Luận văn thạc sĩ: Nghiên cứu đặc điểm lâm học và khả năng nhân giống loài bương mốc Dendrocalamus velutinus tại Vườn Quốc Gia Ba Vì, Hà Nội

• Tác giả: Nguyễn Trọng Khuê
• Người hướng dẫn: TS. Trần Ngọc Hải
• Trường học: Học viện Lâm nghiệp
• Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên rừng
• Đề tài: Nghiên Cứu Đặc Điểm Lâm Học Và Khả Năng Nhân Giống Cây Bương Mốc Tại Vườn Quốc Gia Ba Vì
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tổng quan về các công trình đã công bố về đặc điểm lâm học và gây trồng tre, trúc
• 1.1.1. Trên thế giới
• 1.1.2. Những nghiên cứu về phân loại, phân bố tre trúc trên thế giới
• 1.1.3. Những nghiên cứu về phân bố, phân loại tre trúc
• 1.1.4. Những nghiên cứu về đất trồng tre trúc
• 1.2. Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.1.1. Mục tiêu tổng quát
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 2.2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.2.2. Phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.3.1. Nghiên cứu đặc điểm sinh vật học của loài
• 2.3.2. Nghiên cứu điều kiện hoàn cảnh nơi trồng Bương mốc
• 2.3.3. Thực trạng bảo tồn và phát triển Bương mốc tại Ba Vì
• 2.3.4. Thử nghiệm nhân giống Bương mốc
• 2.3.5. Đề xuất một số giải pháp kỹ thuật trong gây trồng rừng Bương mốc tại vùng đệm VQG Ba Vì
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Phương pháp luận
• 2.4.2. Phương pháp thu thập số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, DÂN SINH, KINH TẾ - XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 3.1. Điều kiện tự nhiên
• 3.1.1. Vị trí địa lý
• 3.1.2. Khí hậu thuỷ văn
• 3.1.3. Địa chất, thổ nhưỡng
• 3.1.4. Tài nguyên rừng
• 3.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội
• 3.2.1. Đặc điểm dân cư
• 3.2.2. Tập quán sản xuất
• 3.2.3. Hiện trạng sử dụng đất
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 4.1. Đặc điểm sinh vật học của loài
• 4.1.1. Đặc điểm hình thái loài Bương mốc
• 4.1.2. Đặc điểm vật hậu
• 4.1.3. Kết quả phân tích cấu tạo giải phẫu lá và phân tích hàm lượng diệp lục
• 4.1.4. Sinh trưởng của Bương mốc
• 4.2. Nghiên cứu điều kiện hoàn cảnh nơi trồng Bương mốc
• 4.2.1. Điều kiện địa hình, đất đai nơi có trồng Bương mốc
• 4.2.2. Đặc điểm thực bì nơi trồng Bương mốc
• 4.2.3. Sinh trưởng lâm phần Bương mốc
• 4.3. Thực trạng bảo tồn và phát triển Bương mốc tại Ba Vì
• 4.4. Kết quả thử nghiệm nhân giống Bương mốc
• 4.4.1. Nhân giống bằng cành chiết
• 4.4.2. Nhân giống bằng tách gốc
• 4.5. Đề xuất một số giải pháp kỹ thuật trong gây trồng rừng Bương mốc tại vùng đệm VQG Ba Vì
• KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về cây bương mốc

Cây bương mốc (Dendrocalamus velutinus N-H. Vu) là một loài tre có giá trị kinh tế cao, đặc biệt trong việc cung cấp nguyên liệu cho nhiều ngành công nghiệp. Loài cây này không chỉ có khả năng sinh trưởng tốt trên các loại đất nghèo dinh dưỡng mà còn có thể phát triển trong điều kiện khí hậu khắc nghiệt. Tại Vườn Quốc Gia Ba Vì, cây bương mốc được trồng phổ biến và có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học cũng như cải thiện đời sống của người dân địa phương. Theo nghiên cứu, cây bương mốc có khả năng sinh trưởng nhanh và cho sản phẩm trong thời gian ngắn, giúp cải thiện thu nhập cho cộng đồng. Việc nghiên cứu đặc điểm sinh học của loài cây này sẽ cung cấp thông tin cần thiết cho việc nhân giống và phát triển bền vững trong tương lai.

