Nghiên Cứu Sự Tham Gia Quản Lý Rừng Của Cộng Đồng Tại Vùng Đệm Vườn Quốc Gia Xuân Sơn Tỉnh Phú Thọ

• Tác giả: Trần Quang Hưng
• Người hướng dẫn: PGS. Vũ Nhâm
• Trường học: Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên Cứu Sự Tham Gia Quản Lý Rừng Của Cộng Đồng Tại Vùng Đệm Vườn Quốc Gia Xuân Sơn
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2010
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Nhận thức chung về vấn đề nghiên cứu
• 1.2. Cộng đồng địa phương và quản lý rừng cộng đồng
• 1.3. Vùng đệm và quy chế quản lý vùng đệm ở Việt Nam
• 1.4. Tổng quan vấn đề nghiên cứu trên thế giới
• 1.5. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ở Việt Nam
• 1.6. Quá trình phát triển lâm nghiệp cộng đồng ở Việt Nam
• 1.7. Những nghiên cứu chính về quản lý rừng cộng đồng ở Việt Nam
• 1.8. Bài học kinh nghiệm về quản lý rừng cộng đồng ở Việt Nam
• 2. CHƯƠNG 2: QUAN ĐIỂM, MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Quan điểm nghiên cứu
• 2.2. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.2.1. Mục tiêu tổng quát
• 2.2.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 2.4. Nội dung nghiên cứu
• 2.4.1. Nghiên cứu thực trạng quản lý và mức độ tham gia của cộng đồng trong công tác quản lý tài nguyên rừng, ĐDSH ở địa phương
• 2.4.2. Nghiên cứu vai trò của cộng đồng, những nguyên nhân cản trở hoặc thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng vào quản lý tài nguyên rừng
• 2.4.3. Nghiên cứu đề xuất một số giải pháp thu hút cộng đồng cùng tham gia quản lý bảo vệ tài nguyên rừng và ĐDSH tại vùng đệm VQG
• 2.5. Phương pháp nghiên cứu
• 2.5.1. Phương pháp luận
• 2.5.2. Phương pháp và công cụ thu thập số liệu, thông tin
• 2.5.3. Xử lý, tổng hợp và phân tích số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 3.1. Đặc điểm điều kiện tự nhiên
• 3.1.1. Vị trí địa lý, hành chính
• 3.1.2. Địa hình, địa mạo
• 3.1.3. Khí hậu, thuỷ văn
• 3.1.4. Thổ nhưỡng, đất đai
• 3.1.5. Tài nguyên rừng và tình hình sử dụng đất
• 3.2. Điều kiện kinh tế xã hội
• 3.2.1. Điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội các xã vùng đệm
• 3.2.2. Tình hình kinh tế xã hội xã Xuân Đài
• 3.2.3. Đánh giá thuận lợi, khó khăn về điều kiện kinh tế xã hội
• 3.2.4. Khó khăn
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 4.1. Nghiên cứu thực trạng quản lý tài nguyên rừng, ĐDSH ở địa phương và những yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý rừng
• 4.1.1. Các hình thức quản lý rừng khu vực nghiên cứu
• 4.1.2. Thực trạng hoạt động bảo vệ, sử dụng rừng tại địa phương
• 4.1.3. Hoạt động khai thác, sử dụng rừng và đất rừng ở địa phương, những nguy cơ và thách thức
• 4.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý rừng ở khu vực nghiên cứu
• 4.2. Nghiên cứu vai trò của cộng đồng, những nguyên nhân cản trở và thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng vào quản lý tài nguyên rừng ở địa phương
• 4.2.1. Các tổ chức cộng đồng ở địa phương và vai trò của cộng đồng trong quản lý tài nguyên rừng
• 4.2.2. Những yếu tố cản trở và thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng và quản lý tài nguyên rừng ở địa phương
• 4.3. Đề xuất một số giải pháp thu hút cộng đồng vào quản lý tài nguyên rừng
• 4.3.1. Giải pháp tổ chức quản lý rừng dựa vào cộng đồng
• 4.3.2. Những giải pháp về kinh tế
• 4.3.3. Những giải pháp về xã hội
• 4.3.4. Những giải pháp về khoa học công nghệ
• KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KHUYẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Về Quản Lý Rừng Cộng Đồng Tại Xuân Sơn 55

