Tổng quan nghiên cứu

Đa dạng sinh học (ĐDSH) đóng vai trò thiết yếu trong việc duy trì sự ổn định và phát triển bền vững của các hệ sinh thái tự nhiên trên Trái Đất. Theo ước tính, Việt Nam đứng thứ 16 trên thế giới về đa dạng nguồn gen với hàng nghìn nguồn gen cây trồng, vật nuôi được bảo tồn và lưu giữ phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, sự suy giảm ĐDSH do tác động của ô nhiễm và biến đổi môi trường đang đặt ra thách thức lớn. Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, việc chuyển đổi phương pháp dạy học từ truyền thống sang phát triển năng lực người học, đặc biệt thông qua hoạt động trải nghiệm địa lí (HĐTN), được xem là giải pháp hiệu quả nhằm nâng cao nhận thức và trách nhiệm bảo vệ ĐDSH.

Cao nguyên Kon Hà Nừng, tỉnh Gia Lai, với diện tích khoảng 417.452 ha, là vùng có hệ sinh thái rừng á nhiệt đới điển hình, đa dạng sinh học phong phú, bao gồm các khu bảo tồn thiên nhiên Kon Ka Kinh và Kon Chư Răng. Đây là khu vực có nhiều loài động thực vật quý hiếm, nhiều loài nằm trong Sách đỏ thế giới và Việt Nam, đồng thời có cảnh quan núi non, sông suối hùng vĩ, thảm thực vật xanh tốt quanh năm. Nghiên cứu giá trị ĐDSH của cao nguyên Kon Hà Nừng nhằm phục vụ dạy học địa lí THPT không chỉ góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục mà còn thúc đẩy bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung làm rõ đặc điểm địa lí, xác định giá trị ĐDSH của cao nguyên Kon Hà Nừng và khai thác các giá trị này để xây dựng các hoạt động trải nghiệm địa lí phù hợp cho học sinh trung học phổ thông. Phạm vi nghiên cứu bao gồm khu bảo tồn thiên nhiên Kon Chư Răng và vườn quốc gia Kon Ka Kinh thuộc tỉnh Gia Lai, trong giai đoạn khảo sát thực địa từ năm 2020. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển chương trình giáo dục địa lí gắn liền với thực tiễn, đồng thời góp phần bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về giá trị đa dạng sinh học và giáo dục trải nghiệm địa lí. Trên thế giới, giá trị ĐDSH được phân thành năm nhóm chính: giá trị bảo tồn, giá trị môi trường, giá trị kinh tế, giá trị khoa học - giáo dục, và giá trị văn hóa - thẩm mỹ - giải trí. Công ước về Đa dạng sinh học năm 1992 là cơ sở pháp lý quan trọng, làm rõ các giá trị này và hướng nghiên cứu đa ngành nhằm phát triển bền vững.

Về giáo dục trải nghiệm, luận văn dựa trên mô hình học tập qua trải nghiệm của John Dewey và các nhà giáo dục nổi tiếng khác, nhấn mạnh quá trình học tập thông qua thực hành, khám phá và phản hồi. Mô hình 5 bước học tập trải nghiệm gồm: xác định mục tiêu, xây dựng kế hoạch, trải nghiệm cụ thể, chia sẻ và phát triển kiến thức, vận dụng trong tình huống mới. Hoạt động trải nghiệm địa lí được thiết kế nhằm phát triển năng lực tự học, kỹ năng thực hành và nhận thức bảo vệ môi trường cho học sinh.

Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng sinh học, giá trị đa dạng sinh học, hoạt động trải nghiệm địa lí, năng lực học sinh, và phát triển bền vững. Quan điểm nghiên cứu tổng hợp, lãnh thổ, thực tiễn, sinh thái và phát triển bền vững, cùng tiếp cận năng lực được vận dụng để đảm bảo tính toàn diện và phù hợp với thực tiễn giáo dục hiện đại.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực địa tại vườn quốc gia Kon Ka Kinh và khu bảo tồn thiên nhiên Kon Chư Răng trong năm 2020, kết hợp với tài liệu thứ cấp từ các báo cáo khoa học, bản đồ địa lí, số liệu thống kê và các công trình nghiên cứu liên quan. Cỡ mẫu khảo sát gồm các điểm và tuyến thực địa được lựa chọn dựa trên tiêu chí đa dạng sinh học và khả năng phục vụ hoạt động trải nghiệm địa lí.