1.1. Đặc điểm sinh học của cây bương mốc

Cây bương mốc có chiều cao trung bình từ 8 đến 15 mét, với thân cây thẳng và vững chắc. Đặc điểm hình thái của cây bao gồm lá dài, mảnh và có màu xanh đậm. Cây có khả năng sinh sản bằng cách phát triển măng từ gốc, giúp tăng mật độ cây trong khu vực trồng. Nghiên cứu cho thấy cây bương mốc có khả năng chịu đựng tốt với các điều kiện khí hậu khác nhau, từ đất ẩm đến khô hạn. Điều này làm cho cây trở thành một lựa chọn lý tưởng cho việc trồng rừng và cải tạo đất. Đặc biệt, cây cũng có khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, giúp giảm thiểu chi phí chăm sóc và bảo vệ cây trồng.

II. Điều kiện sinh thái tại Vườn Quốc Gia Ba Vì

Điều kiện sinh thái tại Vườn Quốc Gia Ba Vì rất phù hợp cho sự phát triển của cây bương mốc. Vườn nằm ở vị trí địa lý thuận lợi, với khí hậu ôn hòa, độ ẩm cao và đất đai màu mỡ. Các nghiên cứu cho thấy đất tại khu vực này chủ yếu là đất phù sa, giàu dinh dưỡng, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của cây trồng. Đặc biệt, sự đa dạng sinh học trong khu vực cũng góp phần vào việc duy trì sự ổn định của hệ sinh thái. Việc bảo tồn cây bương mốc không chỉ giúp bảo tồn nguồn gen quý mà còn góp phần bảo vệ môi trường sinh thái tại Vườn Quốc Gia Ba Vì.

2.1. Đặc điểm khí hậu và đất đai

Khí hậu tại Vườn Quốc Gia Ba Vì có sự phân hóa rõ rệt với mùa khô và mùa mưa, tạo điều kiện cho cây bương mốc phát triển mạnh mẽ. Nhiệt độ trung bình hàng năm dao động từ 18°C đến 25°C, với lượng mưa trung bình khoảng 1.500 mm/năm. Đất tại khu vực chủ yếu là đất đỏ bazan, có độ pH từ 5.5 đến 6.5, rất thích hợp cho sự sinh trưởng của cây. Các nghiên cứu cho thấy cây bương mốc có thể phát triển tốt trên đất có độ pH thấp, nhờ vào khả năng thích nghi cao với điều kiện đất đai khác nhau. Điều này không chỉ giúp cây phát triển mạnh mà còn góp phần vào việc cải tạo đất đai, tăng cường độ phì nhiêu cho khu vực.

III. Khả năng nhân giống cây bương mốc

Khả năng nhân giống cây bương mốc là một trong những yếu tố quan trọng trong việc phát triển bền vững loài cây này. Nghiên cứu cho thấy cây có thể được nhân giống bằng nhiều phương pháp khác nhau như giâm hom, tách gốc và nuôi cấy mô. Mỗi phương pháp đều có những ưu điểm và nhược điểm riêng, tùy thuộc vào điều kiện cụ thể và mục tiêu sản xuất. Việc áp dụng các kỹ thuật nhân giống tiên tiến sẽ giúp tăng cường chất lượng giống cây, giảm thiểu chi phí sản xuất và nâng cao hiệu quả kinh tế cho người dân.

3.1. Các phương pháp nhân giống

Phương pháp nhân giống bằng giâm hom được xem là hiệu quả nhất cho cây bương mốc. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng tỷ lệ sống của hom giâm có thể đạt tới 80% nếu được thực hiện đúng kỹ thuật. Bên cạnh đó, phương pháp tách gốc cũng cho tỷ lệ sống cao, đặc biệt là khi chọn gốc từ những cây khỏe mạnh. Việc áp dụng công nghệ nuôi cấy mô cũng đang được nghiên cứu để tạo ra giống cây sạch bệnh và đồng nhất về chất lượng. Những phương pháp này không chỉ giúp tăng cường năng suất mà còn đảm bảo nguồn giống cây bền vững cho tương lai.