Quản lý rừng cộng đồng (QLRCD) đang trở thành một hướng đi quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững rừng. Tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn, việc này càng trở nên cấp thiết do áp lực từ cộng đồng địa phương. QLRCD không chỉ là việc giao rừng cho người dân quản lý, mà còn là quá trình trao quyền, chia sẻ lợi ích và trách nhiệm. Điều này đòi hỏi sự tham gia tích cực của cộng đồng, chính quyền địa phương và các tổ chức liên quan. Nghiên cứu này sẽ làm rõ thực trạng, thách thức và cơ hội trong QLRCD tại Xuân Sơn, từ đó đề xuất giải pháp phù hợp. Theo Darcy Davis Case (1990), cộng đồng địa phương là nhóm người cùng sống trên một khu vực và thường cùng nhau chia sẻ các mục tiêu chung, các luật lệ xã hội chung hoặc có quan hệ gia đình với nhau. Chính vì vậy, quản lý rừng cộng đồng là quản lý tài nguyên rừng mà trong đó phát huy được năng lực nội sinh của cộng đồng cho hoạt động quản lý

1.1. Định Nghĩa Và Ý Nghĩa Quản Lý Rừng Cộng Đồng

Quản lý rừng cộng đồng (QLRCD) là phương thức quản lý tài nguyên rừng, trong đó cộng đồng địa phương đóng vai trò trung tâm. Cộng đồng không chỉ tham gia vào quá trình bảo vệ, khai thác mà còn được trao quyền quyết định, chia sẻ lợi ích từ rừng. Điều này giúp tăng cường trách nhiệm, gắn kết của người dân với rừng. QLRCD có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển kinh tế địa phương và nâng cao đời sống cộng đồng. Phạm Xuân Phương (2001) [12] cho rằng: “Cộng đồng bao gồm toàn thể những người sống thành một xã hội có những điểm tương đồng về mặt văn hoá truyền thống, có mối quan hệ sản xuất, đời sống gắn bó với nhau và thường có danh giới không gian trong một làng bản”. Việc triển khai QLRCD còn góp phần giảm tải áp lực lên lực lượng kiểm lâm, tăng cường hiệu quả quản lý rừng.

1.2. Vai Trò Của Cộng Đồng Địa Phương Tại Xuân Sơn

Cộng đồng địa phương đóng vai trò then chốt trong quản lý rừng cộng đồng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn. Họ là những người trực tiếp sử dụng tài nguyên rừng, có kiến thức bản địa sâu sắc về hệ sinh thái rừng. Sự tham gia của cộng đồng không chỉ giúp bảo vệ rừng hiệu quả hơn, mà còn đảm bảo các hoạt động khai thác, sử dụng tài nguyên diễn ra bền vững. Trao quyền cho cộng đồng, tạo điều kiện để họ tham gia vào quá trình ra quyết định là yếu tố quan trọng để QLRCD thành công. Điều 3 của Luật bảo vệ và phát triển rừng (BV&PTR) năm 2004 [14], thì cộng đồng dân cư thôn là toàn bộ các hộ gia đình, cá nhân sống trong cùng một thôn, làng, bản, ấp, buôn, phum, sóc hoặc đơn vị tương đương.

1.3. Vùng đệm và vai trò của cộng đồng trong quản lý vùng đệm

Vùng đệm là khu vực tiếp giáp giữa vùng lõi của Vườn Quốc Gia Xuân Sơn và khu dân cư. Đây là khu vực chịu nhiều tác động từ hoạt động của con người, đồng thời cũng là nơi cung cấp tài nguyên sinh kế cho cộng đồng. Quản lý hiệu quả vùng đệm có vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu áp lực lên vùng lõi, bảo tồn đa dạng sinh học. Cộng đồng địa phương cần được tham gia tích cực vào quá trình quản lý vùng đệm, thông qua các hoạt động như tuần tra bảo vệ rừng, trồng cây gây rừng, phát triển du lịch sinh thái. Theo Quyết định 186/2006/QĐ-TTg ngày 14/8/2006, Vùng đệm là vùng rừng, vùng đất hoặc vùng đất có mặt nước nằm liền kề với VQG và khu BTTN bao gồm toàn bộ hoặc một phần các xã, phường, thị trấn nằm sát ranh giới với VQG và khu BTTN.

