Luận Văn Thạc Sĩ: Nghiên Cứu Đa Dạng Tài Nguyên Cây Thuốc Và Đề Xuất Giải Pháp Bảo Tồn Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Thần Sa Phượng Hoàng, Tỉnh Thái Nguyên

• Tác giả: Phạm Thế Việt
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Thị Thoa
• Trường học: Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên cứu tính đa dạng tài nguyên cây thuốc và đề xuất giải pháp bảo tồn tại khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa Phượng Hoàng, tỉnh Thái Nguyên
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ lâm nghiệp
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC VIẾT TẮT
• MỤC LỤC
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 0.2. Ý nghĩa của đề tài
• 0.2.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học
• 0.2.2. Ý nghĩa trong thực tiễn
• 0.3. TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 0.3.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước
• 0.3.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
• 0.3.1.2. Nghiên cứu về đa dạng cây dược liệu
• 0.3.1.3. Tình hình nghiên cứu trong nước
• 0.3.2. Điều kiện tự nhiên - kinh tế xã hội khu vực nghiên cứu
• 0.3.2.1. Điều kiện tự nhiên
• 0.3.2.2. Điều kiện kinh tế - xã hội
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước
• 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
• 1.1.2. Nghiên cứu về bảo tồn cây dược liệu
• 1.2. Nghiên cứu về đa dạng cây dược liệu
• 2. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Phạm vi nghiên cứu
• 2.2. Thời gian nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Kế thừa các tài liệu
• 2.4.2. Phương pháp điều tra thu thập số liệu
• 2.4.3. Xử lý số liệu
• 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 3.1. Đa dạng tài nguyên cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng
• 3.1.1. Đa dạng về bậc ngành
• 3.1.2. Đa dạng bậc họ
• 3.1.3. Đa dạng bậc chi
• 3.1.4. Đa dạng về giá trị bảo tồn nguồn gen cây thuốc
• 3.2. Hiện trạng khai thác, phát triển cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng
• 3.2.1. Đặc điểm phân bố của một số loài cây thuốc trên các tuyến điều tra
• 3.2.2. Hiện trạng khai thác, phát triển cây thuốc tại địa bàn nghiên cứu
• 3.2.3. Kiến thức bản địa của người dân trong việc sử dụng, chế biến cây thuốc của cộng đồng
• 3.3. Các nhóm bệnh và số loài cây thuốc để chữa trị
• 3.4. Sử dụng các bộ phận của cây để làm thuốc
• 3.5. Bản đồ phân bố một số loài cây được sử dụng làm thuốc có giá trị
• 3.6. Những hạn chế, thuận lợi trong bảo tồn và phát triển tài nguyên cây thuốc tại Khu bảo tồn Thần Sa - Phượng Hoàng
• 3.6.1. Những hạn chế
• 3.6.2. Những thuận lợi
• 3.7. Một số giải pháp bảo tồn và phát triển cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng
• 3.7.1. Tăng cường công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cán bộ và nhân dân về bảo tồn đa dạng sinh học và tài nguyên dược liệu
• 3.7.2. Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý về dược liệu
• 3.7.3. Giải pháp chế biến, tiêu thụ sản phẩm dược liệu
• 3.7.4. Giải pháp về kỹ thuật
• 4. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• 4.1. Thử nghiệm nhân giống một số loài cây thuốc đặc biệt là các loài quý hiếm
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Đa dạng tài nguyên cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa Phượng Hoàng

Khu Bảo tồn Thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng, tỉnh Thái Nguyên, là một trong những khu vực có đa dạng sinh học phong phú, đặc biệt là về cây thuốc. Nghiên cứu cho thấy khu vực này có hàng trăm loài cây thuốc quý, thuộc nhiều họ và chi khác nhau. Việc xác định các loại cây thuốc không chỉ giúp bảo tồn nguồn gen mà còn tạo cơ sở cho việc phát triển bền vững các sản phẩm từ cây thuốc. Theo thống kê, có khoảng 400 loài cây thuốc được ghi nhận, trong đó nhiều loài có giá trị kinh tế cao và được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền. Đặc biệt, một số loài như sâm Ngọc Linh, đương quy, và hoàng liên chân chim được xem là những loài quý hiếm cần được bảo tồn. Việc bảo tồn cây thuốc không chỉ có ý nghĩa về mặt sinh thái mà còn góp phần vào việc phát triển kinh tế địa phương thông qua việc khai thác bền vững.