IV. Đề xuất giải pháp bảo tồn và phát triển cây bương mốc

Để bảo tồn và phát triển cây bương mốc tại Vườn Quốc Gia Ba Vì, cần thiết phải triển khai một số giải pháp đồng bộ. Đầu tiên, cần tăng cường công tác quản lý và bảo vệ rừng, đảm bảo môi trường sống tự nhiên cho cây phát triển. Thứ hai, việc tổ chức các chương trình tuyên truyền nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của cây bương mốc cũng rất quan trọng. Cuối cùng, cần thực hiện các nghiên cứu khoa học để cải tiến kỹ thuật nhân giống và trồng cây, từ đó nâng cao chất lượng giống và hiệu quả kinh tế cho người dân địa phương.

4.1. Giải pháp quản lý và bảo vệ rừng

Giải pháp quản lý và bảo vệ rừng cần được thực hiện một cách chặt chẽ, bao gồm việc thành lập các đội bảo vệ rừng, thực hiện các biện pháp giám sát và kiểm tra định kỳ. Đồng thời, cần xây dựng các mô hình trồng rừng bền vững, kết hợp với phát triển kinh tế cho người dân địa phương. Việc này không chỉ giúp bảo vệ cây bương mốc mà còn tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho cộng đồng, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một trong những trung tâm phân bố tự nhiên quan trọng của các loài tre, trúc trên thế giới với diện tích rừng tre nứa khoảng 1,3 triệu ha tính đến cuối năm 2011. Tre nứa không chỉ đóng vai trò quan trọng trong đời sống hàng ngày mà còn là nguyên liệu thiết yếu trong công nghiệp giấy, thủ công mỹ nghệ và thực phẩm, đặc biệt là măng tre. Vườn quốc gia Ba Vì, nằm cách trung tâm Hà Nội khoảng 50 km, là khu vực có điều kiện tự nhiên đa dạng, đồng thời là vùng đệm quan trọng cho bảo tồn đa dạng sinh học. Loài Bương mốc (Dendrocalamus velutinus N. Vu) là một trong những loài tre quý hiếm được người dân tộc Dao di cư mang về trồng tại đây từ khoảng 100 năm trước. Tuy nhiên, các nghiên cứu về đặc điểm lâm học và khả năng nhân giống của loài này còn hạn chế.

Mục tiêu chính của luận văn là nghiên cứu đặc điểm sinh học, điều kiện sinh trưởng và khả năng nhân giống loài Bương mốc tại vùng đệm Vườn quốc gia Ba Vì nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho việc bảo tồn và phát triển loài này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào vùng đệm của Vườn quốc gia Ba Vì, với dữ liệu thu thập trong năm 2013-2014. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng cây giống, góp phần phát triển kinh tế bền vững cho cộng đồng dân cư địa phương và bảo vệ tài nguyên rừng tre nứa đặc hữu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về sinh thái học rừng tre trúc và kỹ thuật nhân giống sinh dưỡng. Lý thuyết phân bố sinh thái của tre trúc cho thấy các loài tre có khả năng thích nghi với nhiều loại đất và điều kiện khí hậu khác nhau, từ vùng đất ẩm đến đất khô hạn. Mô hình sinh trưởng cây tre tập trung vào các chỉ số như đường kính gốc (D00), chiều cao vút ngọn (Hvn) và hàm lượng diệp lục trong lá để đánh giá sức khỏe và khả năng sinh trưởng. Các khái niệm chính bao gồm: đặc điểm hình thái và giải phẫu lá, điều kiện đất đai và khí hậu, kỹ thuật nhân giống bằng cành chiết và tách gốc.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ hiện trường tại vùng đệm Vườn quốc gia Ba Vì, bao gồm khảo sát đặc điểm sinh học của Bương mốc, phân tích đất và khí hậu, cũng như thử nghiệm nhân giống. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 150 cây Bương mốc được chọn ngẫu nhiên tại ba địa điểm khác nhau trong vùng đệm nhằm đảm bảo tính đại diện. Phương pháp chọn mẫu là phương pháp ngẫu nhiên có hệ thống để giảm thiểu sai số chọn mẫu.

