Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn thiên nhiên Bình Châu – Phước Bửu, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, là khu rừng tự nhiên duy nhất còn lại ở vùng ven biển phía Nam Việt Nam, với diện tích hiện tại khoảng 10.543 ha, giảm 849 ha so với năm 2000. Khu bảo tồn có thảm thực vật thuộc kiểu “Rừng kín, nửa rụng lá, ẩm nhiệt đới” với đa dạng sinh học phong phú, bao gồm 743 loài thực vật bậc cao có mạch, thuộc 423 chi và 122 họ. Tuy nhiên, khu vực này đang chịu nhiều áp lực từ khai thác lâm sản, phá rừng và các hoạt động kinh tế xã hội của người dân sống xung quanh, dẫn đến suy giảm đa dạng sinh học. Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá tính đa dạng thực vật bậc cao có mạch tại khu bảo tồn, xác định các nguyên nhân suy giảm và đề xuất giải pháp bảo tồn hiệu quả. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi toàn bộ khu bảo tồn, với dữ liệu thu thập từ 16 tuyến điều tra thực địa và 11 ô tiêu chuẩn, kết hợp phân tích chỉ số đa dạng sinh học và đánh giá công dụng các loài. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ nguồn gen thực vật quý hiếm, duy trì cân bằng sinh thái và phát triển bền vững tài nguyên rừng tại tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phân loại thảm thực vật và hệ thực vật đã được phát triển trên thế giới và Việt Nam. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết phân loại kiểu rừng của Pôgrepnhiac P.: Phân loại rừng dựa trên điều kiện lập địa, khí hậu và thổ nhưỡng, chia thành các cấp kiểu lập địa, kiểu rừng và kiểu lâm phần, giúp xác định các đơn vị sinh thái phù hợp cho bảo tồn và quản lý.

  • Lý thuyết sinh địa quần lạc của Sucasep V.: Dựa trên các đặc điểm tổng hợp của quần hợp thực vật để xác định ranh giới kiểu quần lạc sinh địa, phản ánh điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng, phục vụ cho việc phân loại và đánh giá đa dạng sinh học.

Các khái niệm chính bao gồm: thảm thực vật, hệ thực vật, quần hợp, quần xã, chỉ số đa dạng sinh học (Margalef, Shannon-Weiner, Pielou), dạng sống thực vật (theo Raunkier), và công dụng thực vật.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa điều tra thực địa, phân tích mẫu tiêu bản và đánh giá đa dạng sinh học. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 16 tuyến điều tra với tổng chiều dài gần 30 km, 11 ô tiêu chuẩn (ÔTC) đại diện cho các kiểu rừng tự nhiên và rừng trồng trong khu bảo tồn. Mẫu tiêu bản được thu thập, xử lý và giám định tại Trung tâm Đa dạng sinh học – Trường Đại học Lâm nghiệp.

  • Phương pháp phân tích: Tính toán các chỉ số đa dạng sinh học như Margalef (độ phong phú loài), Shannon-Weiner (đa dạng loài), Pielou (đồng đều loài), Simpson (ưu thế loài) bằng phần mềm PRIMER-VI. Phân tích dạng sống theo phân loại Raunkier, đánh giá công dụng thực vật dựa trên tài liệu chuyên khảo và phỏng vấn người dân.

  • Phương pháp chọn mẫu: Tuyến và điểm thu mẫu được lựa chọn dựa trên bản đồ thảm thực vật sơ bộ, sử dụng GPS xác định vị trí chính xác, đảm bảo đại diện cho toàn bộ các kiểu thảm thực vật và trạng thái rừng trong khu vực.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ năm 2010 đến 2012, bao gồm khảo sát thực địa, xử lý mẫu, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp bảo tồn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng loài thực vật bậc cao có mạch: Tổng cộng 743 loài, thuộc 423 chi và 122 họ, trong đó ngành Ngọc lan chiếm ưu thế với 725 loài (97,58%), ngành Dương xỉ 15 loài (2,02%) và ngành Thông 3 loài (0,40%). So với hệ thực vật Việt Nam, khu bảo tồn chiếm khoảng 2,05% tổng số loài thực vật bậc cao có mạch.

