Luận văn tốt nghiệp: Nghiên cứu đa dạng cây thuốc và tri thức sử dụng của người H'Mông tại Lai Châu

• Tác giả: Lò Duy Chi
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Tiến Dũng
• Trường học: Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên Cứu Đa Dạng Cây Thuốc Trong Tri Thức Sử Dụng Của Cộng Đồng Người H'Mông Tại Huyện Phong Thổ, Tỉnh Lai Châu
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2021
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài
• 1.2. Ý nghĩa của đề tài
• 1.2.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học
• 1.2.2. Ý nghĩa trong thực tiễn
• 2. PHẦN 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 2.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước
• 2.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
• 2.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước
• 2.1.3. Tổng quan về khu vực nghiên cứu
• 2.1.3.1. Vị trí địa lý
• 2.1.3.2. Địa hình địa thế
• 2.1.3.3. Khí hậu- thuỷ văn
• 2.1.3.4. Địa chất, thổ nhưỡng
• 2.1.3.5. Tài nguyên rừng
• 2.1.3.6. Điều kiện dân sinh – kinh tế - xã hội
• 2.2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.2.1. Đối tượng và địa điểm nghiên cứu
• 2.2.2. Thời gian nghiên cứu
• 2.2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.2.4.1. Kế thừa các tài liệu cơ bản
• 2.2.4.2. Phương pháp chuyên gia
• 2.2.4.3. Phương pháp thu thập số liệu
• 2.2.4.4. Phương pháp nghiên cứu thực vật học
• 2.2.4.5. Phương pháp nội nghiệp
• 2.3. QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 2.3.1. Các loài cây thuốc phát hiện được ở cộng đồng dân tộc H`Mông tại khu vực nghiên cứu
• 2.3.2. Tri thức địa phương trong việc khai thác và sử dụng các loài cây thuốc
• 2.3.2.1. Tri thức địa phương trong việc khai thác các loài cây thuốc
• 2.3.2.2. Tri thức địa phương trong việc sử dụng các loài cây thuốc
• 2.3.3. Các loài thực vật dùng để làm thuốc và các bài thuốc quan trọng cần được bảo tồn, nhân rộng
• 2.3.3.1. Các loài thực vật dùng để làm thuốc cần được bảo tồn và nhân rộng
• 2.3.3.2. Các bài thuốc cần được lưu giữ và bảo tồn
• 2.3.4. Đa dạng các loài cây có giá trị được cộng đồng dân tộc H`Mông sử dụng làm thuốc
• 2.3.5. Đề xuất các giải pháp
• 3. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Giới thiệu về cây thuốc và tri thức cộng đồng người H Mông

Cây thuốc có vai trò quan trọng trong đời sống của cộng đồng người H'Mông tại Lai Châu. Tri thức về cây thuốc không chỉ là kinh nghiệm chữa bệnh mà còn là một phần của văn hóa H'Mông. Người H'Mông đã sử dụng cây thuốc từ lâu đời để điều trị các bệnh tật thường gặp. Việc nghiên cứu và bảo tồn tri thức này là cần thiết để duy trì sức khỏe và phát triển bền vững cho cộng đồng. Theo thống kê, có khoảng 948 loài thực vật được sử dụng làm thuốc tại Việt Nam, trong đó nhiều loài có nguồn gốc từ khu vực Trường Sơn, nơi có sự đa dạng sinh học phong phú. Việc bảo tồn tri thức này không chỉ giúp nâng cao sức khỏe mà còn góp phần bảo tồn văn hóa và đặc trưng dân tộc.

1.1. Đặc điểm sinh thái và sự đa dạng của cây thuốc

Khu vực Lai Châu có điều kiện sinh thái đa dạng, tạo điều kiện cho sự phát triển của nhiều loài cây thuốc. Sự đa dạng này không chỉ thể hiện qua số lượng loài mà còn qua các đặc điểm sinh học và sinh thái của chúng. Các loài cây thuốc thường mọc tự nhiên trong rừng, có khả năng thích nghi cao với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng. Việc nghiên cứu và phân loại các loài cây thuốc sẽ giúp xác định giá trị dược liệu của chúng, từ đó có thể phát triển các sản phẩm y học từ thiên nhiên. Đặc biệt, tri thức của người H'Mông về cây thuốc có thể giúp bảo tồn và phát triển bền vững nguồn tài nguyên này.

