Luận văn thạc sĩ về ngữ nghĩa học tri nhận và câu bị động trong tiếng Anh và tiếng Việt

• Trường học: Trường Đại Học
• Chuyên ngành: Ngữ Nghĩa Học Tri Nhận
• Đề tài: Nghiên Cứu Ngữ Nghĩa Học Tri Nhận Về Câu Bị Động Trong Tiếng Anh Và Tiếng Việt
• Loại tài liệu: luận văn

• 1. PART ONE: INTRODUCTION
• 1.1. Rationale
• 1.2. Aims of the study
• 1.3. Scope of the study
• 1.4. Research questions
• 1.5. Research design
• 1.6. Contribution of the study
• 2. PART TWO: DEVELOPMENT
• 2.1. Overview of the part
• 2.2. Chapter 1: Arguments about passive voice from major linguistic theories
• 2.3. Chapter 2: Cognitive linguistics and cognitive semantics
• 2.4. Chapter 3: Application of cognitive semantics notions to passive structures
• 2.5. Chapter 4: Passive structures in Vietnamese
• 2.6. Chapter 5: Integration of cognitive semantics notions in analyzing passive structures
• 3. PART THREE: CONCLUSION
• 4. Chapter I - Passive Voice
• 4.1. Introduction
• 4.2. Traditional grammar and passive voice

I. Giới thiệu

Nghiên cứu ngữ nghĩa học tri nhận về câu bị động trong tiếng Anh và tiếng Việt mở ra một cái nhìn mới về cấu trúc ngôn ngữ. Ngữ nghĩa học tri nhận tập trung vào mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy, cho thấy rằng ngôn ngữ không chỉ là một hệ thống hình thức mà còn phản ánh cách con người nhận thức thế giới. Câu bị động, một cấu trúc phổ biến trong các ngôn ngữ Ấn-Âu, đã được nghiên cứu từ nhiều góc độ khác nhau. Tuy nhiên, việc phân tích câu bị động từ góc độ ngữ nghĩa học tri nhận vẫn còn hạn chế. Nghiên cứu này nhằm mục đích làm rõ các khía cạnh ngữ nghĩa và ngữ pháp của câu bị động, đồng thời so sánh giữa hai ngôn ngữ, từ đó chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt trong cách sử dụng câu bị động.

1.1. Tầm quan trọng của câu bị động

Câu bị động không chỉ đơn thuần là một cấu trúc ngữ pháp mà còn mang ý nghĩa sâu sắc trong việc thể hiện thông tin. Trong tiếng Anh, câu bị động thường được sử dụng khi người nói muốn nhấn mạnh hành động hơn là người thực hiện hành động. Ví dụ, câu "The book was read by Mary" nhấn mạnh vào hành động đọc sách hơn là ai đã đọc. Ngược lại, trong tiếng Việt, câu bị động cũng có chức năng tương tự, nhưng cách sử dụng và cấu trúc có thể khác biệt. Việc hiểu rõ về câu bị động giúp người học nắm bắt được cách thức diễn đạt ý tưởng một cách linh hoạt và chính xác hơn.

1.2. Các phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu này áp dụng các phương pháp phân tích ngữ nghĩa học tri nhận để khám phá câu bị động. Các khái niệm như perspective, figure-ground relationship, và prototype sẽ được sử dụng để phân tích cấu trúc câu. Việc áp dụng các khái niệm này không chỉ giúp làm rõ cách thức hoạt động của câu bị động mà còn mở rộng hiểu biết về ngôn ngữ và tư duy. Nghiên cứu sẽ so sánh các cấu trúc câu bị động trong tiếng Anh và tiếng Việt, từ đó chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt trong cách thức diễn đạt.

