai
Khóa luận đã phần nào đóng góp được những giá trị sau: (1) Tái diễn giải hệ thống kiến thức về lý thuyết huyền thoại theo một cách ngắn gọn và sáng rõ. (2) Giới thiệu một góc độ diễn giải mới mẻ về lý thuyết cải biên, từ cơ sở tiếp nhận nguồn tài liệu quốc tế đã được công nhận về độ tin cậy. (3) Đề xuất một phương pháp tiếp nhận và khai thác giá trị nghệ thuật của tác phẩm điện ảnh cải biên, trong điều kiện thỏa mãn sự độc lập của bộ mã ngôn ngữ mới - tiếp nhận điện ảnh thông qua việc đọc huyền thoại, được tái hiện bằng những ấn tượng thị giác.
6.1. Tổng Kết Những Đóng Góp Của Nghiên Cứu Về Lý Thuyết Cải Biên
Nghiên cứu này đã đóng góp vào việc làm sáng tỏ một số vấn đề quan trọng trong lý thuyết cải biên, đặc biệt là trong việc phân tích các tác phẩm điện ảnh. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng cải biên không chỉ đơn thuần là sao chép mà còn là sự sáng tạo, diễn giải lại tác phẩm gốc, mang đến một diện mạo mới phù hợp với đặc trưng của điện ảnh. Nghiên cứu cũng đã đề xuất một phương pháp tiếp cận cân bằng hơn, vừa tôn trọng tác phẩm gốc, vừa khuyến khích sự sáng tạo và đổi mới trong quá trình cải biên.
6.2. Hướng Nghiên Cứu Mở Rộng Về Phim Chuyển Thể và Huyền Thoại
Trong tương lai, cần có thêm nhiều nghiên cứu chuyên sâu về phim chuyển thể và huyền thoại, đặc biệt là trong bối cảnh văn hóa Việt Nam. Các nghiên cứu này có thể tập trung vào việc phân tích các yếu tố văn hóa và xã hội ảnh hưởng đến quá trình cải biên, hoặc tìm hiểu cách các huyền thoại được tái hiện và biến đổi trong các tác phẩm điện ảnh. Ngoài ra, cũng cần có thêm nhiều nghiên cứu so sánh giữa các phiên bản chuyển thể khác nhau của cùng một tác phẩm, để làm sáng tỏ những điểm tương đồng và khác biệt giữa chúng.