1.1. Đặc điểm phân bố của cây thuốc

Cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng phân bố chủ yếu ở các khu rừng tự nhiên, nơi có điều kiện sinh thái thuận lợi cho sự phát triển của chúng. Các tuyến điều tra cho thấy, cây thuốc thường tập trung ở những khu vực có độ ẩm cao và ánh sáng vừa phải. Sự phân bố này không chỉ phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên mà còn bị ảnh hưởng bởi hoạt động khai thác của con người. Nhiều loài cây thuốc quý đang bị đe dọa do khai thác bừa bãi, dẫn đến sự suy giảm số lượng và chất lượng. Việc lập bản đồ phân bố cây thuốc là cần thiết để có thể theo dõi và bảo tồn hiệu quả các loài cây này trong tương lai.

II. Hiện trạng khai thác và phát triển cây thuốc

Hiện trạng khai thác cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng đang gặp nhiều thách thức. Nhiều loài cây thuốc quý bị khai thác một cách không kiểm soát, dẫn đến tình trạng cạn kiệt nguồn tài nguyên. Theo khảo sát, người dân địa phương vẫn sử dụng cây thuốc cho các mục đích chữa bệnh, tuy nhiên, việc khai thác không có kế hoạch và thiếu sự quản lý đã làm giảm đáng kể số lượng cây thuốc trong tự nhiên. Đặc biệt, một số loài như sâm Ngọc Linh và hoàng liên chân chim đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Việc nâng cao nhận thức của cộng đồng về giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững cây thuốc là rất cần thiết. Cần có các chương trình tuyên truyền, giáo dục để người dân hiểu rõ hơn về giá trị của cây thuốc và tầm quan trọng của việc bảo tồn chúng.

2.1. Kiến thức bản địa về cây thuốc

Kiến thức bản địa của người dân trong việc sử dụng và chế biến cây thuốc là một nguồn tài nguyên quý giá. Người dân địa phương đã tích lũy được nhiều kinh nghiệm trong việc sử dụng các bộ phận của cây để chữa trị các bệnh khác nhau. Tuy nhiên, kiến thức này đang dần bị mai một do sự thay đổi trong lối sống và sự xâm nhập của y học hiện đại. Việc ghi chép và bảo tồn kiến thức bản địa không chỉ giúp bảo tồn văn hóa mà còn góp phần vào việc phát triển bền vững các sản phẩm từ cây thuốc. Cần có các chương trình hỗ trợ để khôi phục và phát triển kiến thức này trong cộng đồng.

III. Giải pháp bảo tồn và phát triển cây thuốc

Để bảo tồn và phát triển cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng, cần thực hiện một số giải pháp đồng bộ. Đầu tiên, cần tăng cường công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cán bộ và nhân dân về bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên dược liệu. Thứ hai, cần xây dựng các kế hoạch quản lý và khai thác bền vững cây thuốc, đảm bảo rằng việc khai thác không làm suy giảm nguồn tài nguyên. Thứ ba, việc xây dựng vườn dược liệu là một giải pháp hiệu quả để bảo tồn các loài cây thuốc quý hiếm. Cuối cùng, cần có sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng và cộng đồng trong việc thực hiện các giải pháp bảo tồn, nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững của tài nguyên cây thuốc trong khu vực.