II. Cơ sở lý thuyết

Phần này sẽ trình bày các lý thuyết chính về câu bị động từ các trường phái ngôn ngữ khác nhau. Ngữ pháp truyền thống coi câu bị động là sự thay đổi hình thức của động từ chuyển tiếp. Theo đó, câu bị động được hình thành từ câu chủ động bằng cách thay đổi vị trí của chủ ngữ và tân ngữ. Tuy nhiên, lý thuyết này gặp phải nhiều hạn chế khi không giải thích được tất cả các trường hợp sử dụng câu bị động. Ngữ pháp chuyển đổi và ngữ pháp chức năng cũng đưa ra những quan điểm khác nhau về câu bị động, nhưng đều nhấn mạnh rằng câu bị động có thể được sử dụng để nhấn mạnh hành động hoặc kết quả hơn là người thực hiện hành động.

2.1. Ngữ pháp truyền thống

Ngữ pháp truyền thống cho rằng câu bị động là sự thay đổi hình thức của động từ. Câu bị động được hình thành từ câu chủ động bằng cách chuyển đổi tân ngữ thành chủ ngữ. Tuy nhiên, lý thuyết này không giải thích được tại sao một số động từ không thể chuyển sang câu bị động. Ví dụ, câu "The shoes fit me" không thể chuyển thành câu bị động. Điều này cho thấy rằng không phải tất cả các động từ chuyển tiếp đều có thể tạo ra câu bị động, điều này cần được xem xét kỹ lưỡng trong nghiên cứu.

2.2. Ngữ pháp chuyển đổi

Ngữ pháp chuyển đổi cho rằng câu bị động là một dạng cấu trúc phát sinh từ câu chủ động. Theo lý thuyết này, câu bị động được hình thành thông qua sự di chuyển của các thành phần trong câu. Tuy nhiên, lý thuyết này cũng gặp phải những vấn đề khi không thể giải thích được cách mà người nói thực sự sử dụng câu bị động trong giao tiếp hàng ngày. Việc áp dụng lý thuyết này vào phân tích câu bị động cần được thực hiện một cách cẩn thận để tránh những hiểu lầm.

III. Phân tích câu bị động từ góc độ ngữ nghĩa học tri nhận

Phân tích câu bị động từ góc độ ngữ nghĩa học tri nhận mở ra một cái nhìn mới về cách thức mà con người hiểu và sử dụng ngôn ngữ. Các khái niệm như perspective và figure-ground relationship sẽ được áp dụng để làm rõ cách mà câu bị động được hình thành và sử dụng trong giao tiếp. Câu bị động không chỉ đơn thuần là một cấu trúc ngữ pháp mà còn phản ánh cách mà người nói muốn nhấn mạnh thông tin. Việc hiểu rõ về các khái niệm này sẽ giúp người học nắm bắt được cách thức diễn đạt ý tưởng một cách linh hoạt và chính xác hơn.

3.1. Khái niệm perspective

Khái niệm perspective trong ngữ nghĩa học tri nhận cho thấy rằng cách mà người nói nhìn nhận một sự kiện có thể ảnh hưởng đến cách mà họ diễn đạt sự kiện đó. Trong câu bị động, người nói có thể chọn không đề cập đến người thực hiện hành động, từ đó nhấn mạnh vào hành động hoặc kết quả. Điều này cho thấy rằng câu bị động có thể được sử dụng để điều chỉnh thông tin mà người nói muốn truyền đạt.

3.2. Khái niệm figure ground relationship

Khái niệm figure-ground relationship giúp làm rõ cách mà các thành phần trong câu bị động được tổ chức. Trong câu bị động, hành động thường được xem là figure, trong khi người thực hiện hành động có thể trở thành ground hoặc thậm chí không được đề cập. Điều này cho thấy rằng câu bị động có thể được sử dụng để điều chỉnh sự chú ý của người nghe vào hành động hơn là người thực hiện hành động.

