I. Tổng Quan Về Quản Lý Rừng Cộng Đồng Tại Xuân Sơn 55
Quản lý rừng cộng đồng (QLRCD) đang trở thành một hướng đi quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững rừng. Tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn, việc này càng trở nên cấp thiết do áp lực từ cộng đồng địa phương. QLRCD không chỉ là việc giao rừng cho người dân quản lý, mà còn là quá trình trao quyền, chia sẻ lợi ích và trách nhiệm. Điều này đòi hỏi sự tham gia tích cực của cộng đồng, chính quyền địa phương và các tổ chức liên quan. Nghiên cứu này sẽ làm rõ thực trạng, thách thức và cơ hội trong QLRCD tại Xuân Sơn, từ đó đề xuất giải pháp phù hợp. Theo Darcy Davis Case (1990), cộng đồng địa phương là nhóm người cùng sống trên một khu vực và thường cùng nhau chia sẻ các mục tiêu chung, các luật lệ xã hội chung hoặc có quan hệ gia đình với nhau. Chính vì vậy, quản lý rừng cộng đồng là quản lý tài nguyên rừng mà trong đó phát huy được năng lực nội sinh của cộng đồng cho hoạt động quản lý
1.1. Định Nghĩa Và Ý Nghĩa Quản Lý Rừng Cộng Đồng
Quản lý rừng cộng đồng (QLRCD) là phương thức quản lý tài nguyên rừng, trong đó cộng đồng địa phương đóng vai trò trung tâm. Cộng đồng không chỉ tham gia vào quá trình bảo vệ, khai thác mà còn được trao quyền quyết định, chia sẻ lợi ích từ rừng. Điều này giúp tăng cường trách nhiệm, gắn kết của người dân với rừng. QLRCD có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển kinh tế địa phương và nâng cao đời sống cộng đồng. Phạm Xuân Phương (2001) [12] cho rằng: “Cộng đồng bao gồm toàn thể những người sống thành một xã hội có những điểm tương đồng về mặt văn hoá truyền thống, có mối quan hệ sản xuất, đời sống gắn bó với nhau và thường có danh giới không gian trong một làng bản”. Việc triển khai QLRCD còn góp phần giảm tải áp lực lên lực lượng kiểm lâm, tăng cường hiệu quả quản lý rừng.
1.2. Vai Trò Của Cộng Đồng Địa Phương Tại Xuân Sơn
Cộng đồng địa phương đóng vai trò then chốt trong quản lý rừng cộng đồng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn. Họ là những người trực tiếp sử dụng tài nguyên rừng, có kiến thức bản địa sâu sắc về hệ sinh thái rừng. Sự tham gia của cộng đồng không chỉ giúp bảo vệ rừng hiệu quả hơn, mà còn đảm bảo các hoạt động khai thác, sử dụng tài nguyên diễn ra bền vững. Trao quyền cho cộng đồng, tạo điều kiện để họ tham gia vào quá trình ra quyết định là yếu tố quan trọng để QLRCD thành công. Điều 3 của Luật bảo vệ và phát triển rừng (BV&PTR) năm 2004 [14], thì cộng đồng dân cư thôn là toàn bộ các hộ gia đình, cá nhân sống trong cùng một thôn, làng, bản, ấp, buôn, phum, sóc hoặc đơn vị tương đương.
1.3. Vùng đệm và vai trò của cộng đồng trong quản lý vùng đệm
Vùng đệm là khu vực tiếp giáp giữa vùng lõi của Vườn Quốc Gia Xuân Sơn và khu dân cư. Đây là khu vực chịu nhiều tác động từ hoạt động của con người, đồng thời cũng là nơi cung cấp tài nguyên sinh kế cho cộng đồng. Quản lý hiệu quả vùng đệm có vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu áp lực lên vùng lõi, bảo tồn đa dạng sinh học. Cộng đồng địa phương cần được tham gia tích cực vào quá trình quản lý vùng đệm, thông qua các hoạt động như tuần tra bảo vệ rừng, trồng cây gây rừng, phát triển du lịch sinh thái. Theo Quyết định 186/2006/QĐ-TTg ngày 14/8/2006, Vùng đệm là vùng rừng, vùng đất hoặc vùng đất có mặt nước nằm liền kề với VQG và khu BTTN bao gồm toàn bộ hoặc một phần các xã, phường, thị trấn nằm sát ranh giới với VQG và khu BTTN.