II. Tri thức cộng đồng trong việc sử dụng cây thuốc

Tri thức cộng đồng về cây thuốc của người H'Mông được hình thành qua nhiều thế hệ. Họ đã tích lũy kinh nghiệm trong việc khai thác và sử dụng các loài thực vật để chữa bệnh. Những bài thuốc dân gian không chỉ đơn thuần là phương pháp chữa bệnh mà còn chứa đựng tri thức về hệ sinh thái và môi trường. Việc ghi nhận và bảo tồn tri thức này là rất quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh hiện nay khi mà nhiều loài cây thuốc đang bị đe dọa. Các bài thuốc truyền thống cần được nghiên cứu và lưu giữ để đảm bảo rằng chúng không bị mai một theo thời gian. Sự kết hợp giữa tri thức truyền thống và khoa học hiện đại có thể tạo ra những sản phẩm y học hiệu quả và an toàn cho sức khỏe.

2.1. Kinh nghiệm chữa bệnh của người H Mông

Người H'Mông có nhiều kinh nghiệm trong việc sử dụng cây thuốc để chữa trị các bệnh thường gặp như cảm cúm, đau bụng, và các bệnh ngoài da. Họ sử dụng các bộ phận khác nhau của cây như lá, rễ, và hoa để chế biến thành thuốc. Những bài thuốc này thường được truyền miệng và được sử dụng rộng rãi trong cộng đồng. Việc nghiên cứu và ghi chép lại những bài thuốc này không chỉ giúp bảo tồn tri thức mà còn có thể phát triển thành các sản phẩm dược liệu có giá trị. Sự kết hợp giữa tri thức dân gian và nghiên cứu khoa học có thể tạo ra những sản phẩm an toàn và hiệu quả cho sức khỏe cộng đồng.

III. Đề xuất giải pháp bảo tồn tri thức và cây thuốc

Để bảo tồn tri thức về cây thuốc và phát triển bền vững nguồn tài nguyên này, cần có những giải pháp cụ thể. Đầu tiên, việc tổ chức các chương trình đào tạo cho cộng đồng về cách sử dụng và bảo tồn cây thuốc là rất cần thiết. Thứ hai, cần có sự hỗ trợ từ các cơ quan chức năng trong việc nghiên cứu và phát triển các sản phẩm từ cây thuốc. Cuối cùng, việc xây dựng các mô hình hợp tác giữa cộng đồng và các nhà khoa học sẽ giúp nâng cao hiệu quả trong việc bảo tồn và phát triển cây thuốc. Những giải pháp này không chỉ giúp bảo tồn tri thức mà còn góp phần nâng cao đời sống của người dân, bảo vệ văn hóa H'Mông và phát triển kinh tế địa phương.

3.1. Tăng cường hợp tác giữa cộng đồng và nhà khoa học

Việc tăng cường hợp tác giữa cộng đồng người H'Mông và các nhà khoa học sẽ giúp nâng cao hiệu quả trong việc bảo tồn và phát triển cây thuốc. Các nhà khoa học có thể hỗ trợ cộng đồng trong việc nghiên cứu và phát triển các sản phẩm từ cây thuốc, trong khi cộng đồng có thể cung cấp tri thức và kinh nghiệm quý báu về việc sử dụng cây thuốc. Sự kết hợp này sẽ tạo ra những sản phẩm an toàn và hiệu quả, đồng thời bảo tồn tri thức và văn hóa của người H'Mông. Hơn nữa, việc này cũng góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của cây thuốc và tầm quan trọng của việc bảo tồn nguồn tài nguyên này.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia có nguồn tài nguyên sinh vật đa dạng và phong phú, trong đó cây thuốc dân gian chiếm vị trí quan trọng với khoảng 3.948 loài cây làm thuốc thuộc 1.572 chi và 307 họ thực vật (Viện Dược liệu, 2004). Đặc biệt, khu vực Trường Sơn và các vùng núi phía Bắc như Lai Châu là nơi tập trung nhiều loài cây thuốc quý, phục vụ nhu cầu chăm sóc sức khỏe của cộng đồng dân tộc thiểu số. Huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu, với diện tích rừng tự nhiên rộng lớn (44.987,2 ha, tỷ lệ che phủ 43,71% năm 2020), là nơi sinh sống của cộng đồng người H’Mông có truyền thống sử dụng cây thuốc dân gian phong phú.