Tổng quan nghiên cứu

Trong ngôn ngữ học, câu bị động là một hiện tượng phổ biến trong các ngôn ngữ thuộc nhóm Ấn-Âu, được nghiên cứu rộng rãi với nhiều cách tiếp cận khác nhau. Theo ước tính, câu bị động không chỉ đơn thuần là sự đảo vị trí chủ ngữ và tân ngữ trong câu chủ động mà còn phản ánh cách thức người nói diễn đạt quan điểm và nhận thức về sự kiện. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc phân tích cấu trúc câu bị động từ góc nhìn ngữ nghĩa nhận thức (cognitive semantics), nhằm làm rõ mối quan hệ giữa ngữ pháp và nhận thức trong việc hình thành và sử dụng câu bị động. Mục tiêu cụ thể của luận văn là đánh giá phê phán các cách tiếp cận truyền thống, ngữ pháp biến đổi - sinh ra (transformational-generative grammar) và ngữ pháp chức năng (functional grammar) trong việc giải thích câu bị động, đồng thời đề xuất một khung lý thuyết dựa trên bốn khái niệm chính của ngữ nghĩa nhận thức: quan điểm (perspectives), mối quan hệ hình - nền (figure-ground), kiến thức bách khoa (encyclopedic knowledge) và nguyên mẫu (prototype). Phạm vi nghiên cứu tập trung vào câu bị động có dạng động từ bị động trong tiếng Anh và tiếng Việt, với các ví dụ chủ yếu lấy từ ngôn ngữ giao tiếp hàng ngày trong khoảng thời gian hiện đại. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp một cách nhìn mới, sâu sắc hơn về câu bị động, góp phần phát triển lý thuyết ngôn ngữ học nhận thức và hỗ trợ công tác giảng dạy, học tập ngôn ngữ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba trường phái ngôn ngữ học chính để phân tích câu bị động: ngữ pháp truyền thống, ngữ pháp biến đổi - sinh ra và ngữ pháp chức năng. Ngữ pháp truyền thống xem câu bị động là sự biến đổi hình thái của động từ và sự đảo vị trí chủ ngữ - tân ngữ. Ngữ pháp biến đổi - sinh ra giải thích câu bị động là kết quả của sự di chuyển cụm danh từ (NP movement) từ vị trí tân ngữ sang vị trí chủ ngữ trong cấu trúc sâu (D-structure). Ngữ pháp chức năng tập trung vào chức năng giao tiếp của câu bị động, nhấn mạnh vai trò của chủ thể và đối tượng trong việc lựa chọn thể câu phù hợp với ngữ cảnh. Tuy nhiên, các trường phái này đều có hạn chế trong việc giải thích mối quan hệ giữa ngữ pháp và ý nghĩa nhận thức.

Khung lý thuyết chính của nghiên cứu dựa trên ngữ nghĩa nhận thức, một nhánh của ngôn ngữ học nhận thức, với bốn khái niệm trọng tâm:

• Perspectives (Quan điểm): Phản ánh cách nhìn nhận và điểm nhìn của người nói về sự kiện, ảnh hưởng đến cách lựa chọn thể câu.
• Figure-Ground (Hình - nền): Mô tả cách tổ chức thông tin trong câu, xác định yếu tố được nhấn mạnh (figure) và yếu tố nền (ground).
• Encyclopedic Knowledge (Kiến thức bách khoa): Kiến thức nền tảng và kinh nghiệm cá nhân, xã hội giúp hiểu nghĩa từ và câu trong ngữ cảnh cụ thể.
• Prototype (Nguyên mẫu): Khái niệm về mẫu điển hình đại diện cho một loại cấu trúc câu bị động, giúp phân biệt các dạng câu bị động trong tiếng Việt và tiếng Anh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp mô tả và phân tích định tính, không dựa trên dữ liệu thực nghiệm hay thống kê định lượng. Nguồn dữ liệu bao gồm các câu ví dụ lấy từ ngôn ngữ giao tiếp hàng ngày, các tài liệu ngôn ngữ học uy tín và sự kiểm chứng bởi người bản ngữ tiếng Anh nhằm đảm bảo tính hợp lệ và độ tin cậy. Cỡ mẫu không áp dụng theo nghĩa truyền thống do tính chất lý thuyết của nghiên cứu. Phân tích tập trung vào việc áp dụng các khái niệm của ngữ nghĩa nhận thức để giải thích và so sánh các cấu trúc câu bị động trong tiếng Anh và tiếng Việt. Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian chuẩn bị, thu thập tài liệu, phân tích lý thuyết và hoàn thiện luận văn trong vòng một năm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Câu bị động không phải là cấu trúc bề mặt của câu chủ động: Qua phân tích quan điểm (perspectives), câu bị động được nhận thức là cách người nói lựa chọn điểm nhìn khác nhau để nhấn mạnh các thành phần trong câu, không phải là kết quả của sự biến đổi cấu trúc câu chủ động. Ví dụ, câu "The girl was kicked by that man" tập trung vào nạn nhân, trong khi câu chủ động nhấn mạnh hành động của người thực hiện.