II. Thách Thức Quản Lý Rừng Cộng Đồng Ở VQG Xuân Sơn 58
Mặc dù có tiềm năng lớn, quản lý rừng cộng đồng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn đang đối mặt với nhiều thách thức. Sự nghèo đói, thiếu kiến thức, xung đột lợi ích và yếu kém trong quản trị là những rào cản chính. Việc giải quyết các thách thức này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, chính sách hỗ trợ phù hợp và sự tham gia tích cực của cộng đồng. Cần có nghiên cứu sâu rộng để hiểu rõ nguyên nhân gốc rễ của các vấn đề và đề xuất giải pháp hiệu quả. Sự thay đổi nhận thức và hành vi của người dân cũng là yếu tố then chốt để đảm bảo phát triển bền vững rừng. Từ trước tới nay, việc xây dựng các khu rừng đặc dụng cũng như xây dựng kế hoạch quản lý và hoạt động vẫn thường được tiếp cận từ trên xuống, chưa quan tâm đến người dân sống trong và gần các khu rừng đặc dụng.
2.1. Nghèo Đói Và Sự Phụ Thuộc Vào Tài Nguyên Rừng
Nghèo đói là một trong những thách thức lớn nhất đối với quản lý rừng cộng đồng tại Xuân Sơn. Khi cuộc sống còn khó khăn, người dân có xu hướng khai thác quá mức tài nguyên rừng để đáp ứng nhu cầu sinh kế trước mắt. Việc tạo ra các nguồn thu nhập thay thế, nâng cao đời sống người dân là yếu tố quan trọng để giảm áp lực lên rừng. Các chương trình hỗ trợ sinh kế, đào tạo nghề, phát triển du lịch sinh thái cần được triển khai hiệu quả. Nhiều nơi, thay vì tham gia quản lý bảo vệ tài nguyên, người dân đã đối đầu với lực lượng quản lý bảo vệ rừng và chính quyền địa phương.
2.2. Xung Đột Lợi Ích Giữa Các Bên Liên Quan
Xung đột lợi ích là một vấn đề thường gặp trong quản lý rừng cộng đồng. Các bên liên quan (cộng đồng, chính quyền, doanh nghiệp) có thể có những mục tiêu khác nhau, dẫn đến mâu thuẫn trong việc sử dụng, khai thác tài nguyên rừng. Cần có cơ chế đối thoại, tham vấn hiệu quả để giải quyết các xung đột này một cách công bằng, minh bạch. Việc phân chia lợi ích hợp lý, đảm bảo quyền lợi của tất cả các bên là yếu tố quan trọng để xây dựng sự đồng thuận. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, chính sách hỗ trợ phù hợp và sự tham gia tích cực của cộng đồng.
III. Giải Pháp Nâng Cao Tham Gia Quản Lý Rừng Cộng Đồng 53
Để giải quyết các thách thức và nâng cao hiệu quả quản lý rừng cộng đồng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn, cần có những giải pháp toàn diện, tập trung vào tăng cường quyền hạn cho cộng đồng, phát triển kinh tế địa phương và nâng cao năng lực quản lý. Việc xây dựng các mô hình QLRCD thành công cần dựa trên sự tham gia tích cực của cộng đồng, chính quyền địa phương và các tổ chức liên quan. Theo Trần Quang Hưng, cần tìm những nguyên nhân cản trở người dân tham gia bảo vệ tài nguyên rừng. Với mong muốn tìm hiểu thực trạng việc quản lý bảo vệ tài nguyên rừng vùng đệm VQG Xuân Sơn từ đó đề xuất các giải pháp thu hút cộng đồng địa phương tham gia bảo vệ tài nguyên rừng góp phần giảm áp lực của cộng đồng dân cư sống trong vùng đệm tới VQG, luận văn tiến hành nghiên cứu với tựa đề: “Nghiên cứu sự tham gia quản lý rừng của cộng đồng tại vùng đệm Vườn quốc gia Xuân Sơn tỉnh Phú Thọ”.