Phân tích dữ liệu sử dụng các phương pháp thống kê mô tả và phân tích so sánh, bao gồm phân tích hàm lượng diệp lục, đo đạc sinh trưởng theo thời gian và đánh giá tỷ lệ sống của cây con sau nhân giống. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2013 đến tháng 4/2014, bao gồm các giai đoạn khảo sát hiện trạng, thu thập mẫu, thử nghiệm nhân giống và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đặc điểm sinh học của Bương mốc: Cây Bương mốc có thân mọc cụm, đường kính gốc trung bình đạt 5,2 cm, chiều cao vút ngọn trung bình 7,8 m. Hàm lượng diệp lục trong lá đo được ở mức 2,3 mg/g lá, cho thấy khả năng quang hợp tốt. Sinh trưởng về đường kính và chiều cao có xu hướng tăng đều theo thời gian, với tốc độ tăng trưởng trung bình 0,4 cm/tháng về đường kính và 0,6 m/tháng về chiều cao.

2. Điều kiện sinh trưởng: Đất tại vùng đệm có pH trung bình 5,6, hàm lượng mùn đạt 3,2%, và các chỉ số hóa học như N tổng số 0,15%, P2O5 12 mg/kg, K2O 45 mg/kg, phù hợp với yêu cầu sinh trưởng của Bương mốc. Khí hậu năm 2013 tại Ba Vì có lượng mưa trung bình 1.350 mm, nhiệt độ trung bình 22,5°C, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển cây.

3. Khả năng nhân giống: Thử nghiệm nhân giống bằng cành chiết cho tỷ lệ ra rễ đạt 78% khi thực hiện vào mùa xuân, cao hơn 15% so với mùa thu. Nhân giống bằng tách gốc có tỷ lệ sống cây đạt 85% sau 3 tháng trồng. Cành chiết có độ tuổi 1-2 năm cho kết quả ra rễ tốt nhất, với tỷ lệ sống cây đạt 80%.

4. Thực trạng bảo tồn và phát triển: Diện tích Bương mốc tại vùng đệm Ba Vì ước tính khoảng 120 ha, phân bố chủ yếu ở các sườn núi và chân núi. Việc khai thác măng chưa được quản lý chặt chẽ, dẫn đến nguy cơ suy giảm nguồn gen nếu không có biện pháp bảo tồn hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Kết quả sinh trưởng và hàm lượng diệp lục cho thấy Bương mốc có khả năng thích nghi tốt với điều kiện tự nhiên tại Ba Vì, phù hợp với các nghiên cứu về tre trúc ở vùng nhiệt đới ẩm. So sánh với các loài tre khác như Luồng Thanh Hóa, Bương mốc có tốc độ sinh trưởng tương đương nhưng khả năng nhân giống bằng cành chiết và tách gốc cao hơn, phù hợp cho phát triển nhân giống quy mô lớn. Các chỉ số đất và khí hậu phù hợp với yêu cầu sinh trưởng của loài, đồng thời cho thấy tiềm năng phát triển bền vững nếu được quản lý tốt.

Việc nhân giống thành công bằng phương pháp sinh dưỡng góp phần giảm áp lực khai thác tự nhiên, đồng thời nâng cao năng suất và chất lượng cây giống. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu quốc tế về nhân giống tre trúc, trong đó phương pháp giâm hom cành và tách gốc được đánh giá cao về hiệu quả và tính thực tiễn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ sinh trưởng theo thời gian và bảng tổng hợp tỷ lệ sống cây sau nhân giống để minh họa rõ ràng hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng quy trình nhân giống chuẩn hóa: Áp dụng kỹ thuật cành chiết và tách gốc với cành có độ tuổi 1-2 năm, thực hiện vào mùa xuân để đạt tỷ lệ sống cao trên 80%. Thời gian triển khai trong 1-2 năm, do các đơn vị quản lý rừng và vườn ươm thực hiện.

2. Quản lý khai thác măng bền vững: Thiết lập quy định khai thác măng theo mùa vụ và hạn mức khai thác nhằm bảo vệ nguồn gen Bương mốc, giảm thiểu suy thoái rừng tre. Thời gian áp dụng ngay trong năm đầu tiên, phối hợp với chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư.

3. Phát triển mô hình trồng xen: Kết hợp trồng Bương mốc với các loài cây gỗ phù hợp để duy trì độ phì đất và đa dạng sinh học, hạn chế thoái hóa đất. Thời gian thực hiện từ 2-3 năm, do các tổ chức nghiên cứu và nông dân địa phương phối hợp triển khai.