II. Thách Thức Quản Lý Rừng Cộng Đồng Ở VQG Xuân Sơn 58

Mặc dù có tiềm năng lớn, quản lý rừng cộng đồng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn đang đối mặt với nhiều thách thức. Sự nghèo đói, thiếu kiến thức, xung đột lợi ích và yếu kém trong quản trị là những rào cản chính. Việc giải quyết các thách thức này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, chính sách hỗ trợ phù hợp và sự tham gia tích cực của cộng đồng. Cần có nghiên cứu sâu rộng để hiểu rõ nguyên nhân gốc rễ của các vấn đề và đề xuất giải pháp hiệu quả. Sự thay đổi nhận thức và hành vi của người dân cũng là yếu tố then chốt để đảm bảo phát triển bền vững rừng. Từ trước tới nay, việc xây dựng các khu rừng đặc dụng cũng như xây dựng kế hoạch quản lý và hoạt động vẫn thường được tiếp cận từ trên xuống, chưa quan tâm đến người dân sống trong và gần các khu rừng đặc dụng.

2.1. Nghèo Đói Và Sự Phụ Thuộc Vào Tài Nguyên Rừng

Nghèo đói là một trong những thách thức lớn nhất đối với quản lý rừng cộng đồng tại Xuân Sơn. Khi cuộc sống còn khó khăn, người dân có xu hướng khai thác quá mức tài nguyên rừng để đáp ứng nhu cầu sinh kế trước mắt. Việc tạo ra các nguồn thu nhập thay thế, nâng cao đời sống người dân là yếu tố quan trọng để giảm áp lực lên rừng. Các chương trình hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề, phát triển du lịch sinh thái cần được triển khai hiệu quả. Nhiều nơi, thay vì tham gia quản lý bảo vệ tài nguyên, người dân đã đối đầu với lực lượng quản lý bảo vệ rừng và chính quyền địa phương.

2.2. Xung Đột Lợi Ích Giữa Các Bên Liên Quan

Xung đột lợi ích là một vấn đề thường gặp trong quản lý rừng cộng đồng. Các bên liên quan (cộng đồng, chính quyền, doanh nghiệp) có thể có những mục tiêu khác nhau, dẫn đến mâu thuẫn trong việc sử dụng, khai thác tài nguyên rừng. Cần có cơ chế đối thoại, tham vấn hiệu quả để giải quyết các xung đột này một cách công bằng, minh bạch. Việc phân chia lợi ích hợp lý, đảm bảo quyền lợi của tất cả các bên là yếu tố quan trọng để xây dựng sự đồng thuận. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, chính sách hỗ trợ phù hợp và sự tham gia tích cực của cộng đồng.

III. Giải Pháp Nâng Cao Tham Gia Quản Lý Rừng Cộng Đồng 53

Để giải quyết các thách thức và nâng cao hiệu quả quản lý rừng cộng đồng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn, cần có những giải pháp toàn diện, tập trung vào tăng cường quyền hạn cho cộng đồng, phát triển kinh tế địa phương và nâng cao năng lực quản lý. Việc xây dựng các mô hình QLRCD thành công cần dựa trên sự tham gia tích cực của cộng đồng, chính quyền địa phương và các tổ chức liên quan. Theo Trần Quang Hưng, cần tìm những nguyên nhân cản trở người dân tham gia bảo vệ tài nguyên rừng. Với mong muốn tìm hiểu thực trạng việc quản lý bảo vệ tài nguyên rừng vùng đệm VQG Xuân Sơn từ đó đề xuất các giải pháp thu hút cộng đồng địa phương tham gia bảo vệ tài nguyên rừng góp phần giảm áp lực của cộng đồng dân cư sống trong vùng đệm tới VQG, luận văn tiến hành nghiên cứu với tựa đề: “Nghiên cứu sự tham gia quản lý rừng của cộng đồng tại vùng đệm Vườn quốc gia Xuân Sơn tỉnh Phú Thọ”.