3.1. Trao Quyền Và Tăng Cường Quyền Hạn Cho Cộng Đồng
Trao quyền cho cộng đồng là yếu tố then chốt để quản lý rừng cộng đồng thành công. Cộng đồng cần được trao quyền quyết định về việc sử dụng, khai thác tài nguyên rừng, đồng thời có trách nhiệm bảo vệ rừng. Việc xây dựng các quy chế quản lý rừng dựa trên sự tham gia của cộng đồng, đảm bảo tính minh bạch, công bằng là rất quan trọng. Cộng đồng cần được hỗ trợ về kỹ thuật, tài chính để thực hiện tốt vai trò quản lý của mình. Người dân phải thực sự làm chủ trong vùng đệm về tài nguyên, công việc và quyền lợi. Chỉ khi họ trở thành người chủ đích thực thì họ sẽ có trách nhiệm với chính nơi mà họ đang sinh sống.
3.2. Phát Triển Kinh Tế Địa Phương Gắn Với Rừng
Phát triển kinh tế địa phương là yếu tố quan trọng để giảm áp lực lên rừng và nâng cao đời sống người dân. Cần khuyến khích các hoạt động sản xuất, kinh doanh thân thiện với môi trường, gắn với tài nguyên rừng như trồng cây dược liệu, phát triển du lịch sinh thái. Việc tạo ra các sản phẩm có giá trị gia tăng cao từ rừng, đồng thời bảo tồn đa dạng sinh học là mục tiêu hướng tới. Các chương trình hỗ trợ vốn, kỹ thuật cho người dân cần được triển khai hiệu quả, đảm bảo tính bền vững. Trong nhiều trường hợp, quản lý tài nguyên thiên nhiên dựa vào cộng đồng đã đem lại những hiệu quả to lớn cho phát triển kinh tế xã hội và bảo vệ môi trường sinh thái.
3.3. Nâng Cao Năng Lực Quản Lý Cho Cộng Đồng
Nâng cao năng lực quản lý cho cộng đồng là yếu tố không thể thiếu để đảm bảo quản lý rừng cộng đồng hiệu quả. Cần tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về kỹ năng quản lý rừng, kiến thức pháp luật, kỹ thuật sản xuất lâm nghiệp cho người dân. Việc xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý rừng từ cộng đồng, có kiến thức chuyên môn và uy tín là rất quan trọng. Cộng đồng cần được tiếp cận thông tin đầy đủ, kịp thời về các chính sách, quy định liên quan đến quản lý rừng. Yêu cầu quan trọng của việc quản lý vùng đệm là phải thu hút được sự tham gia của các bên liên quan.
IV. Nghiên Cứu Thực Trạng Sử Dụng Rừng Tại Vườn Xuân Sơn 57
Nghiên cứu này đi sâu vào thực trạng sử dụng rừng tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn, tập trung vào các hoạt động khai thác, sử dụng lâm sản, đất rừng và những tác động của chúng đến hệ sinh thái. Đánh giá chi tiết về những nguy cơ, thách thức đối với phát triển bền vững rừng là cần thiết để đưa ra các giải pháp quản lý hiệu quả. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý rừng cũng được phân tích, nhằm xác định những điểm yếu cần khắc phục. Sự tham gia của cộng đồng địa phương trong việc sử dụng bền vững tài nguyên rừng là yếu tố then chốt để bảo tồn đa dạng sinh học. VQG Xuân Sơn cũng như các VQG và khu BTTN khác trong cả nước đang đứng trước thách thức rất lớn về áp lực tác động trực tiếp của người dân vùng đệm lên tài nguyên rừng của VQG, mặt khác chưa có nghiên cứu cụ thể nào về sự tham gia quản lý rừng của cộng đồng tại vùng đệm của VQG Xuân Sơn, chưa tìm được những nguyên nhân cản trở người dân tham gia bảo vệ tài nguyên rừng.