Tuy nhiên, nguồn tài nguyên cây thuốc đang bị suy giảm nghiêm trọng do khai thác quá mức, mất rừng và thiếu các biện pháp bảo tồn hiệu quả. Tri thức bản địa về sử dụng cây thuốc của người H’Mông cũng đang đứng trước nguy cơ mai một. Trước thực trạng này, nghiên cứu nhằm phát hiện, tổng hợp đa dạng các loài cây thuốc và tri thức sử dụng của cộng đồng người H’Mông tại huyện Phong Thổ trong giai đoạn từ tháng 8/2020 đến tháng 9/2021 là rất cần thiết. Mục tiêu cụ thể là xác định các loài cây thuốc, bài thuốc dân gian, kỹ thuật khai thác, bảo quản và sử dụng, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững nguồn tài nguyên này.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời góp phần nâng cao sức khỏe cộng đồng và phát triển kinh tế địa phương thông qua việc khai thác hợp lý cây thuốc dân gian.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

• Lý thuyết đa dạng sinh học và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên: Nhấn mạnh vai trò của bảo tồn các loài thực vật có giá trị y học và kinh tế, đồng thời bảo vệ hệ sinh thái rừng tự nhiên.
• Lý thuyết tri thức bản địa (Indigenous Knowledge): Tập trung vào việc ghi nhận, bảo tồn và phát huy tri thức truyền thống của cộng đồng người H’Mông trong việc sử dụng cây thuốc.
• Mô hình quản lý tài nguyên cộng đồng (Community-Based Resource Management): Đề cao sự tham gia của cộng đồng địa phương trong việc bảo vệ và phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc.
• Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng cây thuốc, tri thức sử dụng cây thuốc, bảo tồn tài nguyên, khai thác bền vững, và phát triển cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Dữ liệu được thu thập trực tiếp từ cộng đồng người H’Mông tại 3 xã tiêu biểu: Sin Suối Hồ, Bản Lang, Sì Lờ Lầu, kết hợp với các tài liệu khoa học, báo cáo ngành và các nghiên cứu trước đây.
• Phương pháp chọn mẫu: Sử dụng phương pháp ngẫu nhiên phân tầng để lựa chọn người cung cấp tin (NCCT) theo nhóm tuổi, giới tính và kinh nghiệm sử dụng cây thuốc.
• Phương pháp thu thập số liệu:
  • Liệt kê tự do: Phỏng vấn NCCT để liệt kê các loài cây thuốc theo tên địa phương.
  • Điều tra theo tuyến: Xác định tên khoa học và đặc điểm sinh thái của các loài cây thuốc trên thực địa.
  • Phỏng vấn sâu, phỏng vấn tái diễn và thảo luận nhóm để thu thập tri thức sử dụng, kỹ thuật khai thác, bảo quản và chế biến.
  • Thu mẫu thực vật, xử lý và định danh tại Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên.
• Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Microsoft Excel để xử lý, thống kê tần suất nhắc đến các loài cây thuốc, phân loại theo họ thực vật, đánh giá mức độ ưu tiên bảo tồn dựa trên các tiêu chí như độ hữu ích, mức độ xâm nhập, tính chuyên biệt nơi sống và mức độ tác động.
• Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 8/2020 đến tháng 9/2021, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, xử lý mẫu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng loài cây thuốc: Tổng cộng 85 loài cây thuốc thuộc 62 họ thực vật được cộng đồng người H’Mông tại huyện Phong Thổ sử dụng. Trong đó, họ Cúc (Asteraceae) chiếm tỷ lệ cao nhất với 8,24%, tiếp theo là họ Hoa Hồng (Rosaceae) 4,7%, họ Cà (Solanaceae) 5,53% và họ Gừng (Zingiberaceae) 3,53%.