3.1. Tăng cường quản lý và bảo tồn

Quản lý và bảo tồn cây thuốc cần được thực hiện một cách chặt chẽ và có hệ thống. Cần thiết lập các quy định rõ ràng về việc khai thác và sử dụng cây thuốc, đồng thời tăng cường công tác kiểm tra, giám sát. Việc xây dựng các khu vực bảo tồn riêng cho các loài cây thuốc quý hiếm cũng là một giải pháp cần thiết. Ngoài ra, cần có các chương trình nghiên cứu và phát triển nhằm tìm ra các phương pháp bảo tồn hiệu quả hơn, đồng thời khuyến khích người dân tham gia vào các hoạt động bảo tồn cây thuốc.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một trong những quốc gia có đa dạng sinh học phong phú, đặc biệt là nguồn tài nguyên cây thuốc với khoảng 3.948 loài được xác định, chiếm khoảng 36% tổng số loài thực vật bậc cao có mạch. Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng, tỉnh Thái Nguyên, với diện tích gần 20.000 ha, là một trong những khu vực có hệ sinh thái rừng núi đá vôi đặc trưng, chứa nhiều loài cây thuốc quý hiếm và đa dạng. Tuy nhiên, tình trạng khai thác bừa bãi, phá rừng và thiếu kế hoạch bảo tồn đã làm suy giảm nghiêm trọng nguồn tài nguyên này. Nghiên cứu nhằm xác định tính đa dạng tài nguyên cây thuốc, đánh giá thực trạng khai thác và sử dụng, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững tại khu bảo tồn này. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn 5 xã vùng đệm của khu bảo tồn trong giai đoạn 2019-2020. Kết quả nghiên cứu không chỉ bổ sung dữ liệu khoa học về đa dạng sinh học cây thuốc mà còn góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và hỗ trợ quản lý tài nguyên hiệu quả, hướng tới bảo tồn nguồn gen quý hiếm và phát triển kinh tế địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đa dạng sinh học và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, trong đó có lý thuyết về bảo tồn in-situ và ex-situ nhằm duy trì sự đa dạng loài và nguồn gen cây thuốc. Mô hình quản lý tài nguyên rừng bền vững được áp dụng để đánh giá tác động của khai thác và sử dụng tài nguyên cây thuốc. Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng sinh học, tài nguyên cây thuốc, bảo tồn nguồn gen, khai thác bền vững và tri thức bản địa. Ngoài ra, chỉ số Shannon-Wiener được sử dụng để đo lường tính đa dạng sinh học, cùng với các chỉ số mức độ chiếm ưu thế và tương đồng nhằm phân tích cấu trúc quần xã thực vật.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập qua điều tra thực địa và phỏng vấn trực tiếp với 150 người dân, cán bộ khu bảo tồn và thầy lang tại 5 xã vùng đệm. Phương pháp điều tra theo tuyến được thiết kế dựa trên bản đồ hiện trạng rừng, với 26 tuyến điều tra trải dài qua các kiểu sinh cảnh khác nhau, sử dụng GPS để xác định vị trí các loài cây thuốc. Các ô tiêu chuẩn (OTC) diện tích 500 m² được thiết lập để thu thập dữ liệu về thành phần loài, mật độ và khả năng tái sinh. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm Excel và SPSS để phân tích tần số, phân loại và xây dựng danh mục loài. Bản đồ phân bố các loài cây thuốc được xây dựng trên phần mềm MapInfo 12.5, tích hợp với các ứng dụng di động để hỗ trợ quản lý và giám sát. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 6/2019 đến tháng 10/2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng tài nguyên cây thuốc: Khu bảo tồn ghi nhận 608 loài cây thuốc thuộc 454 chi, 153 họ và 5 ngành thực vật bậc cao có mạch. Ngành Magnoliophyta chiếm ưu thế với 530 loài (87,17%), tiếp theo là Polypodiophyta với 61 loài (10,03%).
2. Đa dạng bậc họ và chi: 10 họ đa dạng nhất chiếm 33,72% tổng số loài, trong đó họ Cúc (Asteraceae) có 32 loài (5,26%), họ Cà phê (Rubiaceae) 28 loài (4,61%). Các chi đa dạng nhất gồm Ficus (16 loài, 3,52%) và Blumea (12 loài, 2,64%).
3. Giá trị bảo tồn nguồn gen: Có 28 loài cây thuốc quý hiếm được ghi nhận trong Sách đỏ Việt Nam 2007, trong đó 1 loài rất nguy cấp (CR), 9 loài nguy cấp (EN) và 18 loài sắp nguy cấp (VU). 12 loài thuộc nhóm quản lý nghiêm ngặt theo Nghị định 06/2019/NĐ-CP, trong đó có loài Kim tuyến lông (Anoectochilus setaceus) thuộc nhóm IA nghiêm cấm khai thác.
4. Hiện trạng khai thác và phát triển: Nhiều loài cây thuốc như Giảo cổ lam, Bảy lá một hoa, Lan kim tuyến được khai thác tự nhiên với số lượng cá thể ngày càng giảm do khai thác quá mức và thu mua ồ ạt qua biên giới. Khoảng 21 loài được trồng tại các trạm y tế và vườn hộ nhưng sản lượng và chất lượng chưa đạt chuẩn GACP-WHO, gây khó khăn trong tiêu thụ và phát triển thị trường.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng phong phú của cây thuốc tại khu bảo tồn phản ánh điều kiện sinh thái đặc thù của vùng núi đá vôi và khí hậu nhiệt đới ẩm. Tuy nhiên, sự phân bố không đồng đều và mật độ cá thể thấp của nhiều loài quý hiếm cho thấy áp lực khai thác lớn và khả năng tái sinh hạn chế. So sánh với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác như Tam Đảo hay Bạch Mã, tình trạng suy giảm nguồn gen cây thuốc tại Thần Sa - Phượng Hoàng cũng tương tự, do khai thác không bền vững và thiếu quản lý hiệu quả. Việc xây dựng bản đồ phân bố chi tiết giúp minh họa rõ ràng sự phân bố các loài quý hiếm, hỗ trợ công tác giám sát và bảo vệ. Kết quả cũng nhấn mạnh vai trò của tri thức bản địa trong việc sử dụng và bảo tồn cây thuốc, đồng thời chỉ ra nhu cầu cấp thiết về các giải pháp kỹ thuật và chính sách quản lý nhằm bảo vệ nguồn tài nguyên này.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức: Thực hiện các chương trình giáo dục, tập huấn cho cán bộ quản lý và cộng đồng dân cư về bảo tồn đa dạng sinh học và khai thác bền vững cây thuốc, nhằm giảm thiểu khai thác bừa bãi. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền địa phương.
2. Nâng cao hiệu lực quản lý tài nguyên dược liệu: Xây dựng và thực thi các quy định quản lý khai thác, bảo vệ các loài cây thuốc quý hiếm, phối hợp với các cơ quan chức năng để kiểm soát thị trường dược liệu, đặc biệt là ngăn chặn buôn bán trái phép. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Ban quản lý khu bảo tồn, Sở Nông nghiệp, Sở Y tế.
3. Phát triển kỹ thuật nhân giống và trồng trọt: Nghiên cứu và áp dụng các kỹ thuật nhân giống, gây trồng các loài cây thuốc quý hiếm, xây dựng vườn dược liệu mẫu tại các xã vùng đệm để giảm áp lực khai thác tự nhiên. Thời gian: 3-5 năm; Chủ thể: Viện nghiên cứu, Trường đại học, Ban quản lý khu bảo tồn.
4. Xây dựng chuỗi giá trị chế biến và tiêu thụ sản phẩm: Hỗ trợ người dân và doanh nghiệp phát triển các sản phẩm dược liệu đạt chuẩn, kết nối thị trường trong nước và xuất khẩu, nâng cao giá trị kinh tế và khuyến khích bảo tồn. Thời gian: 3-4 năm; Chủ thể: Sở Công Thương, doanh nghiệp, hợp tác xã.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý và cán bộ khu bảo tồn: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển tài nguyên cây thuốc hiệu quả.
2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm nghiệp, Dược liệu, Sinh học: Tham khảo dữ liệu đa dạng sinh học, phương pháp điều tra và phân tích tài nguyên cây thuốc tại khu vực núi đá vôi.
3. Cộng đồng dân cư và thầy thuốc dân gian: Nâng cao nhận thức về bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn cây thuốc, áp dụng tri thức bản địa trong chăm sóc sức khỏe.
4. Doanh nghiệp và hợp tác xã phát triển dược liệu: Tìm hiểu về tiềm năng nguồn nguyên liệu, các loài ưu tiên phát triển và các giải pháp kỹ thuật để nâng cao chất lượng sản phẩm.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần bảo tồn tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn Thần Sa - Phượng Hoàng?
   Bảo tồn giúp duy trì đa dạng sinh học, bảo vệ các loài quý hiếm, đảm bảo nguồn nguyên liệu cho y học cổ truyền và phát triển kinh tế bền vững cho cộng đồng địa phương.