3.1. Trao Quyền Và Tăng Cường Quyền Hạn Cho Cộng Đồng

Trao quyền cho cộng đồng là yếu tố then chốt để quản lý rừng cộng đồng thành công. Cộng đồng cần được trao quyền quyết định về việc sử dụng, khai thác tài nguyên rừng, đồng thời có trách nhiệm bảo vệ rừng. Việc xây dựng các quy chế quản lý rừng dựa trên sự tham gia của cộng đồng, đảm bảo tính minh bạch, công bằng là rất quan trọng. Cộng đồng cần được hỗ trợ về kỹ thuật, tài chính để thực hiện tốt vai trò quản lý của mình. Người dân phải thực sự làm chủ trong vùng đệm về tài nguyên, công việc và quyền lợi. Chỉ khi họ trở thành người chủ đích thực thì họ sẽ có trách nhiệm với chính nơi mà họ đang sinh sống.

3.2. Phát Triển Kinh Tế Địa Phương Gắn Với Rừng

Phát triển kinh tế địa phương là yếu tố quan trọng để giảm áp lực lên rừng và nâng cao đời sống người dân. Cần khuyến khích các hoạt động sản xuất, kinh doanh thân thiện với môi trường, gắn với tài nguyên rừng như trồng cây dược liệu, phát triển du lịch sinh thái. Việc tạo ra các sản phẩm có giá trị gia tăng cao từ rừng, đồng thời bảo tồn đa dạng sinh học là mục tiêu hướng tới. Các chương trình hỗ trợ vốn, kỹ thuật cho người dân cần được triển khai hiệu quả, đảm bảo tính bền vững. Trong nhiều trường hợp, quản lý tài nguyên thiên nhiên dựa vào cộng đồng đã đem lại những hiệu quả to lớn cho phát triển kinh tế xã hội và bảo vệ môi trường sinh thái.

3.3. Nâng Cao Năng Lực Quản Lý Cho Cộng Đồng

Nâng cao năng lực quản lý cho cộng đồng là yếu tố không thể thiếu để đảm bảo quản lý rừng cộng đồng hiệu quả. Cần tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về kỹ năng quản lý rừng, kiến thức pháp luật, kỹ thuật sản xuất lâm nghiệp cho người dân. Việc xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý rừng từ cộng đồng, có kiến thức chuyên môn và uy tín là rất quan trọng. Cộng đồng cần được tiếp cận thông tin đầy đủ, kịp thời về các chính sách, quy định liên quan đến quản lý rừng. Yêu cầu quan trọng của việc quản lý vùng đệm là phải thu hút được sự tham gia của các bên liên quan.

IV. Nghiên Cứu Thực Trạng Sử Dụng Rừng Tại Vườn Xuân Sơn 57

Nghiên cứu này đi sâu vào thực trạng sử dụng rừng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn, tập trung vào các hoạt động khai thác, sử dụng lâm sản, đất rừng và những tác động của chúng đến hệ sinh thái. Đánh giá chi tiết về những nguy cơ, thách thức đối với phát triển bền vững rừng là cần thiết để đưa ra các giải pháp quản lý hiệu quả. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý rừng cũng được phân tích, nhằm xác định những điểm yếu cần khắc phục. Sự tham gia của cộng đồng địa phương trong việc sử dụng bền vững tài nguyên rừng là yếu tố then chốt để bảo tồn đa dạng sinh học. VQG Xuân Sơn cũng như các VQG và khu BTTN khác trong cả nước đang đứng trước thách thức rất lớn về áp lực tác động trực tiếp của người dân vùng đệm lên tài nguyên rừng của VQG, mặt khác chưa có nghiên cứu cụ thể nào về sự tham gia quản lý rừng của cộng đồng tại vùng đệm của VQG Xuân Sơn, chưa tìm được những nguyên nhân cản trở người dân tham gia bảo vệ tài nguyên rừng.