4. Tăng cường nghiên cứu và giám sát: Tiếp tục nghiên cứu sâu về đặc điểm sinh thái và kỹ thuật nhân giống, đồng thời giám sát tình trạng sinh trưởng và phát triển của Bương mốc tại vùng đệm. Thời gian nghiên cứu kéo dài 3-5 năm, do các viện nghiên cứu và trường đại học thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên rừng: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo tồn và phát triển rừng tre nứa, đặc biệt là loài Bương mốc, nhằm bảo vệ đa dạng sinh học và phát triển kinh tế bền vững.

2. Nông dân và cộng đồng vùng đệm: Áp dụng kỹ thuật nhân giống và trồng trọt để nâng cao năng suất măng, cải thiện thu nhập và giảm áp lực khai thác tự nhiên.

3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành lâm nghiệp: Tham khảo các phương pháp nghiên cứu, phân tích sinh trưởng và kỹ thuật nhân giống tre trúc, phục vụ cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

4. Các tổ chức bảo tồn và phát triển nông thôn: Dựa trên kết quả để thiết kế các chương trình hỗ trợ kỹ thuật, đào tạo và phát triển mô hình sinh kế bền vững cho người dân vùng đệm.

Câu hỏi thường gặp

1. Bương mốc có đặc điểm sinh học nổi bật nào?
   Bương mốc là loài tre mọc cụm với thân lớn, đường kính gốc trung bình 5,2 cm và chiều cao khoảng 7,8 m. Lá có hàm lượng diệp lục cao, giúp cây quang hợp hiệu quả và sinh trưởng tốt trong điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm.

2. Phương pháp nhân giống nào hiệu quả nhất cho Bương mốc?
   Nhân giống bằng cành chiết và tách gốc được đánh giá cao với tỷ lệ sống cây lần lượt đạt 78% và 85%. Cành chiết nên lấy từ cây 1-2 năm tuổi và thực hiện vào mùa xuân để đạt hiệu quả tối ưu.

3. Điều kiện đất đai và khí hậu nào phù hợp cho Bương mốc?
   Bương mốc phát triển tốt trên đất có pH khoảng 5,6, hàm lượng mùn 3,2%, cùng các chỉ số dinh dưỡng như N tổng số 0,15%, P2O5 12 mg/kg và K2O 45 mg/kg. Khí hậu với lượng mưa trung bình 1.350 mm/năm và nhiệt độ 22,5°C là lý tưởng.

4. Làm thế nào để bảo tồn và phát triển Bương mốc bền vững?
   Cần quản lý khai thác măng hợp lý, xây dựng quy trình nhân giống chuẩn hóa, phát triển mô hình trồng xen và tăng cường nghiên cứu giám sát. Sự phối hợp giữa chính quyền, cộng đồng và các tổ chức nghiên cứu là yếu tố then chốt.

5. Tác động của nghiên cứu này đối với cộng đồng địa phương là gì?
   Nghiên cứu cung cấp kỹ thuật nhân giống và quản lý khai thác hiệu quả, giúp nâng cao năng suất măng, tăng thu nhập cho người dân vùng đệm, đồng thời góp phần bảo vệ tài nguyên rừng và đa dạng sinh học tại Vườn quốc gia Ba Vì.

Kết luận

• Đã xác định được đặc điểm sinh học và sinh trưởng của Bương mốc phù hợp với điều kiện tự nhiên vùng đệm Ba Vì.
• Phương pháp nhân giống bằng cành chiết và tách gốc đạt tỷ lệ sống cao, có thể áp dụng rộng rãi.
• Điều kiện đất đai và khí hậu tại Ba Vì đáp ứng tốt yêu cầu sinh trưởng của loài.
• Cần xây dựng quy trình nhân giống chuẩn hóa và quản lý khai thác măng bền vững để bảo tồn nguồn gen.
• Khuyến nghị triển khai các giải pháp kỹ thuật và nghiên cứu tiếp theo trong 3-5 năm tới nhằm phát triển bền vững loài Bương mốc và nâng cao đời sống cộng đồng vùng đệm.

Luận văn này là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương trong việc bảo tồn và phát triển tài nguyên tre nứa đặc hữu tại Việt Nam. Đề nghị các đơn vị liên quan phối hợp triển khai các khuyến nghị nhằm phát huy tối đa giá trị kinh tế và sinh thái của loài Bương mốc.