2. Tri thức khai thác và bảo quản: Người dân sử dụng nhiều bộ phận cây khác nhau như rễ, lá, thân, quả với kỹ thuật thu hái phù hợp từng loài và mùa vụ. Ví dụ, cây Địa liền được đào cả khóm vào tháng 11-12, cây Ngải cứu thu hoạch 10-15 cm lá non khi cây chưa ra hoa, cây Thông thảo thu hái sau 2-3 năm trồng. Các biện pháp bảo quản phổ biến là phơi khô, sấy khô hoặc dùng tươi tùy theo mục đích sử dụng.

3. Mức độ sử dụng và ưu tiên bảo tồn: Qua đánh giá mức độ hữu ích, khả năng xâm nhập và tính chuyên biệt nơi sống, một số loài cây thuốc quý hiếm và có giá trị y học cao được xác định cần ưu tiên bảo tồn như Ba kích, Tam thất, Sa nhân, Thảo quả và một số loài thuộc họ Gừng và họ Cúc.

4. Tỷ lệ sử dụng bộ phận cây: Biểu đồ phân tích cho thấy rễ và củ chiếm khoảng 40% bộ phận thu hái, lá chiếm 30%, thân và quả chiếm phần còn lại. Điều này phản ánh sự đa dạng trong cách sử dụng cây thuốc và cũng đặt ra thách thức trong việc bảo tồn do khai thác rễ, củ có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự tái sinh của loài.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy cộng đồng người H’Mông tại Phong Thổ sở hữu kho tri thức phong phú về cây thuốc dân gian, góp phần quan trọng vào việc chăm sóc sức khỏe cộng đồng, đặc biệt trong bối cảnh dịch vụ y tế hiện đại chưa phủ rộng. Sự đa dạng loài cây thuốc và các bài thuốc dân gian phản ánh sự thích nghi lâu dài với điều kiện tự nhiên và văn hóa bản địa.

So sánh với các nghiên cứu tại các vùng núi khác như Đắc Lắc, Gia Lai, Kon Tum, Lai Châu có số lượng loài cây thuốc tương đương, tuy nhiên Phong Thổ nổi bật với sự đa dạng các loài thuộc họ Cúc và Gừng, phù hợp với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng đặc thù. Việc khai thác rễ, củ chiếm tỷ lệ cao cũng tương đồng với các nghiên cứu trong nước, đồng thời cảnh báo nguy cơ suy giảm nguồn tài nguyên nếu không có biện pháp bảo vệ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các họ thực vật, biểu đồ tần suất sử dụng bộ phận cây thuốc và bảng phân loại mức độ ưu tiên bảo tồn các loài cây thuốc. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét sự đa dạng và mức độ quan trọng của từng loài trong cộng đồng.

Kết quả cũng khẳng định vai trò thiết yếu của tri thức bản địa trong bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết về các giải pháp bảo tồn, nhân rộng và phát triển bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng mô hình bảo tồn cây thuốc bản địa: Thiết lập các vườn bảo tồn cây thuốc tại địa phương, ưu tiên các loài có nguy cơ suy giảm như Ba kích, Tam thất, Sa nhân. Thời gian thực hiện trong 2-3 năm, chủ thể thực hiện là chính quyền địa phương phối hợp với các tổ chức nghiên cứu và cộng đồng dân cư.

2. Phát triển kỹ thuật nhân giống và trồng cây thuốc: Nghiên cứu và chuyển giao kỹ thuật nhân giống, gây trồng các loài cây thuốc quý nhằm giảm áp lực khai thác tự nhiên. Mục tiêu tăng diện tích trồng cây thuốc lên khoảng 20% trong 3 năm tới, do các trung tâm nghiên cứu và nông dân thực hiện.

3. Tăng cường đào tạo, truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các lớp tập huấn về khai thác bền vững, bảo quản và sử dụng cây thuốc an toàn cho người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ. Thời gian triển khai hàng năm, do các tổ chức phi chính phủ và cơ quan y tế địa phương đảm nhiệm.