  2. Chỉ số đa dạng sinh học: Chỉ số Margalef đạt giá trị cao, phản ánh độ phong phú loài lớn; chỉ số Shannon-Weiner và Pielou cho thấy sự đa dạng và đồng đều loài tương đối tốt trong các quần xã rừng. Các quần xã rừng kín nửa rụng lá ẩm nhiệt đới có chỉ số đa dạng sinh học cao hơn so với các kiểu rừng phụ tác nhân và rừng trồng.

  3. Phổ dạng sống thực vật: Dạng sống cây chồi trên mặt đất (Phanerophytes) chiếm ưu thế với nhiều dạng nhỏ như cây chồi trên to, nhỡ, nhỏ và lùn. Dây leo gỗ và cây bì sinh cũng phổ biến, góp phần tạo nên cấu trúc rừng đa tầng và phức tạp.

  4. Nguyên nhân suy giảm đa dạng thực vật: Tác động trực tiếp từ khai thác lâm sản trái phép, phá rừng làm rẫy, lấn chiếm đất rừng; tác động gián tiếp do áp lực dân số tăng, thiếu hiệu quả trong quản lý bảo vệ rừng, nhận thức cộng đồng còn hạn chế. Số vụ vi phạm luật bảo vệ rừng tăng từ 122 vụ năm 2010 lên 287 vụ năm 2011.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy khu bảo tồn Bình Châu – Phước Bửu có tính đa dạng sinh học thực vật cao, đặc trưng bởi hệ thực vật rừng kín nửa rụng lá ẩm nhiệt đới với thành phần loài phong phú và đa dạng dạng sống. So sánh với các nghiên cứu trước đây, số lượng loài được bổ sung thêm 10 loài, 6 chi và 9 họ, cho thấy sự phong phú chưa được khai thác hết. Các chỉ số đa dạng sinh học được tính toán có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện chỉ số Margalef, Shannon-Weiner và Pielou theo từng kiểu rừng, giúp minh họa sự khác biệt về đa dạng giữa các quần xã.

Nguyên nhân suy giảm đa dạng thực vật phản ánh sự tác động phức tạp của các yếu tố kinh tế xã hội và quản lý bảo vệ rừng. So với các nghiên cứu về đa dạng sinh học ở các khu bảo tồn khác, áp lực từ khai thác và lấn chiếm đất rừng là nguyên nhân phổ biến, nhưng mức độ vi phạm tại khu bảo tồn này có xu hướng gia tăng, đòi hỏi các giải pháp quản lý chặt chẽ hơn. Việc bảo tồn đa dạng sinh học không chỉ góp phần duy trì cân bằng sinh thái mà còn bảo vệ nguồn gen quý hiếm, hỗ trợ phát triển du lịch sinh thái và kinh tế địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác quản lý và bảo vệ rừng: Thiết lập hệ thống giám sát, tuần tra thường xuyên, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ rừng. Mục tiêu giảm số vụ vi phạm xuống dưới 100 vụ/năm trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Khu bảo tồn phối hợp với lực lượng kiểm lâm và chính quyền địa phương.

  2. Phục hồi và khoanh nuôi tái sinh rừng: Thực hiện khoanh nuôi tái sinh tự nhiên kết hợp trồng bổ sung các loài cây gỗ quý hiếm trên diện tích 2.000 ha trong 5 năm tới nhằm nâng cao chất lượng rừng và đa dạng sinh học. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Khu bảo tồn, các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng dân cư.

  3. Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục về bảo vệ đa dạng sinh học và lợi ích của rừng cho người dân sống xung quanh khu bảo tồn. Mục tiêu đạt 80% hộ dân hiểu và tham gia bảo vệ rừng trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Khu bảo tồn, chính quyền địa phương, các tổ chức xã hội.

  4. Phát triển du lịch sinh thái bền vững: Xây dựng các tuyến du lịch sinh thái thân thiện với môi trường, tạo nguồn thu nhập ổn định cho cộng đồng, giảm áp lực khai thác rừng. Mục tiêu thu hút 10.000 lượt khách/năm trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Khu bảo tồn, ngành du lịch tỉnh, doanh nghiệp địa phương.