Phương pháp phân tích bao gồm phân tích hệ thống để chọn lọc và tổng hợp thông tin, phương pháp bản đồ và GIS để thể hiện phân bố không gian đa dạng sinh học, cùng các biểu đồ minh họa số liệu. Phương pháp khảo sát thực địa giúp kiểm chứng và bổ sung dữ liệu, đồng thời xác định các địa điểm phù hợp cho hoạt động trải nghiệm.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 2 đến tháng 8 năm 2020 với hai đợt khảo sát thực địa, tiếp theo là xử lý, phân tích dữ liệu và xây dựng các hoạt động trải nghiệm địa lí phù hợp cho học sinh THPT. Việc phối hợp với các giáo viên, học sinh và cộng đồng địa phương được thực hiện nhằm đảm bảo tính khả thi và hiệu quả của các hoạt động đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm đa dạng sinh học cao nguyên Kon Hà Nừng: Khu vực nghiên cứu có tổng cộng 836 loài thực vật bậc cao thuộc 160 họ, trong đó có nhiều loài quý hiếm và đặc hữu. Hệ sinh thái rừng kín nhiệt đới thường xanh chiếm ưu thế, với các kiểu rừng hỗn giao cây lá rộng và cây lá kim đặc trưng cho Tây Nguyên. ĐDSH tại đây được đánh giá cao về giá trị bảo tồn và môi trường, góp phần điều hòa khí hậu và duy trì cân bằng sinh thái.

  2. Giá trị bảo tồn và môi trường: Vườn quốc gia Kon Ka Kinh và khu bảo tồn Kon Chư Răng là vùng lõi bảo tồn với chức năng bảo vệ các cảnh quan và hệ sinh thái đặc trưng. Rừng đầu nguồn giúp hạn chế xói mòn đất, điều tiết dòng chảy, giảm thiểu lũ lụt và duy trì nguồn nước sạch cho sinh hoạt và sản xuất. Theo báo cáo, lợi ích chống xói mòn và kiểm soát dòng chảy có thể đạt tới 80 USD/ha/năm.

  3. Giá trị kinh tế và giáo dục: ĐDSH cung cấp nguyên liệu cho nông nghiệp, lâm nghiệp, dược liệu và du lịch sinh thái. Du lịch sinh thái tại cao nguyên Kon Hà Nừng có tiềm năng phát triển mạnh, góp phần nâng cao thu nhập cho cộng đồng địa phương. Hoạt động trải nghiệm địa lí dựa trên giá trị ĐDSH giúp học sinh lĩnh hội kiến thức thực tế, phát triển kỹ năng tự học và ý thức bảo vệ môi trường.

  4. Hiệu quả hoạt động trải nghiệm địa lí: Khảo sát mức độ hứng thú và tiếp thu bài của học sinh sau các hoạt động trải nghiệm cho thấy trên 85% học sinh đánh giá tích cực về sự hấp dẫn và tính thực tiễn của các hoạt động. So sánh với phương pháp dạy học truyền thống, hoạt động trải nghiệm giúp tăng cường khả năng vận dụng kiến thức và phát triển năng lực tự học.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các phát hiện trên xuất phát từ đặc điểm tự nhiên phong phú và sự bảo vệ nghiêm ngặt của các khu bảo tồn tại cao nguyên Kon Hà Nừng. So với các nghiên cứu trong khu vực Tây Nguyên và quốc tế, kết quả tương đồng về vai trò quan trọng của ĐDSH trong bảo tồn và phát triển bền vững. Việc tích hợp giá trị ĐDSH vào hoạt động trải nghiệm địa lí là hướng đi mới, phù hợp với xu thế đổi mới giáo dục hiện đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện số lượng loài thực vật theo họ, biểu đồ đánh giá mức độ hứng thú của học sinh, cùng bản đồ phân bố các khu vực trải nghiệm địa lí. Bảng so sánh hoạt động dạy học truyền thống và hoạt động trải nghiệm cũng minh họa rõ nét sự khác biệt về mục tiêu và hiệu quả giáo dục.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu không chỉ nằm ở việc nâng cao chất lượng dạy học địa lí mà còn góp phần thúc đẩy bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế địa phương thông qua giáo dục và du lịch sinh thái.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển chương trình hoạt động trải nghiệm địa lí gắn với giá trị ĐDSH: Thiết kế các hoạt động trải nghiệm thực địa tại các khu bảo tồn Kon Ka Kinh và Kon Chư Răng, tập trung vào các chủ đề bảo tồn, môi trường và kinh tế sinh thái. Thời gian thực hiện ưu tiên trong năm học, phối hợp giữa nhà trường và các cơ quan quản lý bảo tồn.

  2. Tăng cường đào tạo giáo viên về phương pháp dạy học trải nghiệm: Tổ chức các khóa tập huấn nâng cao năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động trải nghiệm địa lí cho giáo viên THPT, nhằm đảm bảo hiệu quả và an toàn trong quá trình thực hiện. Chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Gia Lai phối hợp với các chuyên gia giáo dục.

  3. Xây dựng hệ thống tài liệu và bản đồ hỗ trợ giảng dạy: Phát triển tài liệu hướng dẫn, bản đồ GIS và các công cụ trực quan phục vụ cho hoạt động trải nghiệm, giúp học sinh dễ dàng tiếp cận và hiểu sâu về giá trị ĐDSH. Thời gian hoàn thành trong vòng 1 năm, do các trường đại học và trung tâm nghiên cứu địa lí chủ trì.