2. Phương pháp điều tra tài nguyên cây thuốc được thực hiện như thế nào?
   Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra thực địa theo tuyến, phỏng vấn người dân và cán bộ, kết hợp sử dụng GPS để xác định vị trí và xây dựng bản đồ phân bố các loài cây thuốc.

3. Những loài cây thuốc nào đang có nguy cơ tuyệt chủng tại khu bảo tồn?
   Có 28 loài quý hiếm được ghi nhận, trong đó có loài Kim tuyến lông (Anoectochilus setaceus) thuộc nhóm nghiêm cấm khai thác, cùng nhiều loài khác thuộc các cấp độ nguy cấp và sắp nguy cấp.

4. Giải pháp nào được đề xuất để phát triển bền vững nguồn cây thuốc?
   Bao gồm tăng cường tuyên truyền, nâng cao quản lý, phát triển kỹ thuật nhân giống và trồng trọt, xây dựng chuỗi giá trị chế biến và tiêu thụ sản phẩm dược liệu.

5. Vai trò của tri thức bản địa trong bảo tồn cây thuốc là gì?
   Tri thức bản địa cung cấp kinh nghiệm sử dụng, chế biến và khai thác cây thuốc, góp phần bảo tồn văn hóa truyền thống và hỗ trợ phát triển bền vững tài nguyên cây thuốc.

Kết luận

• Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng có đa dạng tài nguyên cây thuốc phong phú với 608 loài thuộc 153 họ, trong đó nhiều loài quý hiếm cần bảo vệ nghiêm ngặt.
• Tình trạng khai thác quá mức và thiếu quản lý hiệu quả đang đe dọa sự tồn tại của nhiều loài cây thuốc quý.
• Nghiên cứu đã xây dựng bản đồ phân bố chi tiết các loài cây thuốc, làm cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn và phát triển.
• Đề xuất các giải pháp đồng bộ về tuyên truyền, quản lý, kỹ thuật nhân giống và phát triển thị trường nhằm bảo tồn và phát triển bền vững nguồn tài nguyên cây thuốc.
• Khuyến nghị triển khai các bước tiếp theo trong vòng 3-5 năm để thực hiện các giải pháp bảo tồn và phát triển, đồng thời kêu gọi sự phối hợp của các bên liên quan trong quản lý và sử dụng tài nguyên cây thuốc.