I. Tổng Quan Về Gian Lận Thương Mại Quốc Tế Khái Niệm và Đặc Điểm
Toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế thúc đẩy thương mại quốc tế Việt Nam, nhưng cũng tạo điều kiện cho gian lận thương mại quốc tế. Gian lận thương mại là vấn nạn chung, điển hình là gian lận hóa đơn xuất nhập khẩu. Việc khai sai giá trị, số lượng, bản chất hàng hóa trên hóa đơn là hành vi vi phạm pháp luật, thu lợi bất chính. Khai thừa giá trị nhập khẩu để chuyển vốn ra ngoài hoặc giảm thuế thu nhập. Khai thiếu giá trị để trốn thuế nhập khẩu, hoặc né tránh biện pháp phòng vệ thương mại. Hậu quả là bất ổn giá, khan hiếm hàng hóa, triệt tiêu sản xuất trong nước, thất thoát ngân sách. Động cơ bao gồm lợi nhuận bất chính, trốn thuế, rửa tiền, chuyển vốn, né tránh phòng vệ thương mại.
1.1. Định Nghĩa Chi Tiết về Gian Lận Thương Mại Quốc Tế
Gian lận thương mại quốc tế là hành vi cố ý vi phạm pháp luật trong hoạt động xuất nhập khẩu nhằm thu lợi bất chính. Các hành vi này bao gồm khai sai thông tin về hàng hóa, giá trị, số lượng, nguồn gốc xuất xứ, hoặc sử dụng các chứng từ giả mạo để trốn thuế, rửa tiền, hoặc né tránh các quy định pháp luật. Theo tài liệu gốc, gian lận thường được thực hiện thông qua khai sai hóa đơn thương mại, gây thất thu cho ngân sách nhà nước và ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường kinh doanh.
1.2. Các Hình Thức Gian Lận Thương Mại Quốc Tế Phổ Biến
Các hình thức gian lận thương mại rất đa dạng, bao gồm khai sai mã HS (Harmonized System), khai sai số lượng, chất lượng, chủng loại hàng hóa, khai man xuất xứ, gian lận xuất xứ hàng hóa để hưởng ưu đãi thuế, trốn thuế thương mại quốc tế bằng cách sử dụng các hóa đơn khống, hợp thức hóa các giao dịch bất hợp pháp thông qua hành vi gian lận thương mại. Rửa tiền và chuyển vốn phi pháp xuyên biên giới cũng là một trong những động lực chính thúc đẩy các hành vi gian lận hóa đơn xuất nhập khẩu.
II. Thực Trạng Gian Lận Xuất Nhập Khẩu tại Việt Nam Giai Đoạn 2000 2019
Việt Nam có độ mở cửa cao, tiềm ẩn rủi ro về rửa tiền. Theo xếp hạng của Uỷ ban Basel năm 2020, Việt Nam đứng thứ 12/125 quốc gia về nguy cơ rửa tiền và tài trợ khủng bố. Gian lận hóa đơn xuất nhập khẩu là phương thức phổ biến để rửa tiền, chuyển vốn. Chính phủ cần quan tâm, tìm hiểu thực trạng, mức độ để có biện pháp phòng, tránh hiệu quả. Nghiên cứu này tập trung tìm hiểu mối quan hệ giữa gian lận hóa đơn thương mại và rửa tiền, xác định nguy cơ, rủi ro để xây dựng phương pháp, kiến nghị, đề xuất hạn chế vấn đề.
2.1. Đo Lường Gian Lận Thương Mại Quốc Tế ở Việt Nam Phương Pháp và Kết Quả
Nghiên cứu sử dụng phương pháp đo lường gian lận hóa đơn được đề xuất bởi Kwaramba và cộng sự (2016) và dữ liệu thương mại HS2 của Việt Nam với các nước bạn hàng từ 2000-2019. Phương pháp này so sánh giá trị xuất khẩu của Việt Nam với giá trị nhập khẩu tương ứng từ các nước đối tác. Chênh lệch lớn giữa hai giá trị này có thể là dấu hiệu của gian lận thương mại. Kết quả cho thấy có sự gia tăng về gian lận thương mại quốc tế trong giai đoạn này.
2.2. Gian Lận Thương Mại Quốc Tế Theo Ngành Phân Tích Chi Tiết
Gian lận thương mại không đồng đều giữa các ngành. Một số ngành có nguy cơ gian lận cao hơn do đặc điểm hàng hóa, chính sách thuế, và quy trình kiểm soát. Ví dụ, các ngành có giá trị gia tăng cao, hoặc các ngành có nhiều ưu đãi thuế có thể dễ bị gian lận hơn. Theo tài liệu gốc, ngành hàng dầu khí, khoáng sản, và các mặt hàng điện tử thường xuyên bị gian lận.
III. Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Gian Lận Thương Mại Quốc Tế Tại Việt Nam
Nghiên cứu dựa trên ba nhánh: nghiên cứu về gian lận hóa đơn và phương pháp đo lường; nghiên cứu hậu quả của gian lận tới doanh nghiệp và kinh tế; nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng tới gian lận. GLTM có thể thực hiện bằng cả bốn biện pháp: khai thừa/thiếu giá trị hóa đơn nhập khẩu/xuất khẩu. Tuy nhiên, chủ yếu là khai thừa giá trị nhập khẩu để chuyển vốn và khai thiếu giá trị xuất khẩu để trốn thuế. Các nghiên cứu trước đây đã chỉ ra các yếu tố như lạm phát, lãi suất, tỷ giá hối đoái, chính sách tài khóa, phí bảo hiểm chợ đen, trốn thuế,... ảnh hưởng đến gian lận.
3.1. Tác Động Của Môi Trường Chính Trị và Pháp Luật Đến Gian Lận Thương Mại
Môi trường chính trị và pháp luật đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát gian lận thương mại. Sự thiếu minh bạch, hệ thống pháp luật lỏng lẻo, thiếu chế tài xử phạt nghiêm khắc, và tình trạng tham nhũng có thể tạo điều kiện cho hành vi gian lận thương mại phát triển. Chính sách thương mại, chính sách thuế, và hiệu quả của cơ quan hải quan cũng ảnh hưởng đến mức độ gian lận.
3.2. Ảnh Hưởng Của Môi Trường Kinh Tế Vĩ Mô Đến Gian Lận Thương Mại Quốc Tế
Môi trường kinh tế vĩ mô, bao gồm tăng trưởng kinh tế, lạm phát, tỷ giá hối đoái, lãi suất, và chính sách tiền tệ, cũng tác động đến gian lận thương mại. Tăng trưởng kinh tế nhanh chóng có thể tạo ra nhiều cơ hội kinh doanh, nhưng cũng có thể làm tăng rủi ro trong thương mại quốc tế. Lạm phát và biến động tỷ giá hối đoái có thể khuyến khích các doanh nghiệp khai sai giá trị hàng hóa để bảo toàn lợi nhuận.
IV. Giải Pháp Chống Gian Lận và Rửa Tiền Kinh Nghiệm Quốc Tế và Áp Dụng
Các quốc gia có quy định nghiêm ngặt về chống rửa tiền có nhiều hoạt động rửa tiền liên quan đến thương mại hơn. Điều này có thể chỉ ra rằng bọn tội phạm đã phát hiện ra một cách rửa tiền mới bằng cách sử dụng hóa đơn thương mại để thoát khỏi quy định về rửa tiền. Nghiên cứu về gian lận hóa đơn thương mại và tổng thiệt hại của nền kinh tế Ethiopia, tác giả Adugna Lemi đã không sử dụng tỷ lệ CIF-FOB cố định như các nghiên cứu trước đó mà dùng các giá trị ước tính của CIF-FOB để chuyển đổi hàng hóa xuất khẩu của một quốc gia sang giá trị hàng hóa nhập khẩu tương ứng từ các nước đối tác.
4.1. Bài Học Kinh Nghiệm từ Phòng Chống Gian Lận Thương Mại Quốc Tế của Các Nước
Các nước có nhiều kinh nghiệm trong việc kiểm soát gian lận thương mại, bao gồm tăng cường hợp tác quốc tế, xây dựng hệ thống quản lý rủi ro hiệu quả, nâng cao năng lực cho cán bộ hải quan, sử dụng công nghệ thông tin để phát hiện gian lận, và tăng cường chế tài xử phạt. Kinh nghiệm từ KCS Hải quan Hàn Quốc có thể là một ví dụ điển hình.
4.2. Biện Pháp Phòng Chống Gian Lận Thương Mại Đề Xuất Cụ Thể Cho Việt Nam
Để phòng chống gian lận thương mại, Việt Nam cần tăng cường hợp tác quốc tế để trao đổi thông tin và kinh nghiệm, xây dựng hệ thống quản lý rủi ro dựa trên dữ liệu và phân tích, nâng cao năng lực cho cán bộ hải quan và các cơ quan liên quan, áp dụng công nghệ thông tin để kiểm soát hàng hóa và chứng từ, và tăng cường chế tài xử phạt đối với các hành vi gian lận. Cần chú trọng đào tạo về thủ tục hải quan và chứng từ thương mại.