4. Xây dựng cơ sở dữ liệu và tài liệu lưu giữ tri thức bản địa: Thu thập, số hóa các bài thuốc, kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của cộng đồng người H’Mông để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Chủ thể thực hiện là các viện nghiên cứu, trường đại học trong vòng 1-2 năm.

5. Hỗ trợ phát triển sản phẩm dược liệu và du lịch sinh thái: Khuyến khích phát triển các sản phẩm từ cây thuốc dân gian, kết hợp với du lịch cộng đồng nhằm tạo nguồn thu nhập bền vững cho người dân. Thời gian thực hiện 3-5 năm, do các doanh nghiệp, chính quyền địa phương và cộng đồng phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm học, Dược học, Sinh học: Luận văn cung cấp dữ liệu thực địa phong phú về đa dạng cây thuốc và tri thức bản địa, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về bảo tồn và phát triển tài nguyên sinh vật.

2. Cơ quan quản lý tài nguyên thiên nhiên và y tế địa phương: Thông tin về tình trạng khai thác, sử dụng cây thuốc và đề xuất giải pháp giúp hoạch định chính sách bảo tồn, phát triển bền vững nguồn dược liệu.

3. Cộng đồng người dân tộc thiểu số và các tổ chức phi chính phủ: Tài liệu giúp nâng cao nhận thức, bảo tồn tri thức truyền thống và phát triển kinh tế dựa trên nguồn tài nguyên bản địa.

4. Doanh nghiệp sản xuất dược liệu và du lịch sinh thái: Cung cấp cơ sở khoa học để phát triển sản phẩm từ cây thuốc dân gian, đồng thời khai thác tiềm năng du lịch cộng đồng gắn với văn hóa bản địa.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần nghiên cứu đa dạng cây thuốc của cộng đồng người H’Mông?
   Nghiên cứu giúp bảo tồn nguồn tài nguyên quý giá, phát huy tri thức bản địa, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế và chăm sóc sức khỏe cộng đồng, đặc biệt ở vùng sâu vùng xa.

2. Phương pháp thu thập dữ liệu chính trong nghiên cứu là gì?
   Sử dụng liệt kê tự do, điều tra theo tuyến, phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm với người dân địa phương, kết hợp thu mẫu thực vật để xác định tên khoa học.

3. Có bao nhiêu loài cây thuốc được phát hiện trong nghiên cứu?
   Tổng cộng 85 loài cây thuốc thuộc 62 họ thực vật được xác định và mô tả chi tiết về đặc điểm sinh thái và công dụng.

4. Các biện pháp bảo tồn cây thuốc được đề xuất là gì?
   Bao gồm xây dựng vườn bảo tồn, phát triển kỹ thuật nhân giống, đào tạo cộng đồng, lưu giữ tri thức bản địa và phát triển sản phẩm dược liệu.

5. Làm thế nào để cộng đồng người H’Mông có thể tham gia bảo vệ nguồn tài nguyên cây thuốc?
   Thông qua việc tham gia các chương trình đào tạo, mô hình bảo tồn cộng đồng, chia sẻ tri thức và áp dụng kỹ thuật khai thác bền vững, đồng thời phát triển kinh tế dựa trên nguồn tài nguyên này.

Kết luận

• Đã xác định được 85 loài cây thuốc thuộc 62 họ thực vật được cộng đồng người H’Mông tại huyện Phong Thổ sử dụng, phản ánh sự đa dạng sinh học và tri thức bản địa phong phú.
• Tri thức khai thác, bảo quản và sử dụng cây thuốc được truyền lại qua nhiều thế hệ, góp phần quan trọng trong chăm sóc sức khỏe cộng đồng.
• Nhiều loài cây thuốc quý hiếm đang bị đe dọa do khai thác quá mức, cần ưu tiên bảo tồn và phát triển bền vững.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể bao gồm xây dựng vườn bảo tồn, phát triển kỹ thuật nhân giống, đào tạo cộng đồng và lưu giữ tri thức bản địa.
• Nghiên cứu mở ra hướng đi cho việc bảo tồn tài nguyên cây thuốc và phát triển kinh tế dựa trên nguồn dược liệu bản địa trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan chức năng, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương phối hợp triển khai các giải pháp bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc quý giá này.