4.1. Hoạt Động Khai Thác Sử Dụng Lâm Sản Của Cộng Đồng

Hoạt động khai thác, sử dụng lâm sản (gỗ, củi, măng, dược liệu...) là nguồn thu nhập quan trọng của nhiều hộ gia đình tại Xuân Sơn. Tuy nhiên, việc khai thác quá mức, không bền vững có thể gây ra những tác động tiêu cực đến hệ sinh thái rừng. Cần có quy định chặt chẽ về việc khai thác lâm sản, đảm bảo tính bền vững và tuân thủ pháp luật. Cộng đồng cần được hướng dẫn về các phương pháp khai thác lâm sản thân thiện với môi trường, đồng thời được hỗ trợ để phát triển các nguồn thu nhập thay thế. Các bên liên quan trong quản lý vùng đệm và VQG phát huy vai trò, trách nhiệm của mình đối với bảo tồn và phát triển.

4.2. Tình Hình Sử Dụng Đất Rừng Cho Sản Xuất Nông Nghiệp

Việc chuyển đổi đất rừng sang mục đích sản xuất nông nghiệp (trồng trọt, chăn nuôi) là một trong những nguyên nhân chính gây ra tình trạng suy thoái rừng. Cần có quy hoạch sử dụng đất hợp lý, hạn chế tối đa việc chuyển đổi đất rừng. Cộng đồng cần được hỗ trợ để áp dụng các phương pháp canh tác bền vững, giảm thiểu tác động đến môi trường. Việc phục hồi đất rừng bị thoái hóa, tăng độ che phủ rừng là mục tiêu quan trọng. Việc xây dựng các khu rừng đặc dụng cũng như xây dựng kế hoạch quản lý và hoạt động vẫn thường được tiếp cận từ trên xuống, chưa quan tâm đến người dân sống trong và gần các khu rừng đặc dụng.

V. Đề Xuất Giải Pháp Quản Lý Rừng Cộng Đồng Bền Vững 52

Từ những nghiên cứu và phân tích trên, một số giải pháp cụ thể được đề xuất nhằm tăng cường quản lý rừng cộng đồng một cách bền vững tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn. Các giải pháp tập trung vào việc nâng cao năng lực cho cộng đồng, cải thiện sinh kế, tăng cường hợp tác và thể chế hóa các hoạt động quản lý. Mục tiêu là tạo ra một mô hình quản lý rừng hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, đem lại lợi ích cho cả cộng đồng và môi trường. Để phát huy vai trò của vùng đệm đối với bảo tồn và phát triển, trước hết cần phải giải quyết những vấn đề sau: - Phải có quy hoạch vùng lõi và vùng đệm rõ ràng, có mốc giới kiên cố. - Xác định cơ chế chia sẻ lợi ích có hiệu quả. Người dân được hưởng lợi gì từ khu BTTN hoặc VQG.

5.1. Nâng Cao Năng Lực Quản Lý Cho Cộng Đồng Địa Phương

Cần tăng cường đào tạo và tập huấn cho cộng đồng về các kiến thức và kỹ năng quản lý rừng bền vững, bao gồm kỹ thuật trồng và chăm sóc rừng, phòng chống cháy rừng, quản lý dịch bệnh, và giám sát tài nguyên rừng. Đồng thời, hỗ trợ thành lập và củng cố các tổ chức cộng đồng có chức năng quản lý rừng, đảm bảo sự tham gia tích cực của người dân vào quá trình ra quyết định. Cộng đồng cần được tiếp cận thông tin đầy đủ, kịp thời về các chính sách, quy định liên quan đến quản lý rừng.