V. Khuyến Nghị Chính Sách và Giải Pháp Doanh Nghiệp Để Chống Gian Lận
Gian lận hóa đơn là một vấn nạn chung của toàn thế giới, gây nên những hậu quả trầm trọng tới hoạt động của doanh nghiệp cũng như nền kinh tế quốc gia. Theo lý thuyết, sự bất bình ổn giá, khan hiếm hàng hóa, triệt tiêu động lực sản xuất trong nước, không khuyến khích hàng hóa nhập khẩu hợp pháp, gây thất thoát nguồn thu ngân sách Nhà nước… là những hậu quả trực tiếp, rõ ràng nhất. Bên cạnh đó, gian lận hóa đơn cũng là nguyên do hình thành nên các loại tội phạm như: trốn thuế, rửa tiền, tham nhũng.
5.1. Kiến Nghị Đến Bộ Tài Chính Tổng Cục Hải Quan và Các Cơ Quan Liên Quan
Nghiên cứu kiến nghị đến Bộ Tài chính về việc hoàn thiện hệ thống pháp luật về gian lận thương mại, tăng cường kiểm tra, giám sát hoạt động xuất nhập khẩu, và hợp tác quốc tế để trao đổi thông tin và kinh nghiệm. Kiến nghị đến Tổng cục Hải quan về việc nâng cao năng lực cho cán bộ, áp dụng công nghệ thông tin để kiểm soát hàng hóa và chứng từ, và tăng cường chế tài xử phạt. Tổng cục Thuế cũng cần tăng cường kiểm soát trốn thuế thương mại quốc tế.
5.2. Giải Pháp Cho Doanh Nghiệp Việt Nam Để Phòng Ngừa Gian Lận Thương Mại
Các doanh nghiệp cần nâng cao nhận thức về rủi ro gian lận thương mại và xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả. Doanh nghiệp nên kiểm tra kỹ lưỡng thông tin về đối tác, hàng hóa, và chứng từ, tuân thủ pháp luật, và báo cáo các dấu hiệu nghi ngờ cho cơ quan chức năng. Các tổ chức gian lận thương mại thường sử dụng các chiêu trò tinh vi, nên doanh nghiệp cần cảnh giác.
VI. Tương Lai Của Nghiên Cứu và Ứng Dụng Về Gian Lận Thương Mại ở Việt Nam
Nhận thấy được vấn đề rất cấp thiết này ở Việt Nam, chúng tôi tiến hành nghiên cứu thực trạng và xác định các nhân tố chính ảnh hưởng tới GLTM quốc tế. Trong đó, chúng tôi tập trung tìm hiểu mối quan hệ giữa Gian lận hóa đơn thương mại và rửa tiền với mong muốn có thể xác định nguy cơ và rủi ro đẩy Việt Nam trở thành địa điểm thuận lợi cho hoạt động rửa tiền và GLTM, từ đó xây dựng những phương pháp, kiến nghị và đề xuất để hạn chế vấn đề này. Vì vậy, việc nghiên cứu và triển khai áp dụng đề tài “Các nhân tố tác động đến gian lận thương mại quốc tế ở Việt Nam” có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn.
6.1. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Gian Lận Thương Mại Quốc Tế tại Việt Nam
Nghiên cứu sâu hơn về tác động của các hiệp định thương mại tự do (FTA) như EVFTA và CTPPP đến gian lận thương mại. Nghiên cứu về tác động của gian lận thương mại đến kinh tế Việt Nam, đặc biệt là đến các ngành công nghiệp cụ thể. Sử dụng các phương pháp định lượng tiên tiến hơn để đo lường và phân tích gian lận. Phát triển các mô hình dự báo gian lận thương mại để hỗ trợ các cơ quan quản lý.
6.2. Ứng Dụng Thực Tiễn Của Nghiên Cứu Vào Quản Lý và Chính Sách
Nghiên cứu có thể cung cấp thông tin hữu ích cho các cơ quan quản lý để xây dựng chính sách và biện pháp kiểm soát gian lận thương mại hiệu quả hơn. Nghiên cứu có thể giúp các doanh nghiệp nâng cao nhận thức về rủi ro gian lận và xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ tốt hơn. Nghiên cứu có thể giúp các nhà nghiên cứu và học giả hiểu rõ hơn về gian lận thương mại và tác động của nó đến kinh tế và xã hội.