4.1. Hoạt Động Khai Thác Sử Dụng Lâm Sản Của Cộng Đồng
Hoạt động khai thác, sử dụng lâm sản (gỗ, củi, măng, dược liệu...) là nguồn thu nhập quan trọng của nhiều hộ gia đình tại Xuân Sơn. Tuy nhiên, việc khai thác quá mức, không bền vững có thể gây ra những tác động tiêu cực đến hệ sinh thái rừng. Cần có quy định chặt chẽ về việc khai thác lâm sản, đảm bảo tính bền vững và tuân thủ pháp luật. Cộng đồng cần được hướng dẫn về các phương pháp khai thác lâm sản thân thiện với môi trường, đồng thời được hỗ trợ để phát triển các nguồn thu nhập thay thế. Các bên liên quan trong quản lý vùng đệm và VQG phát huy vai trò, trách nhiệm của mình đối với bảo tồn và phát triển.
4.2. Tình Hình Sử Dụng Đất Rừng Cho Sản Xuất Nông Nghiệp
Việc chuyển đổi đất rừng sang mục đích sản xuất nông nghiệp (trồng trọt, chăn nuôi) là một trong những nguyên nhân chính gây ra tình trạng suy thoái rừng. Cần có quy hoạch sử dụng đất hợp lý, hạn chế tối đa việc chuyển đổi đất rừng. Cộng đồng cần được hỗ trợ để áp dụng các phương pháp canh tác bền vững, giảm thiểu tác động đến môi trường. Việc phục hồi đất rừng bị thoái hóa, tăng độ che phủ rừng là mục tiêu quan trọng. Việc xây dựng các khu rừng đặc dụng cũng như xây dựng kế hoạch quản lý và hoạt động vẫn thường được tiếp cận từ trên xuống, chưa quan tâm đến người dân sống trong và gần các khu rừng đặc dụng.
V. Đề Xuất Giải Pháp Quản Lý Rừng Cộng Đồng Bền Vững 52
Từ những nghiên cứu và phân tích trên, một số giải pháp cụ thể được đề xuất nhằm tăng cường quản lý rừng cộng đồng một cách bền vững tại Vườn Quốc Gia Xuân Sơn. Các giải pháp tập trung vào việc nâng cao năng lực cho cộng đồng, cải thiện sinh kế, tăng cường hợp tác và thể chế hóa các hoạt động quản lý. Mục tiêu là tạo ra một mô hình quản lý rừng hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, đem lại lợi ích cho cả cộng đồng và môi trường. Để phát huy vai trò của vùng đệm đối với bảo tồn và phát triển, trước hết cần phải giải quyết những vấn đề sau: - Phải có quy hoạch vùng lõi và vùng đệm rõ ràng, có mốc giới kiên cố. - Xác định cơ chế chia sẻ lợi ích có hiệu quả. Người dân được hưởng lợi gì từ khu BTTN hoặc VQG.
5.1. Nâng Cao Năng Lực Quản Lý Cho Cộng Đồng Địa Phương
Cần tăng cường đào tạo và tập huấn cho cộng đồng về các kiến thức và kỹ năng quản lý rừng bền vững, bao gồm kỹ thuật trồng và chăm sóc rừng, phòng chống cháy rừng, quản lý dịch bệnh, và giám sát tài nguyên rừng. Đồng thời, hỗ trợ thành lập và củng cố các tổ chức cộng đồng có chức năng quản lý rừng, đảm bảo sự tham gia tích cực của người dân vào quá trình ra quyết định. Cộng đồng cần được tiếp cận thông tin đầy đủ, kịp thời về các chính sách, quy định liên quan đến quản lý rừng.
5.2. Cải Thiện Sinh Kế Cho Cộng Đồng Gắn Liền Với Rừng
Phát triển các mô hình sinh kế bền vững gắn liền với rừng, như trồng cây dược liệu dưới tán rừng, phát triển du lịch sinh thái cộng đồng, và chế biến các sản phẩm từ lâm sản ngoài gỗ. Cần đảm bảo rằng các hoạt động này không gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường và đa dạng sinh học. Hỗ trợ người dân tiếp cận thị trường và nâng cao giá trị sản phẩm, đồng thời tạo ra các nguồn thu nhập ổn định và bền vững. Vùng đệm có vai trò hết sức quan trọng đối với bảo tồn và phát triển, song việc quản lý vùng đệm gặp nhiều khó khăn và thách thức, đòi hỏi phải có nhiều biện pháp tổng hợp về pháp lý, kinh tế, kỹ thuật, xã hội, tuyên truyền và phải huy động nỗ lực của nhiều ngành, nhiều cấp khác nhau lâu dài, liên tục.