2. Mối quan hệ hình - nền giúp giải thích sự nhấn mạnh trong câu bị động: Các câu bị động thường đặt phần bị tác động (figure) làm chủ ngữ, trong khi phần thực hiện hành động (ground) có thể được lược bỏ hoặc đặt ở vị trí phụ. Điều này phù hợp với các ví dụ như "The box was moved into the room (by him)" thể hiện sự tập trung vào đối tượng bị tác động.

3. Kiến thức bách khoa đóng vai trò quan trọng trong việc hiểu nghĩa câu: Việc hiểu nghĩa của từ và câu bị động phụ thuộc vào kiến thức nền tảng và kinh nghiệm của người nghe, ví dụ như hiểu từ "safe" trong các ngữ cảnh khác nhau dựa trên kiến thức về trẻ em, bãi biển hay dụng cụ.

4. Nguyên mẫu giúp xác định sự tồn tại và đặc điểm câu bị động trong tiếng Việt: Mặc dù tiếng Việt không có biến đổi hình thái động từ như tiếng Anh, nghiên cứu chỉ ra rằng có thể xác định các cấu trúc câu bị động dựa trên nguyên mẫu nhận thức, qua đó khẳng định sự tồn tại của câu bị động trong tiếng Việt.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy các cách tiếp cận truyền thống và biến đổi - sinh ra chưa giải thích thỏa đáng về ý nghĩa và chức năng của câu bị động, đặc biệt là sự khác biệt về nhận thức và mục đích giao tiếp của người nói. Việc áp dụng ngữ nghĩa nhận thức giúp làm rõ rằng câu bị động không chỉ là sự biến đổi hình thức mà còn là sự lựa chọn quan điểm và cách tổ chức thông tin nhằm phục vụ mục đích giao tiếp cụ thể. So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn bổ sung bằng cách tích hợp bốn khái niệm nhận thức để phân tích sâu hơn, đồng thời mở rộng phạm vi nghiên cứu sang tiếng Việt, góp phần làm sáng tỏ tranh luận về sự tồn tại của câu bị động trong ngôn ngữ này. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ chấp nhận câu bị động trong tiếng Anh và tiếng Việt, hoặc bảng phân tích các khía cạnh ngữ nghĩa nhận thức trong từng ví dụ.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo ngôn ngữ dựa trên ngữ nghĩa nhận thức: Các chương trình giảng dạy tiếng Anh và tiếng Việt nên tích hợp kiến thức về quan điểm, hình - nền, kiến thức bách khoa và nguyên mẫu để giúp người học hiểu sâu sắc hơn về câu bị động, nâng cao kỹ năng sử dụng linh hoạt.

2. Phát triển tài liệu giảng dạy và nghiên cứu ngôn ngữ: Các tài liệu nên cung cấp ví dụ minh họa đa dạng, chú trọng vào cách thức người nói lựa chọn cấu trúc câu dựa trên nhận thức và mục đích giao tiếp, giúp người học và nhà nghiên cứu có cái nhìn toàn diện hơn.

3. Khuyến khích nghiên cứu tiếp tục về câu bị động trong các ngôn ngữ khác: Nghiên cứu nên mở rộng sang các ngôn ngữ không thuộc nhóm Ấn-Âu để kiểm chứng tính ứng dụng của khung lý thuyết ngữ nghĩa nhận thức, đặc biệt là trong các ngôn ngữ có cấu trúc khác biệt như tiếng Việt.

4. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên: Các hệ thống dịch máy, nhận dạng giọng nói và phân tích ngôn ngữ nên tích hợp các khái niệm nhận thức để cải thiện độ chính xác trong việc xử lý câu bị động và các cấu trúc ngữ pháp phức tạp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giảng viên và sinh viên ngành ngôn ngữ học: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích sâu sắc về câu bị động, hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy chuyên sâu về ngữ pháp và ngữ nghĩa nhận thức.

2. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học nhận thức: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá cho các nghiên cứu về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và nhận thức, đặc biệt trong việc áp dụng các khái niệm như perspectives, figure-ground, encyclopedic knowledge và prototype.

3. Giáo viên dạy tiếng Anh và tiếng Việt: Giúp hiểu rõ hơn về cách thức sử dụng câu bị động trong giao tiếp thực tế, từ đó thiết kế bài giảng phù hợp với nhu cầu học viên và ngữ cảnh sử dụng.

4. Chuyên gia công nghệ ngôn ngữ: Cung cấp nền tảng lý thuyết để phát triển các ứng dụng xử lý ngôn ngữ tự nhiên, đặc biệt trong việc nhận diện và phân tích cấu trúc câu bị động trong các hệ thống dịch thuật và nhận dạng ngôn ngữ.

Câu hỏi thường gặp

1. Câu bị động có phải luôn là biến đổi từ câu chủ động không?
   Không, theo ngữ nghĩa nhận thức, câu bị động là cách người nói lựa chọn quan điểm và tổ chức thông tin khác, không phải chỉ là biến đổi hình thức từ câu chủ động.

2. Tại sao tiếng Việt không có động từ bị động như tiếng Anh?
   Tiếng Việt không có biến đổi hình thái động từ nhưng có cấu trúc câu bị động dựa trên nguyên mẫu nhận thức, thể hiện qua cách tổ chức câu và ngữ cảnh sử dụng.

3. Khái niệm Figure-Ground giúp gì trong việc hiểu câu bị động?
   Figure-Ground giúp xác định phần được nhấn mạnh (figure) và phần nền (ground) trong câu, từ đó giải thích tại sao câu bị động thường tập trung vào đối tượng bị tác động.

4. Kiến thức bách khoa ảnh hưởng thế nào đến việc hiểu nghĩa câu?
   Kiến thức bách khoa cung cấp nền tảng kinh nghiệm và hiểu biết giúp người nghe giải mã nghĩa từ và câu trong các ngữ cảnh khác nhau, làm rõ ý nghĩa câu bị động.

5. Nguyên mẫu có vai trò gì trong việc phân tích câu bị động tiếng Việt?
   Nguyên mẫu giúp xác định các dạng câu bị động điển hình trong tiếng Việt, từ đó chứng minh sự tồn tại và đặc điểm của câu bị động trong ngôn ngữ này.

Kết luận

• Luận văn đã phân tích sâu sắc câu bị động từ ba trường phái ngôn ngữ học truyền thống và đề xuất khung lý thuyết dựa trên ngữ nghĩa nhận thức với bốn khái niệm trọng tâm.
• Kết quả nghiên cứu khẳng định câu bị động không chỉ là biến đổi hình thức mà còn là sự lựa chọn quan điểm và tổ chức thông tin của người nói.
• Nghiên cứu mở rộng phạm vi sang tiếng Việt, chứng minh sự tồn tại của câu bị động dựa trên nguyên mẫu nhận thức.
• Đề xuất các giải pháp ứng dụng trong giảng dạy, nghiên cứu và công nghệ ngôn ngữ nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng và phân tích câu bị động.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu sang các ngôn ngữ khác và phát triển tài liệu giảng dạy dựa trên khung lý thuyết này.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và giảng viên áp dụng và phát triển thêm các khái niệm ngữ nghĩa nhận thức trong nghiên cứu ngôn ngữ và giảng dạy để nâng cao chất lượng và hiệu quả.