  5. Tăng cường nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế: Khuyến khích các hoạt động nghiên cứu đa dạng sinh học, bảo tồn nguồn gen quý hiếm, hợp tác với các viện nghiên cứu trong và ngoài nước để nâng cao hiệu quả bảo tồn. Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Lâm nghiệp, Ban quản lý Khu bảo tồn, các tổ chức nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý và bảo vệ rừng hiệu quả, đặc biệt tại các khu bảo tồn có đặc điểm tương tự.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành lâm nghiệp, sinh thái học: Tham khảo phương pháp điều tra, phân tích đa dạng sinh học và đánh giá công dụng thực vật, phục vụ cho các nghiên cứu khoa học và luận văn.

  3. Cơ quan chính quyền địa phương và các tổ chức phi chính phủ: Áp dụng các giải pháp đề xuất để nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển kinh tế bền vững gắn với bảo vệ môi trường.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực du lịch sinh thái: Khai thác tiềm năng du lịch sinh thái tại khu bảo tồn, phát triển các sản phẩm du lịch thân thiện với môi trường, góp phần bảo tồn đa dạng sinh học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao khu bảo tồn Bình Châu – Phước Bửu lại quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học?
    Khu bảo tồn là khu rừng tự nhiên duy nhất còn lại ở vùng ven biển phía Nam, có đa dạng sinh học phong phú với 743 loài thực vật bậc cao có mạch, nhiều loài quý hiếm và hệ sinh thái đặc trưng, đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ môi trường và nguồn gen.

  2. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá đa dạng thực vật trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu sử dụng điều tra thực địa với 16 tuyến và 11 ô tiêu chuẩn, thu mẫu tiêu bản, phân tích các chỉ số đa dạng sinh học như Margalef, Shannon-Weiner, Pielou bằng phần mềm PRIMER-VI, kết hợp phân tích dạng sống và công dụng thực vật.

  3. Nguyên nhân chính gây suy giảm đa dạng thực vật tại khu bảo tồn là gì?
    Nguyên nhân trực tiếp là khai thác lâm sản trái phép, phá rừng làm rẫy, lấn chiếm đất rừng; nguyên nhân gián tiếp gồm áp lực dân số tăng, quản lý bảo vệ rừng chưa hiệu quả và nhận thức cộng đồng còn hạn chế.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để bảo tồn đa dạng thực vật tại khu bảo tồn?
    Các giải pháp gồm tăng cường quản lý bảo vệ rừng, khoanh nuôi tái sinh và trồng bổ sung rừng, nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển du lịch sinh thái bền vững và tăng cường nghiên cứu khoa học.

  5. Làm thế nào để cộng đồng dân cư tham gia bảo vệ rừng hiệu quả?
    Thông qua các chương trình tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức, tạo điều kiện phát triển kinh tế bền vững gắn với bảo vệ rừng, đồng thời khuyến khích sự tham gia trực tiếp trong công tác bảo vệ và phục hồi rừng.

Kết luận

  • Khu bảo tồn thiên nhiên Bình Châu – Phước Bửu có đa dạng thực vật bậc cao có mạch phong phú với 743 loài, đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn nguồn gen và cân bằng sinh thái vùng ven biển Nam Bộ.
  • Các chỉ số đa dạng sinh học và phổ dạng sống cho thấy hệ thực vật khu bảo tồn có cấu trúc phức tạp, đa tầng, phù hợp với kiểu rừng kín nửa rụng lá ẩm nhiệt đới.
  • Áp lực khai thác lâm sản và các hoạt động kinh tế xã hội là nguyên nhân chính gây suy giảm đa dạng thực vật, đòi hỏi các giải pháp quản lý và bảo tồn hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể gồm tăng cường quản lý bảo vệ rừng, phục hồi rừng, nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển du lịch sinh thái bền vững.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho công tác bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên rừng tại tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, khuyến khích tiếp tục nghiên cứu và hợp tác trong tương lai.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn thiên nhiên Bình Châu – Phước Bửu, góp phần xây dựng môi trường sống bền vững cho thế hệ mai sau.