  4. Thúc đẩy hợp tác giữa nhà trường, cộng đồng và các tổ chức bảo tồn: Tăng cường liên kết giữa các bên nhằm huy động nguồn lực, kinh phí và chuyên môn hỗ trợ tổ chức hoạt động trải nghiệm địa lí, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ ĐDSH. Các hoạt động này nên được triển khai liên tục và có sự giám sát của chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục địa lí THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về xây dựng và tổ chức hoạt động trải nghiệm địa lí gắn với giá trị đa dạng sinh học, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành Địa lí tự nhiên, Môi trường: Có tài liệu tham khảo chi tiết về đặc điểm đa dạng sinh học và phương pháp khai thác giá trị ĐDSH phục vụ giáo dục và bảo tồn tại cao nguyên Kon Hà Nừng.

  3. Cơ quan quản lý bảo tồn thiên nhiên và phát triển bền vững: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chương trình bảo tồn kết hợp giáo dục cộng đồng, phát triển du lịch sinh thái và nâng cao nhận thức bảo vệ môi trường.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng địa phương: Tham khảo để phối hợp tổ chức các hoạt động giáo dục trải nghiệm, góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và phát triển kinh tế xã hội bền vững tại địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đa dạng sinh học có vai trò gì trong giáo dục địa lí?
    Đa dạng sinh học cung cấp nội dung thực tiễn phong phú giúp học sinh hiểu về hệ sinh thái, bảo tồn và phát triển bền vững. Ví dụ, trải nghiệm thực địa tại các khu bảo tồn giúp học sinh nhận thức sâu sắc hơn về giá trị và vai trò của thiên nhiên.

  2. Hoạt động trải nghiệm địa lí khác gì so với phương pháp dạy học truyền thống?
    Hoạt động trải nghiệm tập trung vào thực hành, khám phá và phát triển kỹ năng tự học, trong khi phương pháp truyền thống chủ yếu truyền đạt kiến thức lý thuyết. Khảo sát cho thấy trên 85% học sinh thích thú và tiếp thu tốt hơn khi tham gia trải nghiệm.

  3. Làm thế nào để tổ chức hoạt động trải nghiệm địa lí hiệu quả?
    Cần tuân thủ các nguyên tắc như đảm bảo mục đích rõ ràng, phù hợp với năng lực học sinh, phối hợp các lực lượng giáo dục và tạo điều kiện cho học sinh chủ động tham gia. Mô hình 5 bước học tập trải nghiệm là công cụ hữu ích để thiết kế hoạt động.

  4. Cao nguyên Kon Hà Nừng có những giá trị đa dạng sinh học nổi bật nào?
    Khu vực có hơn 800 loài thực vật bậc cao, nhiều loài quý hiếm và đặc hữu, hệ sinh thái rừng kín nhiệt đới thường xanh đặc trưng. Đây là vùng lõi bảo tồn quan trọng với chức năng điều hòa khí hậu và duy trì cân bằng sinh thái.

  5. Làm sao để kết quả nghiên cứu này được ứng dụng rộng rãi trong giáo dục?
    Cần xây dựng tài liệu hướng dẫn, đào tạo giáo viên, phát triển chương trình trải nghiệm địa lí và tăng cường hợp tác giữa nhà trường, cộng đồng và các tổ chức bảo tồn. Việc này giúp nhân rộng mô hình và nâng cao hiệu quả giáo dục bảo tồn.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ đặc điểm địa lí và giá trị đa dạng sinh học của cao nguyên Kon Hà Nừng, tỉnh Gia Lai, với hơn 836 loài thực vật và hệ sinh thái rừng phong phú.
  • Nghiên cứu xác định bốn giá trị ĐDSH chính phục vụ hoạt động trải nghiệm địa lí: bảo tồn, môi trường, kinh tế và khoa học - giáo dục.
  • Hoạt động trải nghiệm địa lí được thiết kế dựa trên mô hình học tập qua trải nghiệm, giúp học sinh phát triển năng lực tự học và ý thức bảo vệ môi trường.
  • Kết quả khảo sát cho thấy hoạt động trải nghiệm nâng cao hứng thú và hiệu quả tiếp thu kiến thức của học sinh so với phương pháp truyền thống.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển chương trình trải nghiệm, đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu và tăng cường hợp tác nhằm ứng dụng rộng rãi trong giáo dục địa lí và bảo tồn đa dạng sinh học.

Tiếp theo, cần triển khai các hoạt động đào tạo và xây dựng tài liệu hướng dẫn trong vòng 1-2 năm tới, đồng thời mở rộng khảo sát và đánh giá hiệu quả tại các trường THPT trong tỉnh Gia Lai. Mời các nhà giáo dục, nhà quản lý và nhà nghiên cứu cùng tham gia phát triển và ứng dụng mô hình này để góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và nâng cao chất lượng giáo dục địa lí.