5.2. Cải Thiện Sinh Kế Cho Cộng Đồng Gắn Liền Với Rừng

Phát triển các mô hình sinh kế bền vững gắn liền với rừng, như trồng cây dược liệu dưới tán rừng, phát triển du lịch sinh thái cộng đồng, và chế biến các sản phẩm từ lâm sản ngoài gỗ. Cần đảm bảo rằng các hoạt động này không gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường và đa dạng sinh học. Hỗ trợ người dân tiếp cận thị trường và nâng cao giá trị sản phẩm, đồng thời tạo ra các nguồn thu nhập ổn định và bền vững. Vùng đệm có vai trò hết sức quan trọng đối với bảo tồn và phát triển, song việc quản lý vùng đệm gặp nhiều khó khăn và thách thức, đòi hỏi phải có nhiều biện pháp tổng hợp về pháp lý, kinh tế, kỹ thuật, xã hội, tuyên truyền và phải huy động nỗ lực của nhiều ngành, nhiều cấp khác nhau lâu dài, liên tục.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam hiện có hệ thống rừng đặc dụng với tổng diện tích khoảng 3.321 ha, chiếm trên 9% diện tích tự nhiên toàn quốc, bao gồm 32 Vườn quốc gia (VQG) và 58 khu dự trữ thiên nhiên. Vườn quốc gia Xuân Sơn, tỉnh Phú Thọ, với diện tích tự nhiên 33.687 ha, trong đó vùng đệm chiếm 18.639 ha, là một trong những khu bảo tồn quan trọng với độ che phủ rừng đạt 60,5%. Tuy nhiên, vùng đệm VQG Xuân Sơn đang chịu áp lực lớn từ hoạt động khai thác tài nguyên của cộng đồng dân cư địa phương, gây ra nhiều thách thức trong công tác bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên rừng và đa dạng sinh học (ĐDSH).

Nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng sự tham gia quản lý rừng của cộng đồng tại vùng đệm VQG Xuân Sơn, xác định các yếu tố thúc đẩy và cản trở sự tham gia này, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý rừng dựa vào cộng đồng. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại xã Xuân Đài, một trong bảy xã vùng đệm của VQG, với đặc điểm dân cư đa dạng gồm các dân tộc Mường, Dao và Kinh, có đời sống kinh tế chủ yếu dựa vào nông-lâm nghiệp. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển mô hình quản lý rừng bền vững, góp phần giảm áp lực khai thác tài nguyên rừng, đồng thời nâng cao đời sống kinh tế xã hội cho cộng đồng địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết chính:

1. Lý thuyết hệ thống: Xem rừng như một phần của hệ thống tự nhiên, kinh tế và xã hội, chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố địa hình, khí hậu, kinh tế, xã hội và chính sách. Quản lý rừng hiệu quả đòi hỏi tác động đồng bộ vào các yếu tố này để thúc đẩy phát triển bền vững.

2. Quan điểm sinh thái nhân văn: Mô hình sinh thái nhân văn của Park nhấn mạnh mối quan hệ giữa các nhóm nhân tố sinh thái, kinh tế, thể chế chính sách và đạo đức trong việc điều chỉnh hành vi cộng đồng nhằm đạt sự bền vững trong quản lý tài nguyên.

3. Quan điểm bảo tồn và phát triển: Bảo tồn tài nguyên thiên nhiên phải đi đôi với phát triển kinh tế xã hội, đảm bảo hài hòa lợi ích giữa bảo vệ đa dạng sinh học và nâng cao đời sống cộng đồng. Sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương là yếu tố then chốt để đạt được mục tiêu này.

Các khái niệm chính bao gồm: quản lý rừng cộng đồng, vùng đệm, đa dạng sinh học, sự tham gia của cộng đồng, và phát triển bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu sơ cấp thu thập tại xã Xuân Đài thông qua phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm, đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và đánh giá có sự tham gia (PRA). Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo của UBND huyện Tân Sơn, Ban quản lý VQG Xuân Sơn, các tài liệu pháp luật, thống kê tỉnh Phú Thọ và các nghiên cứu liên quan.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Phỏng vấn 54 hộ gia đình đại diện cho ba nhóm kinh tế (giàu, trung bình, nghèo) tại 6 thôn có diện tích rừng lớn và đa dạng dân tộc. Tham gia thảo luận nhóm gồm 8-10 người mỗi thôn, đại diện các độ tuổi và nghề nghiệp khác nhau.

• Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích mô tả, tổng hợp, so sánh và đánh giá để xác định thực trạng quản lý rừng, mức độ tham gia của cộng đồng, các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp. Phân tích chuyên gia được áp dụng để kiểm định và hoàn thiện các kết quả nghiên cứu.

• Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2010, tập trung khảo sát hiện trường, thu thập và xử lý số liệu trong vòng 6 tháng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mức độ tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng còn hạn chế: Khoảng 40% hộ dân tham gia các hoạt động bảo vệ rừng, trong khi 60% còn lại chủ yếu khai thác tài nguyên rừng để sinh kế. Sự tham gia tích cực tập trung ở các nhóm hộ có điều kiện kinh tế khá hơn.

2. Vai trò của các tổ chức cộng đồng và chính quyền địa phương: Ban quản lý rừng cộng đồng và các tổ chức đoàn thể đóng vai trò trung gian trong việc vận động, giám sát và phối hợp quản lý rừng. Tuy nhiên, năng lực và nguồn lực của các tổ chức này còn yếu, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý.

3. Các yếu tố thúc đẩy sự tham gia: Bao gồm nhận thức về giá trị rừng, lợi ích kinh tế từ rừng được chia sẻ, sự hỗ trợ kỹ thuật và chính sách từ Nhà nước, cũng như truyền thống văn hóa gắn bó với rừng của các dân tộc thiểu số.

4. Các yếu tố cản trở sự tham gia: Bao gồm nghèo đói, thiếu thông tin và kiến thức quản lý rừng, thiếu cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng, xung đột lợi ích giữa bảo tồn và sinh kế, cũng như hạn chế về pháp lý và nguồn lực tài chính.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng vùng đệm VQG Xuân Sơn chưa đạt hiệu quả cao do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. So với các nghiên cứu tại các VQG khác trong nước và quốc tế, mức độ tham gia thấp hơn do điều kiện kinh tế xã hội còn khó khăn và thiếu các chính sách hỗ trợ cụ thể. Biểu đồ phân bố mức độ tham gia theo nhóm kinh tế và dân tộc có thể minh họa rõ sự chênh lệch này.

Việc thiếu cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng làm giảm động lực tham gia của người dân, trong khi các yếu tố văn hóa và truyền thống có thể được phát huy để tăng cường sự gắn bó của cộng đồng với công tác bảo vệ rừng. Kinh nghiệm từ các quốc gia như Thái Lan và Nepal cho thấy việc giao quyền quản lý rừng và chia sẻ lợi ích kinh tế là chìa khóa thành công.

Nghiên cứu cũng nhấn mạnh vai trò của các tổ chức cộng đồng và chính quyền địa phương trong việc tạo điều kiện thuận lợi cho sự tham gia, đồng thời cần nâng cao năng lực quản lý và nguồn lực hỗ trợ. Các bảng số liệu về diện tích rừng, cơ cấu dân tộc và thu nhập hộ gia đình hỗ trợ cho các phân tích trên.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình đào tạo, tập huấn về quản lý rừng bền vững, bảo tồn đa dạng sinh học và lợi ích kinh tế từ rừng. Mục tiêu tăng tỷ lệ hộ dân tham gia hoạt động bảo vệ rừng lên ít nhất 60% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý VQG, chính quyền xã, các tổ chức phi chính phủ.

2. Xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng và minh bạch: Thiết lập các quỹ hỗ trợ cộng đồng từ nguồn thu dịch vụ du lịch sinh thái và khai thác lâm sản hợp pháp, đảm bảo người dân được hưởng lợi trực tiếp. Mục tiêu tăng thu nhập từ rừng cho cộng đồng ít nhất 20% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý rừng cộng đồng, chính quyền địa phương.

3. Giao quyền quản lý rừng cho cộng đồng theo quy định pháp luật: Thực hiện giao đất, giao rừng cho các tổ chức cộng đồng và hộ gia đình theo Luật Bảo vệ và Phát triển rừng năm 2004, tạo điều kiện cho cộng đồng tự quản lý và bảo vệ rừng. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở NN&PTNT, UBND huyện, xã.

4. Hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho phát triển sinh kế bền vững: Cung cấp giống cây trồng, kỹ thuật canh tác, chăn nuôi và hỗ trợ tiếp cận thị trường nhằm giảm áp lực khai thác rừng tự nhiên. Mục tiêu nâng cao thu nhập hộ nghèo và giảm tỷ lệ khai thác rừng trái phép 30% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Các dự án phát triển nông-lâm nghiệp, tổ chức quốc tế, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cán bộ quản lý rừng và bảo tồn thiên nhiên: Nắm bắt thực trạng và các giải pháp quản lý rừng dựa vào cộng đồng, áp dụng vào công tác quản lý vùng đệm các khu bảo tồn khác.

2. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý Nhà nước: Tham khảo cơ sở khoa học để xây dựng chính sách giao quyền, chia sẻ lợi ích và phát triển sinh kế cho cộng đồng vùng đệm.

3. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển nông thôn: Sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế chương trình hỗ trợ cộng đồng tham gia bảo vệ rừng và phát triển kinh tế bền vững.

4. Học giả và sinh viên chuyên ngành lâm nghiệp, bảo tồn môi trường: Tài liệu tham khảo về phương pháp nghiên cứu, khung lý thuyết và thực trạng quản lý rừng cộng đồng tại Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao sự tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng vùng đệm lại quan trọng?
   Sự tham gia của cộng đồng giúp tăng cường hiệu quả bảo vệ rừng, giảm áp lực khai thác trái phép và phát huy kinh nghiệm, kiến thức bản địa. Ví dụ, tại VQG Xuân Sơn, cộng đồng tham gia giúp giảm thiểu các hành vi phá rừng và nâng cao nhận thức bảo tồn.

2. Những yếu tố nào cản trở sự tham gia của cộng đồng?
   Các yếu tố chính gồm nghèo đói, thiếu thông tin, thiếu cơ chế chia sẻ lợi ích, xung đột lợi ích giữa bảo tồn và sinh kế, cũng như hạn chế về pháp lý và nguồn lực. Điều này làm giảm động lực và khả năng tham gia của người dân.

3. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý rừng dựa vào cộng đồng?
   Cần tăng cường tuyên truyền, xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích minh bạch, giao quyền quản lý rừng cho cộng đồng và hỗ trợ phát triển sinh kế bền vững. Các mô hình thành công ở Thái Lan và Nepal có thể làm bài học tham khảo.

4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
   Luận văn sử dụng phương pháp đánh giá nhanh nông thôn (RRA), đánh giá có sự tham gia (PRA), phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm và phân tích chuyên gia nhằm thu thập và xử lý dữ liệu một cách toàn diện.

5. Vai trò của chính quyền địa phương trong quản lý rừng cộng đồng là gì?
   Chính quyền địa phương phối hợp với Ban quản lý rừng cộng đồng trong vận động, giám sát và hỗ trợ kỹ thuật, đồng thời thực hiện giao quyền và xây dựng chính sách hỗ trợ cộng đồng, tạo điều kiện thuận lợi cho quản lý bền vững.

Kết luận

• Nghiên cứu đã đánh giá thực trạng quản lý rừng và mức độ tham gia của cộng đồng tại vùng đệm VQG Xuân Sơn, xác định các yếu tố thúc đẩy và cản trở sự tham gia.
• Kết quả cho thấy sự tham gia của cộng đồng còn hạn chế do nhiều nguyên nhân kinh tế, xã hội và pháp lý.
• Đề xuất các giải pháp tăng cường tuyên truyền, xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích, giao quyền quản lý rừng và hỗ trợ phát triển sinh kế bền vững.
• Nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò của cộng đồng trong bảo vệ tài nguyên rừng và đa dạng sinh học, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho chính sách quản lý vùng đệm.
• Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp, nhằm phát triển mô hình quản lý rừng cộng đồng bền vững tại VQG Xuân Sơn và các khu vực tương tự.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ tài nguyên rừng và phát triển cộng đồng bền vững!